Postępowanie mandatowe

W artykule tym przedstawiamy główne zasady obowiązujące w toku postępowania mandatowego prowadzonego przez funkcjonariuszy Państwowej Straży Pożarnej. Mamy nadzieję, że uda nam się odpowiedzieć na wiążące się z nim podstawowe pytania.

Pod pojęciem postępowania mandatowego należy rozumieć postępowanie pozasądowe, w którym dochodzi do ukarania sprawcy wykroczenia mandatem karnym bezpośrednio po popełnieniu wykroczenia, bez konieczności kierowania sprawy do sądu.
Ta uproszczona formuła nie pozbawia prewencyjno-wychowawczego oddziaływania kary grzywny orzeczonej w postępowaniu mandatowym, ze względu na fakt natychmiastowej reakcji na popełnione wykroczenie. Oczywiście istnieje jeden warunek –bez zgody sprawcy wykroczenia rozstrzygnięcie sprawy w postępowaniu mandatowym nie jest możliwe.

Kto może nałożyć mandat karny?

Zgodnie z rozporządzeniem MSWiA z 31 marca 2011 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie wykroczeń, za które funkcjonariusze pożarnictwa pełniący służbę w Państwowej Straży Pożarnej są uprawnieni do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego oraz warunków i sposobu wydawania upoważnień (DzU nr 87, poz. 491), mandat może nałożyć strażak uprawniony do wykonywania czynności kontrolno-rozpoznawczych w zakresie ochrony przeciwpożarowej. Uprawnienia tego nie należy utożsamiać ze spełnieniem warunków formalnych do przeprowadzania czynności kontrolno-rozpoznawczych, lecz z upoważnieniem do ich faktycznego wykonania. W myśl art. 23 ust. 4 ustawy z 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej prawo do przeprowadzania czynności kontrolno-rozpoznawczych mają strażacy upoważnieni przez właściwego komendanta PSP. W art. 23 ust. 6 ww. ustawy określono, że osoby te w przypadku stwierdzenia naruszenia przepisów przeciwpożarowych mają prawo do nakładania grzywny w drodze mandatu karnego. Zgodnie zaś z art. 23 ust. 7 ustawy upoważnienie do przeprowadzenia czynności kontrolno-rozpoznawczych wydawane jest za każdym razem, na potrzeby konkretnej kontroli. Strażacy mogą zatem nakładać grzywny w drodze mandatu karnego tylko i wyłącznie w czasie zaplanowanych co do miejsca i czasu czynności kontrolno-rozpoznawczych.

Kiedy można nałożyć mandat? Za jakie wykroczenia?

Ponieważ funkcjonariusze PSP mają prawo nakładać grzywnę w drodze mandatu karnego jedynie podczas działań kontrolno-rozpoznawczych, uznać należy, że nie mogą oni nakładać mandatów za wykroczenia polegające na utrudnianiu działań ratowniczo-gaśniczych oraz odmowie podporządkowania się zarządzeniom kierującego działaniem ratowniczym. W jaki więc sposób PSP może korzystać z przyznanych jej zgodnie z prawem kompetencji w takich sytuacjach? Zakłócanie akcji oraz odmowa wykonania poleceń kierującego akcją to wykroczenia porządkowe, zaś do ich usunięcia często jest niezbędne zastosowanie przymusu bezpośredniego. W takich sytuacjach należy więc posiłkować się pomocą Policji, na mocy art. 20 § 2 ustawy z 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

Ustaliliśmy, w jakiej sytuacji można zastosować mandat karny. A za jakie wykroczenia można go nałożyć? Zgodnie z zapisem § 1 rozporządzenia MSWiA mandat karny można nałożyć jedynie za wykroczenia określone w art. 82 § 1-5 oraz art. 82a § 3 kodeksu wykroczeń. Wiele nieprawidłowości ujawnianych podczas czynności kontrolno-rozpoznawczych, np. brak szkoleń okresowych pracowników z zakresu ochrony przeciwpożarowej, nie jest więc podstawą do jego nałożenia. Zmiany
w kodeksie wykroczeń, które zaczęły obowiązywać od 8 czerwca 2010 r., miały na celu skonkretyzowanie wykroczeń z zakresu ochrony przeciwpożarowej i dostosowanie ich do współcześnie obowiązujących przepisów. Ponadto katalog wykroczeń został znacznie rozszerzony. Wyodrębniono cztery zasadnicze bloki wykroczeń w zakresie ochrony przeciwpożarowej:

• wykroczenia związane z popełnianiem czynów zabronionych w przepisach przeciwpożarowych ­ art. 82 § 1, § 3-5 i § 6,
• wykroczenia związane z zaniedbaniem obowiązków spoczywających na właścicielu budynku w zakresie ochrony przeciwpożarowej - art. 82 § 2,
• wykroczenia związane z uniemożliwianiem lub utrudnianiem prowadzenia czynności kontrolo-rozpoznawczych z zakresu ochrony przeciwpożarowej ­ art. 82a § 3,
• wykroczenia związane z niedopełnieniem obowiązków na wypadek powstania pożaru - art. 82a § 1-2.

Jaka powinna być wysokość mandatu karnego?

Powyższa kwestia wbrew pozorom nie jest tak prosta, jak by się mogło wydawać. W związku z brakiem jednoznacznego taryfikatora przeznaczonego dla Państwowej Straży Pożarnej wielu prewentystów ma poważny problem z ustaleniem adekwatnej kwoty. Aby wyjaśnić to zagadnienie, prześledźmy krok po kroku wszystkie dotyczące go regulacje prawne.

Przedział wysokości mandatów karnych został określony w rozporządzeniu prezesa rady ministrów z 24 listopada 2003 r.  w sprawie wysokości grzywien nakładanych w drodze mandatów karnych za wybrane rodzaje wykroczeń (DzU z 2013 r. poz. 1624). Zgodnie z załącznikiem do ww. rozporządzenia – tabela A, wysokość grzywny nałożonej w drodze mandatu karnego za naruszenie przepisów z art. 82 § 1-5 Kodeksu wykroczeń wynosi od 50 do 500 zł. Istotne jest, że w obecnym stanie prawnym za każde wykroczenie (czyli za każdy odrębny czyn) należy nałożyć osobny mandat karny! Jeżeli więc kontrolujący stwierdzi, że osoba odpowiedzialna za stan ochrony przeciwpożarowej obiektu popełniła dwa wykroczenia lub więcej, to za każde z nich powinien nałożyć osobny mandat. Co prawda na wymierzenie jednej kary łącznej za kilka wykroczeń pozwala art. 9 § 2 kw. Nie ma on jednak zastosowania w postępowaniu mandatowym! W przepisie tym mówi się bowiem o „orzekaniu”, które następuje jedynie w postępowaniu sądowym (cyt. „Jeżeli jednocześnie orzeka się o ukaraniu za dwa lub więcej wykroczeń, wymierza się łącznie karę w granicach zagrożenia określonych w przepisie przewidującym najsurowszą karę”). Strażak, będący funkcjonariuszem organu mandatowego, w podobnym wypadku nie może więc nałożyć jednego mandatu karnego za kilka wykroczeń. Za każde z popełnionych przez sprawcę wykroczeń powinien nałożyć osobny mandat karny, np. jeśli właściciel hotelu nie wyposażył obiektu w gaśnice (art. 82 § 2 pkt 2 kw) oraz składuje materiały palne na drogach komunikacji ogólnej służących ewakuacji (art. 82 § 1 pkt 7 kw), powinien nałożyć na niego dwa mandaty – jeden za wykroczenie z art. 82 § 2 pkt 2 k.w., a drugi za wykroczenie z art. 82 § 1 pkt 7 kw. Wysokość grzywny nakładanej za poszczególne wykroczenia nie może w jednostkowych wypadkach przekraczać 500 zł, ale ich suma, wynikająca z liczby nałożonych mandatów może być wyższa od 1000 zł. Zgodnie z zasadą, iż za każde wykroczenie należy nałożyć osobny mandat, jeden mandat karny nakłada się także w razie zbiegu przepisów ustawy, o którym mowa w art. 9 § 1 kw. Sytuacja taka ma miejsce, jeżeli sprawca jednym czynem (jednym zachowaniem) wypełnia znamiona określone w dwóch lub więcej przepisach Kodeksu wykroczeń W takim jednak wypadku, zgodnie z art. 96 § 1 kpw, na sprawcę wykroczenia (jednego, ale wypełniającego znamiona dwóch lub więcej przepisów karnych) można nałożyć grzywnę w wysokości do 1000 zł

Reasumując, w obecnym stanie prawnym w postępowaniu mandatowym za każde wykroczenie, niezależnie od tego, czy jest ono proste (odpowiada znamionom określonym tylko w jednym przepisie karnym), czy złożone (wyczerpuje znamiona określone w co najmniej dwóch przepisach karnych – art. 9 § 1 kw), funkcjonariusz PSP powinien nałożyć osobny mandat karny. W sytuacji zbiegu wykroczeń (art. 9 § 2 kw) należy nałożyć tyle mandatów karnych, ile wykroczeń sprawca popełnił (wysokość pojedynczego mandatu nie może przekraczać 500 zł), a w razie zbiegu przepisów ustawy (art. 9 § 1 kw) – jeden mandat karny, z tym że jego wysokość może wynosić do 1000 zł (art. 96 § 1 kpw).

Żaden przepis nie określa tzw. taryfikatora za poszczególne rodzaje wykroczeń. Jedynie ze wspomnianego wcześniej załącznika do rozporządzenia wynika, że nakładający mandat karny funkcjonariusz PSP może poruszać się w przedziale od 50 do 500 zł (za wykroczenia określone w art. 82 § 1-5 kw), biorąc pod uwagę m.in. skalę nieprawidłowości, szkodliwość społeczną czynu, stopień zagrożenia itp.

Zauważyć należy przy tym, że w załączniku nie określono wysokości mandatu za wykroczenie z art. 82a § 3 kw, czyli za utrudnianie prowadzenia czynności kontrolno-rozpoznawczych. W związku z powyższym powstaje pytanie: czy do przedmiotowego wykroczenia powinno się stosować jedynie art. 96 § 1 kpw? Odpowiedź na to pytanie powinna być twierdząca, ale tylko co do górnej granicy kwotowej mandatu. Z regulacji tej bowiem wynika, że wysokość grzywny nakładanej za poszczególne wykroczenia nie może w jednostkowych wypadkach przekraczać 500 zł. Dolną granicę mandatu dla tego wykroczenia określa art. 24 § 1 kw – wynosi ona 20 zł.

Na kogo można wystawić mandat karny?

Kolejnym zagadnieniem wymagającym uwagi jest ustalenie właściwego adresata mandatu ­ czy jest on zawsze tożsamy z ewentualnym adresatem decyzji administracyjnej, którą wydaje się w związku z ujawnionymi podczas czynności kontrolno-rozpoznawczych nieprawidłowościami? Spoglądając do art. 82 kw, widzimy wyraźnie, że ustawodawca rozbił odpowiedzialność osób zobowiązanych na podstawie przepisów o ochronie przeciwpożarowej do zapewnienia warunków ochrony przeciwpożarowej w obiekcie (czyli właściciela, zarządcy lub podmiotu fatycznie władającego obiektem – art. 82 § 2 kw) oraz pozostałych osób (np. będących użytkownikami, czy też pracownikami obiektu – art. 82 § 1 kw). Dodać przy tym należy, że np. ukaranie użytkownika obiektu mandatem karnym nie powoduje automatycznie wyłączenia odpowiedzialności właściciela lub zarządcy obiektu, jeżeli zachodzą oczywiście przesłanki do jego ukarania. W związku z powyższym nie zawsze osoba odpowiedzialna za zapewnienie ochrony przeciwpożarowej będzie jednocześnie adresatem mandatu karnego. Tym bardziej że mandat można nałożyć jedynie na osobę fizyczną (adresatem decyzji natomiast często jest osoba prawna), która ma ukończone 17 lat, jest poczytalna oraz wyraża zgodę na zapłacenie lub przyjęcie mandatu. Gdy np. chodzi o sytuację w szpitalu, bądź w szkole. To wtedy decyzję administracyjną dotyczącą usunięcia nieprawidłowości nakładamy na samą placówkę, a – niezależnie od tego, jeśli zostają spełnione odpowiednie przesłanki – mandat karny na dyrektora

Należy przy tym dodać, że zgodnie z art. 97 § 1 kpw z uprawnień do nakładania grzywny w drodze mandatu karnego możemy skorzystać wtedy, gdy sprawca wykroczenia zostanie schwytany na gorącym uczynku lub bezpośrednio po popełnieniu wykroczenia, a także wówczas, gdy stwierdzimy popełnienie wykroczenia naocznie podczas jego nieobecności (nie może zachodzić wątpliwość co do tożsamości sprawcy).

Rodzaje mandatów

Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia rozróżnia trzy rodzaje mandatów karnych: gotówkowy, kredytowany oraz zaoczny. W zależności od konkretnej sytuacji należy nałożyć jeden z nich:

• gotówkowy – nakładany jest wyłącznie na osobę czasowo przebywającą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub niemającą stałego miejsca zamieszkania albo pobytu. Mandat ten wydawany jest sprawcy wykroczenia po uiszczeniu grzywny bezpośrednio funkcjonariuszowi, który ją nałożył (płatny tylko w polskiej walucie). Mandat taki staje się prawomocny z chwilą uiszczenia grzywny funkcjonariuszowi, który ją nałożył. Mandat taki będzie wydawany jednak stosunkowo rzadko.
• kredytowany – zdecydowanie najczęściej stosowany, nakładany na osoby niepodlegające ukaraniu mandatem gotówkowym. Mandat ten jest wydawany ukaranemu za potwierdzeniem odbioru i z chwilą złożenia przez niego czytelnego podpisu staje się prawomocny. Ponadto mandat powinien zawierać pouczenie o obowiązku uiszczenia grzywny w terminie 7 dni od daty przyjęcia mandatu, oraz o skutkach jej nieuiszczenia w terminie, ,
• zaoczny – stosowany w przypadku, kiedy sprawca, co do którego nie mamy wątpliwości, nie został zastany na miejscu popełnienia wykroczenia. Mandat pozostawia się wówczas w takim miejscu, aby sprawca mógł go niezwłocznie odebrać, np. w miejscu jego pracy lub zamieszkania. Powinien również wskazywać, gdzie w czasie 7 dni od daty jego wystawienia ukarany może uiścić grzywnę, oraz informować o skutkach jej nieuiszczenia w tym terminie,

Jak wypełniać druczek mandatowy

Bloczek mandatowy składa się z 20 formularzy, z których każdy podzielony jest na pięć odcinków: „A”, „B”, „C”, „D” i „E”, oznaczonych serią i numerem (patrz rys. dostępny na www.ppoz.pl). Każdy z formularzy służy do nakładania grzywny w drodze mandatu karnego gotówkowego, kredytowanego i zaocznego. Odcinki „A”, „B”, „C” i „D” są wykonane na papierze samokopiującym. Zasady wypełniania formularza zależą wyłącznie od rodzaju mandatu i zostały szczegółowo określone w rozporządzeniu prezesa Rady Ministrów z 22 lutego 2002 r. w sprawie nakładania grzywien w drodze mandatu karnego (DzU nr 20, poz. 201).

Jeżeli sprawca wykroczenia wyraża zgodę na przyjęcie mandatu karnego kredytowanego, należy:

1. na odcinku „A” formularza wpisać tylko wysokość nałożonej grzywny,
2. na odcinku „C” formularza zaznaczyć rodzaj mandatu oraz wpisać czytelnie pozostałe dane sprawcy, takie jak: imię, nazwisko i imię ojca, PESEL (w miarę możliwości) oraz adres zamieszkania. Należy również zamieścić opis oraz kwalifikację prawną wykroczenia (np. brak aktualnego przeglądu technicznego gaśnic – art. 82 § 2 pkt 3 kw). Należy również wpisać swój numer służbowy, datę nałożenia mandatu oraz złożyć podpis,
   1. ukarany potwierdza przyjęcie mandatu, składając czytelny podpis na odcinku „C”,
   2. po wykonaniu powyższych czynności przekazujemy sprawcy odcinki „A”, „B” i „C”.

Nakładając mandat karny gotówkowy, należy postąpić tak samo, jak w przypadku mandatu kredytowanego, z tym, że nie wypełnia się odcinka „A”. Sprawcy wykroczenia pozostawia się odcinek „C” formularza.

W przypadku ukarania sprawcy wykroczenia mandatem karnym zaocznym poszczególne odcinki wypełniamy tak, jak przy mandacie kredytowanym, z tym że na odcinku „C” zamiast danych osobowych i adresu można wpisać inne informacje wskazujące sprawcę wykroczenia, np. pełnioną funkcję. Osobie ukaranej mandatem karnym zaocznym pozostawia się odcinki „A”, „B” i „C” formularza.

Najwięcej obaw budzi niewątpliwie sposób doręczenia mandatu ukaranemu. W myśl obowiązujących przepisów mandat możemy przekazać osobie pełnoletniej, która zobowiąże się dostarczyć go sprawcy wykroczenia – w tym przypadku konieczne jest wypełnienie strony 2 odcinka „E” formularza (patrz rys. dostępny na www.ppoz.pl). Możemy też skorzystać z zawiadomienia (wysłanego pocztą lub pozostawionego w miejscu widocznym na nieruchomości lub ruchomości), które powinno wskazywać – gdzie i kiedy odcinki mandatu pozostawiono oraz że należy je odebrać w ciągu 7 dni. Niezbędna jest również adnotacja, że odcinki mandatu nieodebrane w terminie uważa się za doręczone.

Najczęstsze nieprawidłowości związane z wypełnianiem formularzy mandatowych

Błędne lub nieczytelne wypełnienie formularza bądź niepodanie w nim kompletnych danych osobowo-adresowych sprawcy wykroczenia może powodować konieczność sporządzenia notatki wyjaśniającej dla właściwego urzędu wojewódzkiego. Najczęstsze nieprawidłowości związane z wypełnianiem formularza mandatowego to.

• brak pieczęci organu, którego funkcjonariusz nałożył mandat,
• brak zaznaczenia rodzaju mandatu (kredytowany/gotówkowy/zaoczny) – należy zakreślić właściwy rodzaj w formie koła bądź elipsy,
• nieczytelne wypełnianie odcinków mandatu przez funkcjonariuszy (dane sprawcy) – wskazane jest wpisywanie podstawowych danych drukowanymi literami,
• poprawianie lub przerabianie dokonanych wpisów – funkcjonariusz, który dokonał błędnego wpisu powinien go przekreślić jedną poziomą linią (z całkowitym zachowaniem czytelności), wpisać dane poprawne i złożyć obok poprawki podpis. Jeśli błędnie zostało wypełnionych kilka pozycji, mandat należy anulować i wystawić kolejny na nowym formularzu,
• niestosowanie podkładek podczas wypełniania poszczególnych odcinków mandatu - podczas wypisywania mandatu wskazane jest dwukrotne korzystanie z podkładek: po odcinku „B” i „E”,
• błędne wpisywanie kwot nałożonych mandatów (różnica pomiędzy kwotą wpisaną słownie a cyfrą),
• ustalanie tożsamości sprawcy wykroczenia przez funkcjonariuszy na podstawie relacji ustnej karanego – w przypadku podania fałszywych danych brak jest możliwości wszczęcia postępowania egzekucyjnego,
• nakładanie mandatów kredytowanych na osoby nieposiadające stałego miejsca zamieszkania na terenie Polski, co również uniemożliwia wszczęcie postępowania egzekucyjnego,
• nakładanie mandatów karnych na osoby, które nie ukończyły 17. roku życia,
• wprowadzanie w błąd osób ukaranych co do sposobu zapłacenia grzywny – informowanie ukaranego, że może zapłacić grzywnę w ratach lub w ciągu miesiąca,
• niewłaściwe informowanie ukaranego o skutkach prawnych podpisania mandatu, np. wskazywanie, że istnieje możliwość odwołania się od mandatu do sądu, pomijając fakt, że nie zwalnia to osoby, która podpisała mandat, od uregulowania grzywny w terminie 7 dni,
• przetrzymywanie druków nałożonych mandatów karnych, przewlekłe rozliczanie się z urzędem wojewódzkim, co powoduje brak możliwości przyporządkowania danej wpłaty do przypisu.

Problematyka związana z odmówieniem przyjęcia mandatu karnego

Kolejne istotne pytanie, które nasuwa się w związku z postępowaniem mandatowym, brzmi: Co zrobić w przypadku odmowy przyjęcia mandatu przez sprawcę wykroczenia? Nieprzyjęcie mandatu nie skutkuje brakiem ponoszenia odpowiedzialności za popełniony czyn. Zgodnie z treścią art. 99 kpw „w razie odmowy przyjęcia mandatu karnego lub nieuiszczenia w wyznaczonym terminie grzywny nałożonej mandatem zaocznym, organ, którego funkcjonariusz nałożył grzywnę, występuje do sądu z wnioskiem o ukaranie. We wniosku tym należy zaznaczyć, że obwiniony odmówił przyjęcia mandatu albo nie uiścił grzywny nałożonej mandatem zaocznym, a w miarę możności podać także przyczyny odmowy”. Uprawnienie organów PSP do składania do sądu wniosku o ukaranie w przypadku odmowy przyjęcia mandatu wynika z treści art. 17 § 3 kpw. Do jakiego sądu należy złożyć przedmiotowy wniosek? Właściwy jest w tym przypadku sąd rejonowy (wydział karny), w którego okręgu zostało popełnione wykroczenie.

Z uwagi na rangę i znaczenie procesowe wniosku o ukaranie musi on spełniać kilka wymogów formalnych. Wymogi te określa art. 57 kpw. Zgodnie z § 2 każdy wniosek o ukaranie musi zawierać co najmniej:

• imię i nazwisko oraz adres obwinionego, a także inne dane niezbędne do ustalenia jego tożsamości,
• określenie zarzucanego obwinionemu czynu ze wskazaniem miejsca, czasu, sposobu   i okoliczności jego popełnienia,
• wskazanie dowodów,
• imię i nazwisko oraz podpis sporządzającego wniosek.

Do wniosku o ukaranie powinien być ponadto obligatoryjnie dołączony jego odpis dla obwinionego, ponieważ zgodnie z treścią art. 67 § 1, sąd doręcza obwinionemu wraz z zawiadomieniem o rozprawie odpis wniosku o ukaranie.

W przypadku zauważenia przez sąd jakichkolwiek braków związanych z podaniem danych osobowych dotyczących obwinionego, zwróci się on w celu ich pozyskania do organów policji, z uwagi na fakt posiadania przez nie dostępu do baz danych, do których Państwowa Straż Pożarna nie ma bezpośredniego wglądu.

To już wszystkie regulacje dotyczące postępowania mandatowego. Mamy nadzieję, że wydawanie mandatów będzie sprawiało od tej pory mniej problemów.

Wzory druków mandatowych:

{gallery}galeria/01-16/mandat{/gallery}

Konsultacja artykułu st. bryg. Hubert Harasimowicz i st. bryg. Paweł Rochala

Marta Dubiec jest radcą prawnym, specjalistą w Wydziale Kontrolno-Rozpoznawczym KW PSP w Gorzowie Wielkopolskim,
a mł. bryg. Rafał Mazur starszym specjalistą w Wydziale Operacyjno-Kontrolno-Rozpoznawczym w KP PSP w Sulęcinie.

styczeń 2016