Klasy pożarnicze

Tworzenie w liceach ogólnokształcących klas o profilu pożarniczym stało się dla szkół szansą na pozyskanie uczniów, a dla blisko z nimi współpracujących komend powiatowych i miejskich PSP doskonałym sposobem na dokładne poznanie przyszłych kandydatów do służby i ukształtowanie ich postaw.  

Szkoły, w których funkcjonują klasy pożarnicze, oferują różne formy zajęć o różnym zakresie tematycznym. Niektóre za podstawę profilu przyjmują rozszerzenie tych przedmiotów, z których oceny maturalne brane są pod uwagę przy naborze do Szkoły Głównej Służby Pożarniczej, zaś zajęcia ze strażackiego warsztatu są jedynie ciekawostką, realizowaną podczas wycieczek do jednostek straży pożarnej kilka razy w roku. Inne szkoły kładą nacisk na praktyczną naukę strażackiego rzemiosła, dbając, by uczniowie na zajęciach mieli zawsze wysoki poziom strażackiej adrenaliny.

Klasy pożarnicze a prawo oświatowe

Działalność klas o profilu pożarniczym reguluje rozporządzenie ministra edukacji narodowej i sportu z 9 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków prowadzenia działalności innowacyjnej i eksperymentalnej przez publiczne szkoły i placówki (DzU z 2002 r. nr 56, poz. 506). Wdrożenie innowacji pedagogicznej w szkole lub placówce wymaga powiadomienia kuratora oświaty i organu prowadzącego o zamiarze jej wprowadzenia. Ponadto musi ją zatwierdzić rada pedagogiczna. Zgodnie z § 4.3 powyższego rozporządzenia rada pedagogiczna podejmuje uchwałę w sprawie wprowadzenia innowacji wraz z opisem jej zasad oraz opinią rady szkoły (rady pedagogicznej i zgodą autora lub zespołu autorskiego innowacji).

Kuratoria oświaty dysponują danymi o innowacjach pedagogicznych – klasach o profilu mundurowym, lecz bez wyszczególnienia rodzaju formacji mundurowej sprawującej nadzór nad procesem edukacji. Zgodnie ze statystykami zebranymi przez Komendę Główną PSP w całej Polsce w  roku szkolnym 2016/2017 funkcjonowało 177 klas prowadzących edukację pożarniczą.

Zgodnie z art. 3 ustawy z 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (DzU z 2017 r., poz. 59): System oświaty mogą wspierać także jednostki organizacyjne Państwowej Straży Pożarnej oraz jednostki innych właściwych służb w działaniach służących podnoszeniu bezpieczeństwa dzieci i młodzieży, w tym w zakresie ochrony przeciwpożarowej. Art. 8 pkt 13 określa, że szkoły kształcące w zawodzie technik pożarnictwa może zakładać i prowadzić wyłącznie minister właściwy do spraw wewnętrznych. Realizują to Szkoły Aspirantów Państwowej Straży Pożarnej w Poznaniu i Krakowie oraz Centralna Szkoła Pożarnicza w Częstochowie. Klasy o profilu pożarniczym są więc wyłącznie innowacją pedagogiczną i w dalszym ciągu nie ma możliwości tworzenia techników pożarniczych nadających tytuł zawodowy technika pożarnictwa. Od roku szkolnego 2017/2018 naturalną kontynuacją innowacji pedagogicznych z zakresu edukacji pożarniczej będzie umiejscowione ich w czteroletnich liceach ogólnokształcących. Nie ma jednak żadnych przeszkód, by klasy pożarnicze tworzyć także w pięcioletnich technikach, których uczniowie zdobywaliby wiedzę z zakresu projektowania, produkcji i obsługi maszyn oraz urządzeń stosowanych w ochronie przeciwpożarowej. Ich absolwenci po ukończeniu nauki uzyskiwaliby jednak wyłącznie tytuł technika-mechanika.

Podstawa programowa liceów ogólnokształcących w roku szkolnym 2017/2018 nie uległa zmianie i prawdopodobnie zostanie ona zmieniona dopiero w roku szkolnym 2019/2020, gdy pierwsi absolwenci nowych, ośmioklasowych szkół podstawowych rozpoczną edukację w szkołach średnich. Dodatkowe zajęcia edukacyjne, dla których nie została ustalona podstawa programowa realizowane są na podstawie autorskich programów, zatwierdzanych przez rady pedagogiczne, co powoduje w przypadku zajęć pożarniczych odmienne programy nauczania tego przedmiotu w każdej ze szkół.

Brak jednolitego programu

Realizowane przez poszczególne szkoły zajęcia z pożarnictwa różnią się bowiem między sobą:

• czasem realizowania przedmiotu – większość szkół zakłada nauczanie go przez 3 lata, niektóre szkoły rozkładają program nauczania wyłącznie na dwa pierwsze lata nauki w liceum – by odciążyć uczniów w klasach maturalnych, a program zakłada od jednej do trzech godzin lekcyjnych tygodniowo;
• miejscem odbywania zajęć – większość szkół realizuje zajęcia teoretyczne w pomieszczeniach szkoły zaś zajęcia praktyczne w budynkach i na bazie sprzętu jednostek ratowniczo-gaśniczych PSP i OSP, dwie szkoły przeprowadzają wszystkie zajęcia na terenie KP/KM PSP, wiele klas wizyty w jednostkach straży pożarnej odbywa tylko kilka razy w roku, ze względu na znaczną odległość do pokonania;
• uprawnieniami i umiejętnościami możliwymi do zdobycia – większość szkół zakłada przeprowadzenie w trakcie nauki kursu podstawowego strażaka ratownika OSP, a niektóre także dodatkowo kursu kwalifikowanej pierwszej pomocy, niektóre wprowadzają zajęcia na strzelnicy, nieliczne także naukę sztuk walki, inne realizują dla uczniów dodatkowo kurs prawa jazdy kategorii B oraz umożliwiają zdobycie karty pływackiej.

Poszczególne szkoły gwarantują przekazywanie i poszerzanie wiedzy i umiejętności na obozach szkoleniowych, a także wycieczkach do szkół Państwowej Straży Pożarnej. Umożliwiają też przygotowanie uczniów do udziału w Ogólnopolskim Turnieju Wiedzy Pożarniczej „Młodzież zapobiega pożarom”.

Problemy nauczycieli przedmiotu

Podobnie jak różnią się treść i forma prowadzonych zajęć, tak też nauczyciele prowadzący zajęcia pożarnicze mają różny bagaż wiedzy i doświadczeń związanych z ochroną przeciwpożarową. Bywają nimi czynni funkcjonariusze Państwowej Straży Pożarnej i pozostający w stanie spoczynku,  ale zdarzają się również nauczyciele przedmiotowi (głównie edukacji dla bezpieczeństwa czy wychowania fizycznego), którzy swą przygodę z ochroną przeciwpożarową rozpoczynają wraz z pierwszym rocznikiem klasy strażackiej. Praktykowane jest też prowadzenie zajęć wymiennie przez kilku oficerów komendy PSP: każdorazowo miejscowy komendant wyznacza jednego z nich. Taka forma nie gwarantuje ani spójności i odpowiedniej kolejności realizowanych treści, ani odpowiedniego poziomu relacji na poziomie nauczyciel – uczeń.

Jednym z najważniejszych problemów, na które uskarżają się nauczyciele prowadzący regularne zajęcia dla uczniów w jednostkach ochrony przeciwpożarowej, jest liczebność klas. Optymalna liczba uczniów klasy strażackiej to osiem – dziesięć natomiast realnie klasy są ponad dwudziestoosobowe. Najczęściej spotykany stosunek liczby godzin praktycznych do teoretycznych na zajęciach z młodymi adeptami strażackiego rzemiosła wynosi 1:1. O ile na zajęciach teoretycznych duża liczba uczniów nie stanowi problemu, o tyle na zajęciach praktycznych kłopotów jest sporo. Strażak nie może być dopuszczony do wykonywania ćwiczeń bez środków ochrony indywidualnej. Oznacza to najczęściej, że każdego ucznia należy na czas ćwiczeń wyposażyć w ubranie specjalne, hełm, rękawice i sprzęt do ćwiczeń. Dobrą praktyką jest wykształcenie w młodzieży nawyków używania wymaganych przepisami BHP ubrań specjalnych i środków ochrony indywidualnych. Wykorzystuje się do tego głównie ubrania i sprzęt wycofany z podziału bojowego ze względu na ich zużycie. W większości komend powiatowych PSP dzienne obsady w podziale bojowym oscylują na poziomie siedmiu strażaków na zmianie służbowej. Wygospodarowanie sprzętu i ubrań dla ośmiu – dziesięciu uczniów jest realne, choć niełatwe. Ale już zajęcia przygotowane dla klasy 25-osobowej polegają na przećwiczeniu określonego założenia zaledwie przez kilku uczniów, pozostali „szkolą się” wyłącznie poprzez obserwację ćwiczących. Ma to wiele negatywnych konsekwencji, choćby znudzenie i pretensje uczniów, którzy nie zostali wybrani do ćwiczeń. Kolejnym ułatwieniem dla nauczycieli mało liczebnych klas jest możliwość realizowania częstych i atrakcyjnych wyjazdów. Każda komenda powiatowa/miejska PSP ma w swoim wyposażeniu mikrobus (dziewięciomiejscowy). Zawarta między szkołą a komendą umowa określa zasady korzystania ze sprzętu i pojazdów. Wielokrotnie pełnoletni, przeszkoleni na kursach uczniowie klas pożarniczych z Zespołu Szkół w Policach wyjeżdżali w trakcie zajęć obserwować ciekawe akcje ratowniczo-gaśnicze, kilkakrotnie w czasie takich wyjazdów realizowali pomocnicze czynności ratownicze (np. ładowanie worków piaskiem w czasie podtopień). Nie byłoby to możliwe, gdyby klasy były liczniejsze. Utrzymanie klas w takiej liczebności jest możliwe, dzięki połączeniu w ramach jednej klasy dwóch profili (np. klasy strażackiej z policyjną).

Wielu uczniów rozpoczynających naukę w liceum ma solidne pokłady wiedzy wyniesione z udziału w Ogólnopolskim Turnieju Wiedzy Pożarniczej „Młodzież zapobiega pożarom”. Część z nich należy od lat do młodzieżowych drużyn pożarniczych. Funkcja nauczyciela edukacji pożarniczej powinna być więc powierzana osobom, które mają wykształcenie pożarnicze zdobyte w szkołach PSP i doświadczenie z pracy w jednostkach ochrony przeciwpożarowej. To przecież nauczyciel powinien przekazywać wiedzę uczniom, a nie odwrotnie.

Propozycja ujednoliconego programu nauczania

Program nauczania edukacji pożarniczej we wszystkich szkołach, które realizują go we współpracy z Państwową Strażą Pożarną, należałoby ujednolicić. Zajęcia powinny odbywać się przez trzy pierwsze lata nauki w liceum ogólnokształcącym w blokach po trzy godziny lekcyjne tygodniowo. Ponadto w czasie każdego roku szkolnego przewiduje się udział klas objętych edukacją pożarniczą we wspólnym tygodniowym obozie szkoleniowym. Optymalnie byłoby organizować dla uczniów dwa obozy: jesienny i wiosenny. Dobrą praktyką jest łączenie obozów klas pożarniczych z klasami z innych szkół bądź innymi klasami mundurowymi z tej samej szkoły. W ostatniej klasie nie prowadzi się cotygodniowych zajęć, lecz daje się uczniom możliwość wzięcia udziału w szkoleniu podstawowym OSP oraz częściowo odpłatnym kursie kwalifikowanej pierwszej pomocy.

Tematyka zajęć powinna obejmować:

• treści zawarte w programie szkolenia podstawowego strażaków-ratowników OSP,
• zakres wiedzy wymaganej na egzaminie z kwalifikowanej pierwszej pomocy,
• zakres tematyczny wskazany w regulaminie Ogólnopolskiego Turnieju Wiedzy Pożarniczej „Młodzież zapobiega pożarom”,
• przygotowanie uczniów do uczestnictwa w zawodach sportowo-pożarniczych.

Zajęcia praktyczne, szczególnie te prowadzone na tygodniowych obozach, odbywających się dwukrotnie w każdym roku szkolnym, dają młodym adeptom pożarnictwa szansę zdobycia cennego doświadczenia. Sportowa rywalizacja z uczniami innych pożarniczych klas, ćwiczenie wybranych elementów zawodów sportowo-pożarniczych czy elementów ratownictwa wysokościowego (zjazdy z otworu okiennego na linach) oraz uczestnictwo w operacyjnym rozpoznaniu ciekawych obiektów i zakładów to tylko niektóre z aktywności, które można zaproponować na tym etapie nauki. Zajęcia na lekcjach pożarnictwa muszą być przede wszystkim atrakcyjne, zaś wiedza ratownicza i umiejętności reagowania w sytuacji zagrożenia są niejako przemycone w trakcie realizowania zajęć. Na przykład zajęcia na składowisku złomowanych pojazdów, poprzedzone omówieniem podstaw taktyki działań ratowniczych.

Aby realizować przedstawiony powyżej zakres wiedzy i umiejętności, konieczna jest współpraca z jednostkami ratowniczo-gaśniczymi PSP. Prowadzenie lekcji praktycznych wymaga dostępu do specjalistycznego sprzętu, zaś jego obsługa nie może odbywać się bez ubrań specjalnych i środków ochrony indywidualnej (rękawice, hełmy). Porozumienia zawierane pomiędzy szkołami a jednostkami organizacyjnymi PSP zapewniają m.in. pomoc funkcjonariuszy PSP w prowadzeniu zajęć praktycznych.

Korzyści

Nikt nie łudzi się, że wybierając klasę o profilu medycznym po jej ukończeniu będzie lekarzem. Niestety, nie brakuje osób, które zdają się być rozczarowane, że klasa o profilu pożarniczym nie czyni jego absolwenta strażakiem z gwarancją zatrudnienia w jednostkach ochrony przeciwpożarowej. Owszem, takiej gwarancji co prawda nie ma, ale szanse na rozpoczęcie służby lub nauki w jednej ze szkół Państwowej Straży Pożarnej są dużo większe.

Uczniowie ostatniej klasy biorą udział w egzaminie kończącym szkolenie podstawowe strażaków ratowników OSP. Uprawnienie to jest wysoko punktowane w procesie rekrutacji do służby w Państwowej Straży Pożarnej.

Komendy powiatowe/miejskie współpracujące ze szkołami realizującymi zajęcia w ramach klas pożarniczych w liceach ogólnokształcących często promują ukończenie klasy o tym profilu dodatkowymi punktami w naborze do służby.

Absolwent klasy pożarniczej zna realia służby w Państwowej Straży Pożarnej. W trakcie zajęć, które odbywają się w komendach PSP, poznaje specyfikę służby, a jednocześnie daje się poznać strażakom, którzy w przyszłości mogą stać się kolegami ze wspólnej zmiany bądź przełożonymi decydującymi o przyjęciu do służby.

Przyszłość?

Klasy o profilu pożarniczym funkcjonują w polskich liceach ogólnokształcących od kilkunastu lat. Napisano na ich temat wiele artykułów, dyskutowano na kilku sympozjach i konferencjach. Istnienie klas mundurowych, funkcjonujących pod patronatem jednostek organizacyjnych Państwowej Straży Pożarnej, nie zostało jednak w żaden sposób usankcjonowane. Obecnie w KG PSP toczą się prace nad usystematyzowaniem działania klas o profilu pożarniczym. Warto wspomnieć, że działające na podobnej zasadzie klasy policyjne po trwającym trzy lata procesie standaryzacji otrzymały w 2016 r. jednolity program kształcenia. Został on opracowany przez Komendę Główną Policji we współpracy z policyjnymi szkołami resortowymi.

Istnieje potrzeba ujednolicenia nazwy profilu, programu nauczania pożarnictwa, czasu realizacji programu, wymiaru godzinowego i miejsca przeprowadzania zajęć. Znormalizowanie powyższych zagadnień pomoże uczniom w znalezieniu i wyborze właściwej szkoły, ułatwi pracę nauczycielom przedmiotu we właściwym prowadzeniu zajęć. Unifikacja systemu zwiększy prawdopodobnie liczbę absolwentów klas o profilu pożarniczym. Wykorzystując w codziennym życiu zdobytą wiedzę i umiejętności w sytuacji zagrożenia, będą pomagać sobie i innym. Ujednolicony program pomoże nauczycielom wybrać z szerokiego spektrum pożarniczej wiedzy te informacje i umiejętności, które nie tylko odpowiadają poziomowi rozwoju uczniów, ale również w odczuciu młodych ludzi są atrakcyjne, a dla otoczenia korzystne.

Obowiązujące zasady rekrutacji do PSP wymagają nowelizacji, wynika to z nowego systemu szkolenia w zawodzie strażak. Wysoko punktowane dotychczas szkolenia OSP straciły na znaczeniu – według nowych przepisów nie umożliwiają one udziału w działaniach ratowniczo-gaśniczych strażakom PSP.

Jeden z najważniejszych benefitów, jakimi powinni być obdarzeni absolwenci tych klas, powinna stanowić dodatkowa gratyfikacja w procesie naboru do służby w Państwowej Straży Pożarnej. Niestety, bez inicjatywy ze strony Komendy Głównej PSP i ujednolicenia programów nauczania w klasach pożarniczych niemożliwe jest systemowe uregulowanie tej kwestii.

Przemysław Grzybowski 
fot. Przemysław Grzybowski
wrzesień 2017