Kadra na miarę wyzwań

Kadrę Państwowej Straży Pożarnej stanowili w 1992 r. funkcjonariusze pożarnictwa, pełniący służbę w jednostkach organizacyjnych ochrony przeciwpożarowej na podstawie przepisów dekretu z 27 grudnia 1974 r. o służbie funkcjonariuszy pożarnictwa.

Funkcjonariuszami PSP stawali się ci funkcjonariusze pożarnictwa, którzy 1 stycznia 1992 r. byli w służbie i do 31 stycznia 1992 r. wyrazili pisemną zgodę na zostanie strażakiem PSP.

Status funkcjonariusza PSP

W ochronie przeciwpożarowej 31 grudnia 1991 r. zatrudnionych było łącznie 41 110 osób, w tym 39 345,5 funkcjonariuszy pożarnictwa i 1765,5 pracowników cywilnych. Wśród funkcjonariuszy najliczniejsi byli podoficerowie (55,95 %), szeregowi (24,42 %) i chorążowie (12,57%). Najmniejszy odsetek stanowili oficerowie (7,06%). Deklarację dającą status strażaka PSP złożyło około 38 tys. funkcjonariuszy pożarnictwa. Oznacza to, że z różnych przyczyn nie podpisało jej około 1500 funkcjonariuszy.

Wykształcenie wyższe miało 6,71% wszystkich zatrudnionych w PSP osób, średnie – 31,90%, zasadnicze – 38,45%, a tylko podstawowe – 22,94%.

Etaty i fluktuacja kadr

Biorąc po uwagę zadania nałożone na Państwową Straż Pożarną, konieczne było podjęcie działań umożliwiających w przyszłości zmianę struktury zatrudnienia: zwiększenie liczebności dobrze wykwalifikowanej kadry pożarniczej, dyslokację kadr z komend do jednostek ratowniczo-gaśniczych oraz przejście z codziennego rozkładu czasu służby na tryb zmianowy. Niezbędne stało się także podniesienie poziomu wykształcenia ogólnego strażaków.

Na jakość przygotowania do służby w PSP znaczący wpływ miało także wprowadzenie warunku zdolności fizycznej i psychicznej do pełnienia służby, o których obecnie orzekają komisje lekarskie podległe ministrowi właściwemu ds. wewnętrznych.

25-letni okres funkcjonowania PSP to czas intensywnych zmian i ciągłego dostosowywania charakteru formacji do nowych zadań. Ich różnorodność i specyfika wymusiły zwiększenie limitu zatrudnienia. Wzrósł on z 27 990 etatów mundurowych w 1992 r. do 30 505 w 2016 r. (o 2515 etatów) i odpowiednio z 1136 etatów pracowników cywilnych do 2016,25 (o 880,25 etatów).

Od 1992 r. do 30 listopada 2016 r. ze służby w PSP zwolnionych zostało 38 690 strażaków. Proces ten charakteryzował się różnym natężeniem w poszczególnych latach, mającym związek z różnymi okolicznościami. Jak wynika z danych statystycznych, w całym okresie istnienia PSP średnia roczna zwolnień ze służby wynosiła około 5% stanu zatrudnienia.

Staż służby

Pięcioletni staż służby w ochronie przeciwpożarowej w 1991 r. miało 35,24% strażaków, a od 6 do 10 lat – 26,17%. Strażaków ze stażem mieszczącym się w przedziale od 11 do 15 lat było 16,77%, od 16 do 20 lat – 10,59%, zaś 11,23% pełniło służbę 21 lat i więcej.

W 2016 r. (stan z 1 grudnia) strażaków mających pięcioletni staż służby było 19,70%, staż 6-10 lat – 28,00%, 11-15 lat – 21,32%, 16-20 lat – 16,35%, a od 21 lat – 14,63%.

W 1991 r. w straży pożarnej zatrudnionych było 17,74% strażaków w wieku do 25 lat, w przedziale od 26 do 35 lat mieściło się 44,36% strażaków, od 36-45 lat miało 24,75% strażaków, od 46 do 53 lat – 10,90% strażaków, a powyżej 53 lat – 2,25% strażaków.

Strażaków mających do 25 lat było w 2016 r. (stan na 1 grudnia) 7,12%, w przedziale wiekowym 26-35 lat – 42,30%, 36-45 lat – 38,67%, 46-53 lat – 10,57%, a ci powyżej 53 roku życia stanowili 1,34% strażaków.

Obecnie strażacy w wieku do 45 lat stanowią około 90% wszystkich zatrudnionych i ich liczba jest o 4% większa niż w 1991 r. Grupy wiekowe powyżej 46. roku życia są porównywalne pod względem udziału procentowego w ogóle zatrudnionych i w liczbach bezwzględnych. Wynika to z tego, że okres aktywności zawodowej strażaka osiąga maksimum w wieku 45 lat i z każdym następnym rokiem życia stopniowo maleje. Powyżej 54 lat zaś stopniowo zanika. Tendencja taka występowała również w jednostkach organizacyjnych ochrony przeciwpożarowej przed powstaniem PSP.

Korpusy

Porównując procentowy udział zatrudnienia w poszczególnych korpusach według danych z 31 grudnia 1991 r. i 1 grudnia 2016 r. (zatrudnienie w jednostkach organizacyjnych ochrony przeciwpożarowej na podstawie dekretu o służbie funkcjonariuszy pożarnictwa), można stwierdzić, że najwyższy wzrost nastąpił w kadrze dowódczej. W korpusie oficerskim – z 7,06% do 22,22%, a w aspiranckim (dawnym chorążych) z 12,57% do 21,27%. Zatrudnienie w korpusie podoficerskim, który stanowi najliczniejszą grupę strażaków, spadło z poziomu 55,95% do 50,30%, a w korpusie szeregowych z 24,42% do 6,21%. Sytuacja ta wynikała przede wszystkim z podnoszenia kwalifikacji ogólnych i zawodowych przez część strażaków, co wiązało się z awansem do wyższego korpusu.

System zmianowy i codzienny oraz według pionów służby

W systemie codziennym według stanu zatrudnienia na 31 grudnia 1991 r. służbę pełniło 22,58% strażaków, a w systemie zmianowym 77,42%. Wyraźny wzrost udziału strażaków w rozkładzie zmianowym zaznaczył się od 2006 r. Był to wynik otrzymania 1100 nowych etatów funkcjonariuszy, przeprowadzonej reorganizacji struktur PSP oraz ucywilnienia służby (PSP w latach 2007-2009 otrzymała 600 etatów cywilnych). W 2016 r. w systemie zmianowym pełniło służbę 81,72% strażaków.

Porównując stan zatrudnienia strażaków według systemu pełnienia służby, zauważymy wyraźny wzrost udziału procentowego kadry oficerskiej w systemie zmianowym. Wzrósł on z 0,84% w 1991 r. do 23,25% w 2016 r. Odsetek strażaków w korpusie aspiranckim zwiększył się zaś z 7,47% do 23,25%. Spadek odnotowano w korpusie podoficerskim – z 62,11% do 58,37% i korpusie szeregowych – z 29,58% do 6,96%.

Liczba strażaków w pionie operacyjnym, zgodnie z danymi zbieranymi od 1997 r., wzrosła z 84% do 89,60% w 2016 r. Był to efekt zwiększenia liczby osób pełniących służbę w zmianowym rozkładzie czasu służby. W pozostałych pionach liczba funkcjonariuszy uległa spadkowi. I tak w pionie prewencji zmalała z 3% do 2,09%, w pionie szkoleniowym z 2% do 1,56%, a w logistycznym i pozostałych z 11% do 6,76%.

Kwalifikacje ogólne

Największy wzrost poziomu wykształcenia ogólnego strażaków w stosunku do 1991 r. zanotowano w zakresie wykształcenia wyższego. W 1991 r. miało je 6,29% zatrudnionych strażaków, zaś w 2016 r. już 45%. Wykształceniem na poziomie średnim dysponowało 31,55% strażaków w 1991 r., a w 2016 r. – 54,72%. Spadło zatrudnienie strażaków z wykształceniem zasadniczym – z 39,33% do 0,26% oraz z wykształceniem podstawowym – z 22,83% do 0,02%.

Podobny skok jakościowo-ilościowy w poziomie wykształcenia ogólnego odnotowano wśród pracowników cywilnych PSP. Odsetek osób z wykształceniem wyższym wzrósł z 16,09% w 1991 r. do 63,27% w 2016 r., natomiast z wykształceniem średnim spadł z 39,71% do 27,85%, zasadniczym – z 18,74% do 6,87%, a z podstawowym – z 25,46% do 2,01%.

Uposażenie

Analizując uposażenie strażaków PSP, należy zwrócić uwagę, że od 1 stycznia 1996 r. obowiązuje zasada ustalania średniego uposażenia jako iloczynu kwoty bazowej (ogłaszanej w ustawie budżetowej) i wskaźnika przeciętnego uposażenia ustalanego rozporządzeniem Rady Ministrów. Największy wzrost (rok do roku) realnego przeciętnego uposażenia (tj. z uwzględnieniem inflacji) zanotowano w II półroczu 1992 r. – o 37,40% (w stosunku do I półrocza 1992 r.), a także w 2008 r. (o 16,73%). Największy spadek nastąpił w 1995 r. (o 7,55%) i 2011 r. (o 4,3%). Nominalny wzrost przeciętnego uposażenia, licząc od I półrocza 1992 r. do 2017 r., wyniósł 2187,86%.

Skok jakościowy

Liczba funkcjonariuszy Państwowej Straży Pożarnej i stan ich wyszkolenia to bardzo ważne elementy systemu bezpieczeństwa. W czasie minionych 25 lat funkcjonowania PSP zanotowano ogromny jakościowy skok w zakresie kwalifikacji ogólnych i zawodowych strażaków, co przełożyło się na wzrost liczebności kadry dowódczej – tak w korpusie oficerskim, jak i aspiranckim. Pozwoliło to na takie rozmieszczenie kadry dowódczej, które daje gwarancję właściwego prowadzenia działań ratowniczo-gaśniczych na każdym poziomie dowodzenia. Stopień nasycenia jednostek organizacyjnych PSP wykwalifikowaną kadrą oficerską bądź aspirancką sięga w poszczególnych województwach w stosunku do ogólnego stanu zatrudnienia strażaków:

• w korpusie oficerów – od 16,05% w woj. dolnośląskim do 26,44% w woj. podkarpackim,
• w korpusie aspiranckim – od 16,34% w woj. mazowieckim do 27,15 w woj. małopolskim.

Ciągły rozwój gospodarczy i technologiczny, postępujące zmiany klimatyczne powodują pojawianie się coraz to nowych zagrożeń i wyzwań w ratownictwie. Poza kwestiami, które już dziś wymagają rozwiązań w ramach bieżącej polityki kadrowej (np. równomierne rozmieszczenie w skali kraju absolwentów służb pożarniczych), konieczne stanie się doskonalenie narzędzi sprzyjających pozyskiwaniu kadry o wysokich kwalifikacjach ogólnych i zawodowych, zdolnej do sprostania nowym zagrożeniom i wyzwaniom.

Stanisław Rybicki jest głównym specjalistą w Biurze Kadr i Organizacji KG PSP

maj 2017