Strefy czyste i brudne w JRG

Rok temu komendant główny PSP nadbryg. Andrzej Bartkowiak zapowiedział wdrożenie kluczowych zmian w sferze profilaktyki nowotworowej, w związku ze zbliżającą się nowelizacją rozporządzenia BHS. Zasadnicza zmiana dotyczyć miała wprowadzenia obowiązku wyznaczenia strefy czystej i brudnej w JRG. Polecenie służbowe zawarte w piśmie nakazywało „sukcesywnie dostosowywać obiekty poprzez dokonanie wymaganych zmian organizacyjnych, modernizacyjnych i planowania budżetowego”.

Rozporządzenie wydane na podstawie art. 29a ust. 2 ustawy o ochronie przeciwpożarowej ukazało się 31 sierpnia 2021 r., a weszło w życie 14 października ubiegłego roku. Par. 11.2. przepisu głosi, że: „W obiektach przeznaczonych dla jednostek ratowniczo-gaśniczych Państwowej Straży Pożarnej wyznacza się strefę czystą i brudną, stanowiącą układ pomieszczeń zapewniający wstępne umycie, dezynfekcję, pranie odzieży i wyposażenia, a następnie ponowne umundurowanie i wyposażenie strażaka”. Par. 117. 2. rozporządzenia precyzuje: „W istniejących obiektach (…) wymagania, o których mowa w § 11 ust. 2, wprowadza się od dnia 1 stycznia 2023 r.”.

Pismo wskazało dodatkowo zamierzone funkcje wprowadzanego rozwiązania, jako „układ pomieszczeń zapewniający wstępne umycie, dezynfekcję, pranie odzieży i wyposażenia, a następnie ponowne umundurowanie i wyposażenie strażaka”. Owo wyjaśnienie zawiera kluczowe sformułowania, nad którymi pochylę się w niniejszym artykule.

Dlaczego tworzymy strefy czyste i brudne?

Strażacy narażeni są na choroby nowotworowe z powodu substancji, które powstają w pożarach. Wśród nich istotną grupą są wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), osadzające się na ubraniach specjalnych, innych ŚOI i sprzęcie. W przypadku wszelkiego rodzaju tkanin (ubranie specjalne, rękawice, pokrowce butli aparatów, paski noszaków, węże pożarnicze itd.) zabrudzenia wnikają między włókna, co szczególnie utrudnia ich usunięcie. Zabrudzeniu ulegają również gładkie powierzchnie, z powodu lepkości tych oleistych substancji.

Wśród produktów spalania znajdują się też inne substancje rakotwórcze oraz szkodliwe. Związki w postaci gazowej wnikają w strukturę ubrań, innych ochron czy sprzętu, następnie stopniowo się ulatniając (często używanym sformułowaniem jest „odgazowywanie”). Ów proces może następować nawet przez 72 godz. Dowiedziono również, że czynnikiem zagrożenia jest praca zmianowa, ponieważ rozregulowanie dobowego rytmu biologicznego sprzyja obniżeniu ogólnej odporności organizmu [2].

Zatrważające są wyniki niedawnych badań przeprowadzonych w jednym z amerykańskich departamentów straży: prawdopodobieństwo zachorowania na raka dziecka zawodowego strażaka z hrabstwa Kitsap jest 27 razy większe niż u przeciętnego dziecka [3]. Ma to prawdopodobnie związek z brakiem świadomości strażaków: niebraniem prysznica w ciągu godziny od zakończenia ekspozycji, transportowaniem nieodizolowanego zabrudzonego wyposażenia w samochodach, ale również częstymi wizytami członków rodzin strażaków w strażnicach. Nadal pokutuje przekonanie, że posiadanie brudnych ubrań jest powodem do dumy, mają bowiem stanowić dowód doświadczenia operacyjnego. Efektem jest przedostawanie się szkodliwych substancji do strażnic i rozprzestrzenianie się ich po różnych pomieszczeniach.

Mechanizm ekspozycji strażaków oraz ich rodzin wynika tych samych czynników, mimo różnicy w poziomie narażenia. Pomocny w jego zrozumieniu jest model sera szwajcarskiego: jeśli każdy z kilku plasterków sera z dziurami symbolizuje kolejną warstwę zabezpieczeń, to pozbawiając dany model którejś z nich, ryzykujemy, że w pewnym momencie brak odpowiedniej liczby warstw, jak i liniowe ułożenie dziur (rzadko zabezpieczenia są w 100% skuteczne) spowoduje prześwit w linii prostej, czyli krótko mówiąc losowe i często krótkotrwałe wystąpienie okoliczności sprzyjających brakowi wszelkich zabezpieczeń (rys. 1).

26 lipca 2021 r. nadbryg. Andrzej Bartkowiak spotkał się z przedstawicielami KSP NSZZ „Solidarność” i Fundacji cfbt.pl. Podczas spotkania zaprezentowano polskie tłumaczenie raportu naukowego „Minimalizacja narażenia strażaków na toksyczne produkty pożarowe. Okresowy raport najlepszych praktyk”, który na zlecenie Fire Bridages Union UK (FBU) stworzyli naukowcy z Univeristy of Central Lancashire pod kierownictwem prof. Anny Stec.

Raport opisuje wyniki badań, które zespół przeprowadził w strażach pożarnych w Wielkiej Brytanii oraz zalecenia i zbiór najlepszych praktyk, stanowiących jednocześnie rekomendacje związku FBU. Jest to jedno z najlepszych obecnie źródeł wiedzy, wytycznych i zaleceń w sferze minimalizacji ryzyka ekspozycji [4, 5]. Komendant główny PSP podjął decyzję o zamieszczeniu go na serwerach KG PSP z możliwością powszechnego dostępu. Fundacja cfbt.pl umieściła informację oraz link do stosownego zasobu internetowego KG PSP na swojej stronie w dziale „Nie! dla RAKA w straży”. Można tam również znaleźć inne materiały, jak linki do nagrań konferencji czy też wytycznych w kwestii budowy strażnic.

Akcje gaśnicze należy traktować tak jak akcje ratownictwa chemicznego, mając na uwadze konieczność prowadzenia dekontaminacji wstępnej oraz właściwej. To jedyne słuszne podejście, zgodne z obecnym stanem wiedzy, a pogląd ten podziela wielu strażaków i ekspertów na świecie. Organizacja stref na czystą i brudną jest więc koniecznością, jeśli mamy zapewnić strażakom możliwość wyjazdu do zdarzenia z czystej strażnicy i w czystych ŚOI oraz użycia czystego sprzętu. Wszelkie czynności oraz organizacja powinny służyć temu fundamentalnemu celowi. Kluczem jest zatem zapobieganie skażeniu wtórnemu. Zyskujący na świecie popularność model Skellefteå pokazuje proste rozwiązania tych trudnych wyzwań, uwzględniające omawiane aspekty (rys. 2).

Dobre praktyki i świadomość

Aby starania o zapobieganie przenikaniu szkodliwych substancji do miejsc niepożądanych nie poszły na marne, trzeba wdrożyć wiele rozwiązań, które zapewnią poprawne funkcjonowanie podziału na strefy. Myślenie o higienie powinno zacząć się już na miejscu zdarzenia - od ustawienia pojazdów z dala od miejsca, w którym może dojść do ich zanieczyszczenia dymem lub cząstkami stałymi z pożaru. Co nam po umiejętnym zdejmowaniu z siebie zanieczyszczonych ubrań, jeśli za chwilę wsiądziemy do zadymionej lub pełnej popiołów kabiny GBA?

Dlatego komendant główny PSP powołał zespół, który zajmuje się opracowaniem metod postępowania oraz innych rekomendacji w odniesieniu do zabrudzeń ŚOI i sprzętu wynikających z prowadzenia działań gaśniczych. Planowane efekty prac zespołu, w połączeniu z nowelizacją przepisów i innymi działaniami towarzyszącymi, będą stanowiły kluczowe, przełomowe zmiany warunków pełnienia służby.

Jak zawsze pozostaje jeszcze element ludzki, czyli zrozumienie, co, jak i dlaczego robimy - oraz dyscyplina we wdrażaniu tego. W sferze edukacji i zwiększania świadomości liczne inicjatywy różnych środowisk, takich jak związki zawodowe czy fundacje (cfbt.pl, Onkocafe), zostaną wsparte systemowo przez stworzenie stosownych rozwiązań w sferze kształcenia czy doskonalenia zawodowego. Rys. 3 pokazuje prostą zależność, jaką można wskazać w badaniach opisanych w raporcie [5].

To głównie nawyki strażaków wpływają na skażenie wtórne. Funkcjonowanie stref zostało dosyć dokładnie opisane w przytaczanym materiale prof. Stec. Cytowana tabela 1 zawiera opis stref, w tym ważnej strefy przejściowej. Co do zasady w strefie czystej nie powinny pojawiać się żadne ŚOI czy sprzęt, z wyjątkiem skutecznie wyczyszczonych lub nowych przedmiotów. Chyba że korzystamy z metod czyszczenia o udowodnionym naukowo poziomie skuteczności, jak opisywana w PP 2/2022 metoda czyszczenia ŚOI za pomocą ciekłego dwutlenku węgla (LCO₂).

Czasami usytuowanie niektórych pomieszczeń wymusza inny podział funkcjonalny - na przykład w mojej jednostce sprężarkownia zlokalizowana jest w strefie czystej. Dlatego transport butli do nabijania będzie możliwy dopiero po ich maszynowym umyciu za pomocą profesjonalnej maszyny, którą umieścimy w strefie przejściowej. Zostanie to również wyartykułowane w przedłożonej strażakom instrukcji postępowania w związku z wdrożeniem stref.  

Należy przypomnieć, że dysponujemy krajowymi materiałami pomagającymi podejmować decyzje i rozstrzygnięcia w procesie tworzenia stref, którymi są „Wytyczne w sprawie ramowych wymagań funkcjonalno-użytkowych obiektów strażnic Państwowej Straży Pożarnej” [8]. W załączniku  13 można zapoznać się z przykładowym rozwiązaniem modułu „brudny - czysty strażak”, zwanego inaczej szatnią przepustową. W tym obszarze następuje przemieszczanie się pomiędzy strefą brudną i czystą po powrocie z pożaru. Układ, funkcjonalność oraz wyposażenie tych przestrzeni powinny zapewniać możliwości, o których wspomniał komendant główny PSP w rozesłanym piśmie. 

Ważne zasady

Oprócz podziału na strefy należy pamiętać o szeregu istotnych zasad. Uważam, że powinny one znaleźć się w instrukcji komendanta miejskiego/powiatowego (dla JRG), a także wojewódzkiego (dla ośrodka szkolenia) i szkoły (dla JRG i stosownej części wydziału zajmującego się szkoleniem):

• ŚOI powinny być czyszczone i dokładnie odkażane po każdym zdarzeniu, aby uniknąć gromadzenia się na nich toksycznych zanieczyszczeń. Należy je regularnie sprawdzać pod kątem zużycia oraz uszkodzeń i wymieniać w razie potrzeby.
• Podczas czyszczenia zabrudzonych środków ochrony indywidualnej lub sprzętu trzeba chronić odsłoniętą skórę i drogi oddechowe. Zalecane jest zatem używanie odpowiednich środków ochrony dróg oddechowych (jak maseczki) oraz rękawiczek a także ochrony oczu w razie potrzeby
•  „Weź prysznic w ciągu godziny” - po powrocie do jednostki, po każdym pożarze lub ćwiczeniach z prawdziwym dymem/ogniem.
• ŚOI nie powinny być nigdy noszone w wyznaczonych strefach czystych, jak kuchnie, pomieszczenia mieszkalne itp., i należy je przechowywać z dala od przedmiotów osobistych.
• Kabiny wozów bojowych oraz sprzęt do działań gaśniczych należy regularnie czyścić i odkażać, zwłaszcza po interwencjach gaśniczych.
• Magazynując brudne przedmioty (szczególnie ubrania), warto w pomieszczeniu umieścić oczyszczacze powietrza. Może to zmniejszyć ilość szkodliwych substancji w pomieszczeniu nawet kilkukrotnie. Filtry powinny być bardzo dobre (PM 0,1 i niższe) i wymieniane po kilku dniach.
• Wentylacja pomieszczeń w strefie brudnej i przejściowej nie powinna być połączona z wentylacją w strefie czystej!
• Jeśli działa wentylacja, to trzymanie ubrań w hali garażowej jest dopuszczalne. To STREFA BRUDNA. Jednak ubrania mocno zabrudzone mogą być przyczyną skażenia krzyżowego (wtórnego).
• Należy myć obuwie na miejscu zdarzenia.
• Pojazdy zadymione podczas zdarzenia należy dokładnie umyć poza garażem.
• Nie przetrzymywać sprzętu zabieranego do pożarów w kabinie pasażerskiej.
• W drodze powrotnej warto wietrzyć pojazd przez uchylenie okna, po powrocie zaś wietrzyć garaż.
• Pralki należy raz na jakiś czas uruchamiać bez wsadu w celu usunięcia zabrudzeń z ich wnętrza.
• Należy stosować wyciągi spalin, również do pojazdów osobowych, zaś pojazdy bez możliwości wyciągu odpalać poza garażem niezależnie od pogody. Pojazdy niebędące w podziale odpalać co kilka dni.
• Oznakować strefy i wyjaśnić wszystkim zasady ich funkcjonowania oraz zobowiązać do bezwzględnego stosowania (napisy, obrazki, opis przeznaczenia, instrukcja postępowania).

***

Trudno zawrzeć w jednym artykule wszystkie istotne sprawy. Zachęcam do zapoznania się ze wspomnianym raportem. Wprowadzane zmiany są kamieniem milowym w profilaktyce nowotworowej - nie zmarnujmy tej szansy z lenistwa czy pobłażliwości dla złych nawyków. Naprawdę najwięcej zależy od nas samych. Mając dziś dużo możliwości, tracimy moralne prawo oczekiwania czegokolwiek więcej, jeśli sami nie zrobimy wszystkiego, co w naszej mocy.

Artykuł oparty jest na moim wystąpieniu z 2. Międzynarodowej Multidyscyplinarnej Konferencji „Rak w straży pożarnej” zorganizowanej przez Fundację cfbt.pl, która odbyła się 4 lutego tego roku, w Światowym Dniu Walki z Rakiem.

bryg. Szymon Kokot jest zastępcą komendanta powiatowego PSP w Nidzicy, założycielem Fundacji cfbt.pl

 Literatura

[1] Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 31 sierpnia 2021 r. w sprawie szczegółowych warunków bezpieczeństwa i higieny służby strażaków Państwowej Straży Pożarnej (Dz.U. 2021 poz. 1681).

[2] Painting, firefighting, and shiftwork. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans, Vol. 98.

[3] R.E. Powers, Cancer rates in children of Kitsap county firefighters, SKFR, Port Orchard, Washington. https://www.hsdl.org/?view&did=804429

[4] https://www.cfbt.pl/nie-dla-raka-w-strazy/36-spotkaniekg.

[5] Minimalizacja narażenia strażaków na toksyczne produkty pożarowe. Okresowy raport najlepszych praktyk, red. A. Stec, 2020.

[6]  https://en.wikipedia.org/wiki/Swiss_cheese_model.

[7] Healthy firefighters - the Skellefteå Model improves the work environment, Swedish Civil Contingencies Agency (MSB), 2014.

[8] Wytyczne w sprawie ramowych wymagań funkcjonalno-użytkowych obiektów strażnic Państwowej Straży Pożarnej, KG PSP, 2018.