Lubuski fenomen w prewencji społecznej

Do niedawna działalność Państwowej Straży Pożarnej opierała się na dwóch filarach: działalności kontrolno-rozpoznawczej oraz operacyjnej. Jednak kilka lat temu stwierdzono, że warto położyć nacisk na edukację oraz promocję bezpiecznych zachowań wśród społeczeństwa. I tak wykreował się trzeci, równie istotny filar, nazwany prewencją społeczną.

Jej podstawowe zadania to zwiększanie świadomości zagrożeń oraz propagowanie właściwych postaw wśród dzieci, młodzieży, osób dorosłych, ze szczególnym naciskiem na seniorów, a także osób z niepełnosprawnością intelektualną.

Rola prewencji społecznej

Dzięki współpracy z Wydziałem Prewencji Społecznej w Biurze Komendanta Głównego zdecydowanie łatwiej jest działać w tej dziedzinie. Szkolenia, spotkania, a także stały kontakt pozwalają na wymianę doświadczeń oraz dobrych praktyk koordynatorów prewencji społecznej, szkół PSP oraz Centralnego Muzeum Pożarnictwa w Mysłowicach.

To grono ludzi - pasjonatów, którzy w swoich działaniach widzą sens i przyszłość prewencji.

 Idąc za przysłowiem „Czego Jaś się nie nauczy, tego Jan nie będzie umiał”, edukowanie zaczyna się od najmłodszych. W województwie lubuskim działania edukacyjne rozpoczęły się zaś od wdrożenia idei „przykład idzie z góry”. Na czele Komendy Wojewódzkiej Państwowej Straży Pożarnej w Gorzowie Wielkopolskim stanął ktoś, kto rozumie założenia prewencji społecznej i docenia jej wagę. Dla lubuskiego komendanta wojewódzkiego PSP nadbryg. Patryka Maruszaka działania edukacyjne skierowane do lokalnych mieszkańców są niezmiernie istotne. Dlatego w 2021 r. powołał zespół ludzi, którzy czują prewencję społeczną, a dzięki temu są autentyczni w tym, co robią.

Jak to robić dobrze?

W oczach ludzi spoza służby strażacy są bohaterami, trudno się z tym nie zgodzić, jednak pozostają też zwykłymi ludźmi. Przeprowadzone kilka lat temu przez „National Geographic” badania wykazały, że 86% ludzi boi się bankructwa oraz śmierci bliskiej osoby mniej niż wystąpień publicznych (!). Lubuscy strażacy też się tego obawiali, ostatecznie jednak opanowali tremę.

Wspólnie z Wojewódzkim Ośrodkiem Metodycznym lubuscy prewentyści społeczni zajęli się podnoszeniem kwalifikacji strażaków edukatorów prowadzących szeroko rozumianą prewencję społeczną. W 2021 r. lubuski komendant wojewódzki PSP oficjalnie utworzył stanowisko wojewódzkiego koordynatora prewencji społecznej i zwrócił się do podległych komendantów powiatowych i miejskich PSP z prośbą o wyznaczenie dwóch osób z każdej jednostki organizacyjnej, które będą przewidziane do roli tzw. edukatorów. Zalecenie stanowiło, by były to osoby mające wykształcenie pedagogiczne lub wykazujące się predyspozycjami do prowadzenia zajęć edukacyjnych. W ten sposób udało się ograniczyć przypadkowość wyboru.

Działania skierowane do edukatorów zostały szczególnie zintensyfikowane na przełomie lat 2021/2022, kiedy to pod patronatem lubuskiego kuratora oświaty odbyła się konferencja metodyczna z warsztatami „Działania edukacyjno-prewencyjne w kształtowaniu właściwych postaw społecznych mieszkańców województwa lubuskiego” oraz szkolenie „Jak skutecznie i kreatywnie przekazywać ważne treści osobom dorosłym”. W 2023 r. uzupełniliśmy swoją wiedzę w zakresie potrzeb osób z niepełnosprawnością.

Do szkoleń należało podejść niezmiernie poważnie. Były kilkudniowe, połączone z warsztatami i dzięki temu strażacy zyskali pewność siebie, dowiedzieli się, jak budować wystąpienia kierowane do różnych grup wiekowych (dzieci, seniorzy), ale też społecznych (nauczyciele).

Do tej pory było jasne, że trzeba mówić inaczej, ale nie do końca było wiadomo, jak. Lubuscy prewentyści społeczni nauczyli się konstruować zajęcia w taki sposób, żeby odpowiadały na potrzeby ich uczestników.

Bardzo często spotkania, szkolenia czy pogadanki warto rozpocząć od pokazania uczestnikom filmiku, na którym dochodzi do pożaru choinki. Film został nagrany, by dać namiastkę prawdziwych przeżyć, bez potrzeby aranżowania tego w życiu codziennym. Należy zwrócić uwagę, jak szybko dochodzi do pożaru i jak błyskawicznie się on rozprzestrzenia. Stanowi to rodzaj doświadczenia dla odbiorców, który pozwala im zastanowić się nad sensem nakazów, z którymi się często spotykają. Film pomaga im uświadomić sobie, że ofiarami mogą być także ich bliscy. Czy wiedzieliby, jak zareagować, gdy zagrożone może być życie i zdrowie ich najbliższych i ich własne? I tu pojawia się pytanie: czy gdybyśmy mieli do wydania np. 1 mln zł na wypracowanie w mieszkańcach naszego województwa właściwych postaw, reakcji - czy mogłoby to spowodować, że taki pożar, jak obejrzany przez nich na filmie, nie rozprzestrzeniłby się aż tak bardzo? Czy mogłoby to uratować niejedno ludzie życie?

I tu pojawia się clou lubuskich rozważań, a kluczem do niego jest prewencja społeczna. Wiedza, umiejętności, właściwa postawa. Można nakazami, zakazami wymuszać na ludziach obowiązek posiadania gaśnicy i edukowania w zakresie korzystania z niej. Jednak dopiero nabyte kompetencje oraz właściwe postawy, pozwalają powiedzieć: tak, chcę mieć gaśnicę w domu, wiedzieć, gdzie jest, jakiego rodzaju gaśnicy użyć w danej sytuacji, jak często dokonywać jej przeglądu. Tak właśnie powinna być rozumiana prewencja społeczna!

Prewencja społeczna w województwie lubuskim to zatem budowanie kompetencji, dawanie wiedzy i umiejętności, utrwalanie postaw.

Jak to się zaczęło?

Wiele osób pyta, od czego zaczęły się tak intensywne działania prewencji społecznej w województwie lubuskim. W komendzie wojewódzkiej jedna z pracownic (pani sprzątająca) przyznała się autorce tego artykułu, że mimo przepracowania w straży 40 lat nie umiałaby użyć gaśnicy. Dla autorki jasnym się stało, , że wiele innych osób także nie będzie umiało tego zrobić, w tym nasi rodzice, siostra, czy przyjaciółka. Kilka dni później autorka była już umówiona na spotkanie do komendanta, żeby omówić pomysł zorganizowania na terenie jednostki ratowniczo-gaśniczej strażackiego Dnia Kobiet. Od tamtego czasu, a minęło już ponad 6 lat, komenda wojewódzka organizuje corocznie zajęcia dla pań z zaprzyjaźnionych urzędów. Współpraca z wieloma z nich przez lata opierała się na rozmowach telefonicznych, a wreszcie nadarzyła się możliwość spotkania twarzą w twarz, porozmawiania i przekazania im tego, w czym lubuscy prewentyści społeczni są najlepsi - dbałości o bezpieczeństwo.

Pierwszy zorganizowany przez autorkę Dzień Kobiet oprócz celu edukacyjnego miał jeszcze pokazać, że w straży pożarnej oprócz bohaterskich strażaków jeżdżących na co dzień do pożarów pracują także kobiety, które są równie ważnym „trybikiem”, koniecznym do prawidłowego funkcjonowania jednostek organizacyjnych PSP.

Jak działać skutecznie

To nie jest odkrycie Ameryki, ale powielanie sprawdzonych przez lata działań. Przykład zaczerpnęli z polityki marketingowej McDonalda. Tam dzieci zaczynają od pakietu skierowanego właśnie do nich. W ten sposób przywiązują się do marki. Trzeba robić wszystko, żeby mieszańców przywiązać do marki zwanej bezpieczeństwo.

Przygotowanie materiałów dla dzieci było najprostsze. Powstały materiały z Ogniomistrzem Żarkiem, a programy nauczania rosną wraz z odbiorcami. Podyktowane jest to przekonaniem, że wyedukowane dziecko wyrośnie na świadomego i odpowiedzialnego dorosłego.

Cykliczne działania edukacyjno-prewencyjne prowadzone na terenie województwa lubuskiego obejmują ogólnopolską kampanię „Czujka na straży Twojego bezpieczeństwa”, która pozwoliła dostrzec problem wśród dorosłych - są środowiska, dla których bezpieczeństwo nie jest najważniejsze, albo ludzi nie stać na takie „luksusy”, jak np. czujka. Warto próbować zaradzić takiemu stanowi rzeczy. Pomagają w tym akcje, podczas których strażacy dzięki wsparciu np. firm ubezpieczeniowych montują czujki w wyznaczonych przez gminę mieszkaniach komunalnych i socjalnych. To także kampania „Bezpieczny senior” (opracowane i wydane zostały broszurki dla seniorów, przetłumaczone również na język ukraiński), cykl artykułów w „Gazecie Lubuskiej” poświęconych zagadnieniom związanym z propagowaniem bezpiecznych zachowań wśród mieszkańców województwa lubuskiego, akcja „Kobieta potrafi” - czyli wspominany wcześniej strażacki Dzień Kobiet, przygotowanie koncepcji i nagranie filmiku promującego służbę w PSP, opracowanie wytycznych dla prowadzących zajęcia edukacyjne wraz z konspektami zajęć i materiałami dydaktycznymi, przeprowadzenie ankiety dla nauczycieli przedmiotu edukacja dla bezpieczeństwa, pozwalającej na zapoznanie nauczycieli z zakresem problematyki związanej z ochroną ppoż. pojawiającej się w programie nauczania. Z ankiet jednoznacznie wynika, że nauczycielom zależy na udziale w szkoleniach prowadzonych przez PSP.

Symulatory zagrożeń pożarowych

Im więcej lubuscy prewentyści społeczni wiedzieli o swoich odbiorcach, tym bardziej dochodzili do przekonania, że dzisiejszy świat to nowoczesne technologie. Starają się uatrakcyjniać przekazy i dlatego też zdecydowali się zakupić sprzęt, który wywołuje emocje, bo to one decydują o tym, czy wydarzenie zostaje zapamiętane. Do narzędzi edukacyjnych, które są do dyspozycji na terenie województwa lubuskiego, należą mobilne symulatory zagrożeń pożarowych (dom jednorodzinny rozbudowany o wodę i las, jak i budynek użyteczności publicznej), jednak po przeprowadzeniu cyklów szkoleń wśród różnych grup wiekowych okazało się, że najbardziej interesujące są one dla dzieci i młodszej młodzieży oraz seniorów. Konieczna była analiza, jak dotrzeć do najtrudniejszej grupy wiekowej, jaką jest młodzież powyżej 13. roku życia. Udało się wprowadzić koncepcję wykorzystania narzędzi wirtualnej rzeczywistości i tak powstała aplikacja na gogle VR prezentująca zagrożenia, z którymi można się spotkać w gospodarstwach domowych. Urządzenie ma charakter interaktywnego symulatora pomieszczeń (sypialnia, kuchnia, łazienka, przedpokój) i występujących tam zagrożeń. Zadaniem użytkownika jest prawidłowa reakcja na napotkane zagrożenia i sposób radzenia sobie z nimi. Zaprezentowany produkt to rozwiązanie software’owe, które można zaimplementować do sprzętu stanowiącego wyposażenie Państwowej Straży Pożarnej województwa lubuskiego (okularów VR lub tabletów). Rozbudowa tej aplikacji o kolejne elementy jest obiecującą wizją na przyszłość.

Systematyczne wykorzystywanie multimedialnych i interaktywnych narzędzi edukacyjnych pozwoli odbiorcom w każdym wieku zrozumieć występujące w bliższym i dalszym otoczeniu zagrożenia, a także to, w jaki sposób im zapobiegać bądź je minimalizować. Właściwa realizacja zagadnień z obszaru prewencji społecznej stanowi szansę na zwiększenie świadomości o zagrożeniu i tym samym zwiększenie bezpieczeństwa. Przy wykorzystaniu w procesie edukacyjnym takich narzędzi, jak aplikacje VR czy mobilne symulatory dzięki wielotorowości przekazu i oddziaływaniu na wiele kanałów percepcji można wpłynąć na pobudzenie motywacji poznawczej odbiorców, a także na utrwalenie i ustrukturyzowanie przekazywanych im informacji. Innymi słowy, można wyposażyć dzieci, młodzież i seniorów w wiedzę i umiejętności, czyli narzędzia, dzięki którym będą w stanie szybko zareagować w razie zagrożenia zdrowia i życia.

Salki edukacyjne

Nowe metody nauczania, materiały edukacyjne oraz różnego rodzaju środki dydaktyczne wykorzystywane są w salach edukacyjnych. Dziś w województwie lubuskim takie sale funkcjonują w Gorzowie Wielkopolskim, Zielonej Górze i Nowej Soli. Kolejna przygotowywana jest do rozpoczęcia działalności w Szprotawie.

W 2022 r. ponad 10 tys. osób wzięło udział w zajęciach organizowanych w salach edukacyjnych, a koledzy z KM PSP w Zielonej Górze przeprowadzili najwięcej zajęć w skali całej Polski.

Mimo dobrej passy województwo lubuskie nie spoczywa na laurach i nie zwalnia tempa.

Plany na przyszłość

W najbliższym czasie istotne jest podjęcie kilku kroków ku dalszemu rozwojowi działalności prewencyjnej w zakresie społecznym. To określenie budżetu na zadania związane z prewencją społeczną (rozważenie możliwości form finansowania materiałów oraz gadżetów reklamowych, wykorzystywanych w różnego rodzaju przedsięwzięciach promujących PSP), a także zorganizowanie przy współpracy z kuratorium oświaty szkolenia dla nauczycieli prowadzących przedmiot edukacja dla bezpieczeństwa.

To także prowadzenie cyklu szkoleń dla osób zajmujących się w komendach PSP prewencją społeczną, gdyż to ich kompetencje są miarą profesjonalnego podejścia do edukacji. Ważnym punktem na liście zadań na przyszłość jest również rozważenie możliwości form docenienia funkcjonariuszy zaangażowanych w działalność prewencji społecznej. Potrzebne jest zorganizowanie szkolenia dla prowadzących zajęcia w salach edukacyjnych (z całego kraju), oraz realizacja kilku zadań organizacyjnych, takich jak utworzenie lokalnego kalendarza działań prewencyjnych, ustalenie algorytmu minimalnego zaplecza logistyczno-materiałowego dla każdej z komend do prowadzenia zadań w obszarze prewencji społecznej czy współpraca z różnego rodzaju urzędami czy instytucjami w zakresie działań edukacyjnych związanych z ochroną przeciwpożarową, w celu zaplanowania dalszych działań.

kpt. Aleksandra Świstel jest koordynatorem ds. prewencji społecznej
lubuskiego komendanta wojewódzkiego PSP