Ślady popożarowe

Pożar, jako żywiołowy proces spalania, najczęściej zaciera ślady swojego zainicjowania, kolejnych faz rozwoju, jak i ślady pozostawione przez sprawcę w przypadku celowego podpalenia. Ślady na miejscu pożaru ulegają ciągłym zmianom od rozpoczęcia do zakończenia procesu palenia, a także na skutek przebiegu działań ratowniczych - i dlatego ich ujawnienie nie jest łatwe.

Umiejscowienie, kształt i barwa śladów popożarowych nie dla wszystkich są zrozumiałe i dlatego do ich odnalezienia i identyfikacji wymagany jest udział w oględzinach miejsca pożaru biegłego sądowego z zakresu pożarnictwa.

Ślady popożarowe

Ślady w znaczeniu kryminalistycznym to zmiany w obiektywnej rzeczywistości, które jako widzialne znamiona po zdarzeniach będących przedmiotem postępowania mogą stanowić podstawę do odtworzenia i ustalenia przebiegu tych zdarzeń. Ślady na miejscu zdarzenia stanowią często podstawowy i pierwszy, czasami również jedyny, nieodtwarzalny i niepowtarzalny materiał dowodowy. Jak stwierdził w międzywojniu francuski kryminolog Edmond Locard: „Ślady to jedyni świadkowie zdarzenia, którzy się nie mylą ani też nie kłamią, są naoczni i niemi…”.

Śladami popożarowymi nazywamy natomiast charakterystyczne termiczne zniszczenia przedmiotów, materiałów, wyposażenia i konstrukcyjnych elementów budynków oraz budowli, według których określa się pozycje ogniska pożaru (miejsca zainicjowania pożaru). Charakterystyczne dla ogniska pożaru są najczęściej: uszkodzenia, całkowite zniszczenie i ślady wypaleń w miejscu powstania pożaru i jego otoczeniu oraz uszkodzenia konstrukcji, destrukcje i ślady wypaleń nad miejscem pożaru, które powstają w warunkach dobrej lub niedostatecznej wymiany gazowej.

Poszczególne zjawiska towarzyszące pożarowi, takie jak płomień (strefa spalania), gorące gazy (strefa termicznego oddziaływania) i toksyczne gazy (strefa zadymienia), pozostawiają ślady popożarowe będące najczęściej trwałymi uszkodzeniami. Są to przeważnie substancjonalne ślady cieplne, takie jak: stopienia, wytopienia, natopienia, wypalenia, zwęglenia, przebarwienia itp. zmiany przedmiotów lub rzeczy. Podstawowe ślady popożarowe powstają jednak na skutek oddziaływania strefy spalania.

Charakterystyka śladów popożarowych

Podpalenie

Podpalenie najczęściej definiuje się jako umyślne podłożenie ognia, mające wywołać pożar. Nierzadko wiąże się z użyciem cieczy palnych, najczęściej cieczy technologicznych np. benzyny, nafty czy rozpuszczalnika. Charakter wypaleń w miejscu wzniecenia ognia z zastosowaniem cieczy palnej wydzielającej dużą ilość ciepła podczas spalania będzie inny niż w miejscach, do których dotarł płomień w następstwie rozprzestrzeniania się pożaru.

W przypadku podejrzenia podpalenia największą wagę należy przykładać do poszukiwania śladów fizykochemicznych, takich jak na przykład:

• ślady kilku ognisk pożaru,
• ślady strukturalnego uszkodzenia powierzchni, które mogą być płytsze lub głębsze, niż wynikałoby to z intensywności pożaru. Należy pamiętać, że ciecze palne o bardzo dużej zdolności parowania, takie jak etanol, eter lub aceton, szybko ulegają spaleniu i odparowaniu, pozostawiając jedynie nieznaczne przebarwienia na rozlanej powierzchni. Ciecze o niskiej zdolności parowania, takie jak rozcieńczalnik, nafta lub olej napędowy, pozostawiają zaś silniejsze ślady, w postaci wypaleń powierzchni, na którą ciecz była rozlana,
• ślady popękania i rozwarstwienia na betonie, powstałe wskutek gwałtownego ogrzania podczas spalania po oblaniu cieczą palną,
• ślady bardzo szybkiego rozwoju pożaru - szybszego niż rozwój tradycyjnego pożaru w pomieszczeniach,
• na podłodze ślady wypalenia o kształtach odpowiadających kształtowi rozlanej cieczy palnej, powstające ze względu na działanie znacznie wyższych temperatur i bardziej zniszczone niż obszar otaczający,

• na powierzchni drewnianej podłogi ślady w postaci spalonych i niespalonych miejsc, występujących na przemian, znajdujących się poniżej podłoża, na które rozlano i zapalano ciecz palną,
• w korytarzu ślady opaleń w kształcie stożka na przeciwległych ścianach, świadczące o rozlaniu na podłodze i zapaleniu cieczy palnej,
• na powierzchni ściany ślady wypalenia desek, o szerokości podstawy zbliżonej do wielkości plamy po rozlanej i zapalonej cieczy palnej na podłożu, przy ścianie (fot. 1a),
• na suficie ślady wypalenia w kształcie dość regularnego okręgu. Powstaje on zazwyczaj, gdy dany przedmiot albo jedno miejsce obleje się cieczą palną i zapali, a płomień osiągnie dość znaczną wysokość,
• zapach charakterystyczny dla cieczy palnej - nawet w przypadku całkowitego zniszczenia budynku lub pojazdu mechanicznego przez pożar w popiele można stwierdzić specyficzny zapach mieszanin węglowodorowych,
• znalezione na pogorzelisku fragmenty nadpalonej tkaniny o zapachu mieszaniny węglowodorowej,

• znaleziony na pogorzelisku lub w jego pobliżu pojemnik (często bez nakrętki) o zapachu mieszaniny węglowodorowej,
• znalezione na pogorzelisku, w miejscu zainicjowania pożaru, drobne kawałki gruzu, które świadczą o tym, że pożar w tym miejscu przebiegał w wysokiej temperaturze,
• znalezione puszki, pudełka lub inne naczynia, w których mogły być umieszczone świece,
• ślady włamania (przesłanki kradzieży),
• ujawnienie elementów urządzeń, które nie powinny znajdować się w danym pomieszczeniu, np. baterii, części mechanizmów zegarowych, układów elektronicznych, odcinków przewodów elektrycznych,
• ślady ingerencji w urządzenia gazowe lub elektryczne.

Przewody kominowe

Pożary od przewodów kominowych najczęściej powstają w wyniku zapalenia się sadzy wewnątrz komina, co mogą zainicjować iskry wydobywające się z paleniska lub intensywny (długi) płomień, wywołany paleniem w palenisku np. tektury, gałęzi z igliwiem itp. Drugą, równie częstą przyczyną zapalenia się palnej konstrukcji budynku, np. dachu czy ścian, jest nieszczelność komina, jego niewłaściwe wykonanie oraz brak respektowania przepisów dotyczących odległości palnych elementów konstrukcyjnych od komina.

Śladami mogącymi wskazywać na powstanie pożaru od przewodu kominowego mogą być:

• rysy i pęknięcia w przewodzie kominowym z widocznymi osmaleniami w tych szczelinach,

• zmiana koloru tynku na ścianie i części podstropowej bezpośrednio pod uszkodzonym przewodem kominowym,
• okopcenia ściany bezpośrednio nad nieszczelnością przewodu kominowego,
• całkowite przepalenie stropu lub stropodachu,
• intensywniejsze okopcenia konstrukcji bezpośrednio nad jego nieszczelnością,
• wypalona miejscowo belka stropowa stykająca się z przewodem kominowym,
• ślady zapalenia się sadzy w kominie występują w postaci miękkiego i porowatego żużla.

Ponadto podczas pożaru sadzy w kominie płomień i iskry mogą wydostać się przez drzwiczki wycierowe.

Urządzenia i instalacje elektroenergetyczne

Za przyczynę pożaru w urządzeniach elektrycznych należy uznać to, co spowodowało wystąpienie niszczącego działania prądu (np. przeciążenie, nieprawidłowy dobór urządzenia - np. mała moc w stosunku do obciążenia, niezgodne z przepisami wykonywanie instalacji elektrycznej, nieprawidłowe zabezpieczenie instalacji czy też nieostrożne lub nieumiejętne obchodzenie się z urządzeniami elektrycznymi).

Charakterystycznymi śladami popożarowymi w urządzeniach i instalacjach elektroenergetycznych, które mogą wskazywać na przyczynę pożaru, są:

• ślady stopień lub wytopień charakterystycznych dla zwarcia elektrycznego i działania łuku elektrycznego ujawnione na żyłach przewodów, częściach sprzętu elektrotechnicznego, metalowych konstrukcjach urządzeń, a także ścianach, w których prowadzone były te przewody,

• ślady iskrzenia, dużej oporności stykowej, działania łuku elektrycznego lub innych zmian termicznych na urządzeniach elektrycznych - najczęściej można je ujawnić na zaciskach lub elementach stykowych tego sprzętu,
• ślady stopień, iskrzenia, a także innych cech mogących wskazywać na nieprawidłowe działanie bezpieczników oraz tablicy bezpiecznikowej. Oględzinom poddaje się elementy topikowe wkładek i w przypadku ustalenia, że są pokryte nadtopionymi ziarnami piasku gasikowego, można wnioskować, że przez bezpieczniki płynął prąd większy od jego prądu znamionowego,
• ślady głębokiego, miejscowego wypalenia i zwęglenia w materiale palnym mogącym wskazywać na pozostawienie elektrycznego urządzenia grzejnego nagrzanego do wysokiej temperatury,
• w przypadku zwarcia w instalacji elektrycznej, na przewodach elektrycznych i osprzęcie powinny znajdować się charakterystyczne stopienia - w wyniku badań laboratoryjnych można zweryfikować, czy powstały przed pożarem, czy w jego trakcie,

Inne zaobserwowane zjawiska powstałe przed powstaniem pożaru, np. swąd nadmiernego nagrzewania się lub ślady iskrzenia w osprzęcie elektrycznym

Urządzenia mechaniczne

Czynniki wpływające na przyczyny pożaru w urządzeniach mechanicznych to najczęściej: niewłaściwie dobrany materiał lub jego starzenie się, ekstremalne warunki eksploatacji urządzeń (przeciążenie cieplne lub mechaniczne), brak lub niezadziałanie układów zabezpieczających, zła jakość wykonanych zabezpieczeń, połączeń lub materiału, wycieki paliwa lub płynów eksploatacyjnych, czy po prostu ludzki błąd (np. użycie narzędzi lub maszyn w niewłaściwy sposób, zaniedbania prac obsługowych, lekceważenie zasad bezpieczeństwa).

W urządzeniach mechanicznych dość często dochodzi do pożarów w wyniku tarcia. Jeżeli przypuszczamy, że taka była przyczyna pożaru, to należy zbadać, czy występowały elementy trące oraz czy w pomieszczeniu lub w samym urządzeniu znajdowały się materiały palne, które w konkretnych warunkach mogły ulec zapaleniu od temperatury tarcia wytworzonej w urządzeniu. W wyniku oddziaływania cieplnego warstwa zniszczenia wierzchniej części maszyny wykonanej z metali ma nierówną powierzchnię tarcia, makrochropowatą ze śladami płynięcia całych warstewek metalu. W niektórych przypadkach ten rodzaj zużycia doprowadza do zatarcia, czyli trwałego połączenia części metalowych, szczególnie wykonanych z jednoimiennych metali. Nierówności powierzchni wyglądają jakby były polerowane, nie ma ostrych przejść od wierzchołków do dna wgłębień. Warstwa wierzchnia jest odkształcona plastycznie na dużych głębokościach, struktura warstw wierzchnich znacznie odbiega od struktury rdzenia. Ten rodzaj zużycia jest typowy dla wszystkich przypadków tarcia, w których temperatura zmiękczenia metali została przekroczona (wysoka temperatura sprawia, że metale ulegają odhartowaniu i przemianom strukturalnym oraz wyraźnemu zmiękczeniu).

W pożarach powstających na powierzchni urządzeń technologicznych, gdzie np. nastąpiło rozszczelnienie przewodów transportujących substancje palne, powstają silne przegrzania i deformacje metalowych elementów konstrukcyjnych znajdujących się nad rozszczelnieniem. Mogą one powstać dodatkowo w obrębie miejsca rozszczelnienia, jeżeli wypływająca substancja przemieszcza się przy jednoczesnym spalaniu.

Śladami wskazującymi na powstanie pożaru w urządzeniach mechanicznych mogą być także:

• ślady tarcia na łożysku, które charakteryzuje się wytopieniem panwi, spaleniem smaru, spaleniem farby oraz pęknięciem obudowy,
• ślady tarcia na powierzchni elementu ciernego, które charakteryzują się trwałymi przebarwieniami,

• skrzywienie elementów nieruchomych położonych w sąsiedztwie części wirujących,
• ślady mechanicznych uderzeń na częściach maszyn,
• miejscowe przegrzania powierzchni ścian wewnątrz urządzenia, w zależności od konstrukcji i materiałów zastosowanych do jego obudowy,
• ciemnoszara barwa nalotowa na powierzchni wału napędowego w przypadku jego termicznego uszkodzenia.

Zjawisko nadmiernego nagrzewania się trących elementów może objawiać się wcześniej w postaci stuków, pisków, skrzypienia i iskrzenia.

Wyładowania atmosferyczne

Jednym z najczęstszych zagrożeń przyrodniczych związanych z pożarami są wyładowania atmosferyczne (tzw. pioruny). Zagrożenie pożarowe od tych wyładowań atmosferycznych wynika z dużych napięć prądu, powodujących powstawanie wielkiej ilości energii cieplnej (działanie termiczne piorunów podnoszące temperaturę i zapalające) oraz z występowania przy tym wielkich sił mechanicznych (działanie dynamiczne piorunów powodujące kruszenie, rozrywanie, zgniatanie).

Podczas badania miejsca pożaru, w którym nastąpiło wyładowanie atmosferyczne, można spotkać ślady w postaci zmian fizycznych powodowanych przeskokiem iskry udarowej, łukiem zwarciowym zapalonym przez iskrę udarową, przepływem długotrwałego prądu piorunowego i zjawiskami z nim związanymi.

Bezpośrednie uderzenie pioruna w obiekt budowlany pozbawiony urządzeń piorunochronnych może spowodować uszkodzenie pokryć dachowych, wybicie szyb oraz uszkodzenia ścian, zniszczenie aparatów elektrycznych w rozdzielnicy oraz instalacji elektrycznej i telekomunikacyjnej, a także zniszczenie urządzeń elektrycznych i elektronicznych zainstalowanych w obiekcie.

Najczęściej pożar budynku od uderzenia pioruna zaczyna się od zapalenia dachu. Pożaru nie wyklucza nawet niepalność pokrycia dachowego, jeśli zastosowana jest palna więźba dachowa. Gdy piorun uderzy w komin, powoduje rozprzestrzenienie się sadzy w pomieszczeniu i uszkodzenie pieca.

Wyładowania atmosferyczne pozostawiają na przedmiotach, w które trafiają, bardzo charakterystyczne ślady w postaci zmian fizycznych, będące skutkiem ich kruszącego i zapalającego działania. Na powstanie pożaru od wyładowań atmosferycznych mogą wskazywać w przypadku drzew, belek drewnianych i desek następujące ślady:

• pęknięcia pnia drzewa od wierzchołka aż do korzeni,

• tzw. pogromiska w lasach, charakteryzujące się kępowym zamieraniem drzew, zwykle na okrągłej powierzchni od kilku arów do 1 ha w skrajnych przypadkach,
• tzw. plamy piorunowe na powierzchni upraw, przy czym rośliny w centrum takich plam są zwykle martwe, a im bliżej brzegu plamy, tym mniejszy stopień obumarć i uszkodzeń,
• w zależności od gatunku drewna, stopnia wysuszenia, nasycenia, zmoczenia deszczem (czyli wytrzymałości udarowej) może ono zostać rozłupane (strzaskane) lub mieć niewielkie ubytki w postaci drzazg,
• ślady rozłupania i okopceń, widoczne rozerwania i ślady nadpaleń.

Na elementach metalowych można znaleźć:

• ślady stopień, grudkowate zniekształcenia powierzchni, stopienie, a nawet sproszkowanie cienkich drutów,
• ślady niebieskiego odcienia na powierzchni elementu,
• występowanie zjawiska namagnesowania się metalu.

Na kamieniach lub murach, w które uderzył piorun, będzie można znaleźć ślady rozerwania, pęknięcia czy dziury. Mur z cegły może być skruszony oraz pokryty glazurą (zeszklony).

Samozapalenie

Samozapalenie to zjawisko egzotermiczne, polegające na wytwarzaniu i kumulowaniu się dużej ilości ciepła podczas procesu biologicznego lub chemicznego. Charakteryzuje się samonagrzewaniem składowanych materiałów palnych bez pobierania ciepła z innego źródła, aż do chwili, gdy ten materiał osiągnie temperaturę zapalenia, czyli w której zapali się samorzutnie płomieniem.

W praktyce najczęściej mamy do czynienia z samozapaleniem biologicznym składowanego siana, a śladami mogącymi wskazywać na powstanie takiej przyczyny są:

• kilka ognisk pożaru połączonych między sobą wypalonymi pionowymi i poziomymi kanałami ogniowymi - wypalanie kanałowe zlokalizowane są najczęściej w części czołowej, bocznej sterty lub górnej jej powierzchni (fot. 7),
• zwęglenia w stogu przebiegające od środka do warstw zewnętrznych, czarna barwa siana w środkowej części pryzmy, z wyraźnymi oznakami procesów gnilnych, występowanie popiołu od barwy brunatnoczarnej w górnej warstwie pryzmy do barwy srebrzystobiałej w najniższych warstwach,
• niespalone siano w stogu będzie miało ciemny kolor i większą kwasowość niż siano normalne,
• ogniska samozapalenia znajdujące się w miejscach najbardziej udeptanych.

Przed pożarem w składowanej masie można często zaobserwować pewne zjawiska charakterystyczne dla procesu samozagrzewania. Będzie to silne parowanie (dymienie) masy, widoczne szczególnie w dni dużego nawilgocenia powietrza (rano, wieczorem, w dni pochmurne i deszczowe). Z wypalonych kanałów ogniowych może wydostawać się błękitny płomień, będący palącym się tlenkiem węgla. Szczytowa linia sterty może się załamywać, a na samej stercie powstają często zagłębienia (tzw. nisze). Może wystąpić nadmierny ubytek wysokości sterty, powodowany osiadaniem masy, który niekiedy wynosi nawet 25%.

Niezgaszony papieros

Żar papierosa ma niewielki zasób energii cieplnej, niemniej jednak w sprzyjających warunkach może spowodować zapalenie m.in. takich materiałów palnych jak: papier, tkaniny z włókien naturalnych, trociny i wióry. Niezgaszony papieros pozostawiony lub porzucony w miejscu, gdzie znajdują się takie materiały, powoduje tlenie (spalanie bezpłomieniowe), które powoli się rozwija. Na skutek powiększającego się obszaru tlenia mogą powstawać miejscowe wypalenia materiałów, co jest konsekwencją oddziaływania jądra tlenia o stosunkowo dużej energii cieplnej na ograniczoną powierzchnię materiału palnego (fot. 8). Ślady powstałe w takich przypadkach mogą zachować się niezależnie od fazy pożaru.

Wnioski

Dokładne i wnikliwe poszukiwanie śladów na miejscu zdarzenia ma szczególne znaczenie w procesie ustalenia przyczyny pożaru. Wskazanie w jednoznaczny sposób miejsca powstania ogniska pożaru (wzniecenia ognia) umożliwia opracowanie hipotez co do przyczyny jego powstania, w tym m.in. sposobu dokonania podpalenia, a w konsekwencji do wykrycia sprawcy.

Z praktyki wiadomo, że odnalezienie, rejestracja i analiza termicznych zniszczeń i śladów popożarowych jest najtrudniejszym zadaniem prowadzących oględziny. Zadanie to utrudnia fakt, że pożar często zaciera ślady swojego zainicjowania oraz kolejnych faz swego rozwoju, a ze względu na niepowtarzalny przebieg jest w każdym przypadku trudnym przedmiot badań popożarowych. Przypadki zatarcia śladów mają miejsce szczególnie przy pożarach o dużej dynamice. Znaczne zatarcie śladów na pogorzelisk jest powodowane zwłaszcza przez wystąpienie trzeciej fazy pożaru.

Wszystko to sprawia, że praca biegłego sądowego z zakresu pożarnictwa jest bardzo trudna i wymaga nie tylko specjalistycznej wiedzy, znajomości mechanizmu powstawania i rozprzestrzeniania się pożaru, lecz także umiejętności interpretacji i weryfikacji śladów pozostawionych przez pożar.

Tomasz Sawicki jest biegłym sądowym z zakresu pożarnictwa

Literatura

1. Borowski P. i Pawłowski F., Pożary - przyczyny, przebieg, dochodzenie, Arkady. Warszawa 1981.
2. Dworakowski A., Badanie przyczyn powstawania pożarów. Samozapalenie materiałów roślinnych,  "Problemy Kryminalistyki”, nr 288/2015.
3. Locard E., Dochodzenie przestępstw według metod naukowych, Wydawnictwo Skład Główny Księgarnia Powszechna, Łódź 1937.
4. Praca zbiorowa, Matematyczno-komputerowy model kryminalistycznego badania przyczyn i okoliczności pożarów, Wydawnictwo Czasopisma Wojskowe, Warszawa 1989.
5. Ruszkowski Z., Fizykochemia kryminalistyczna, Centralne Laboratorium Kryminalistyki Komendy Głównej Policji, Warszawa 1992.
6. Więckowski K., Tarcie przyczyną powstania pożaru, „Problemy Kryminalistyki”, nr 99/1972.
7. Zieliński R., Badania instalacji elektrycznej na miejscu pożaru, Wydawnictwo Problemów Kryminalistyki, Warszawa 1992.

czerwiec 2017