Prawa lasu (cz.2)

To nie ekosystemy należy obwiniać za rozmiary pożarów. Ich przyczyna leży w niewykorzystywanym wciąż potencjale technologii.

Ubogie siedliska, specyficzne położenie geograficzne (np. w basenie morza śródziemnego) uniemożliwiają czasem urozmaicenie składu gatunkowego lasu. W połączeniu z długimi okresami bezopadowymi i zamieraniem wegetacji, prowadzącym do przyrostu obciążenia ogniowego na pokrywie gleby, powoduje to bardzo duże zagrożenie pożarowe tych lasów. W drugiej części lata łatwozapalne trawy, wrzosy i inne krzewy sprzyjają skokowemu wzrostowi szybkości rozwoju takich pożarów. Na tych terenach drzewostany zwarte występują dość rzadko, powszechne są więc warunki do bardzo dobrej wymiany gazowej pożaru, a potęguje ją jeszcze wiatr. Oznacza to konieczność zaplanowania i wykonywania na bardzo wysokim poziomie przedsięwzięć ograniczających straty popożarowe. Podobnie wygląda to w Polsce wczesną wiosną, przed okresem wegetacji oraz w sierpniu - po wystąpieniu suszy letniej w przypadku tzw. terenów niezagospodarowanych, szczególnie powierzchni wymienionych w art. 124 ustawy o ochronie przyrody, czyli łąk, pastwisk, nieużytków, rowów, pasów przydrożnych, szlaków kolejowych oraz trzcinowisk i szuwarów. Rozwinięte liniowo pożary tych terenów niejednokrotnie przechodzą na teren lasów.

Nieoptymalnie

Nie należy jednak winić ekosystemów za rozmiary pożarów, co niejednokrotnie już czyniono. Obwiniać trzeba nie zawsze doskonały system zapobiegania niefrasobliwemu używaniu ognia, niesumiennie wykonywane prognozy powstania pożaru oraz nieodpowiedni stan gotowości elementów obronnych wymaganych przez instrukcje i wynikających z doświadczenia. Obecny system ochrony przeciwpożarowej polskich lasów państwowych dysponuje narzędziami gotowymi do wykorzystywania przez KSRG, pozwalającymi na podjęcie trafnych i uzasadnionych ekonomicznie decyzji przy likwidowaniu pożarów. Zasoby informacji o terenach leśnych w postaci warstw informacyjnych leśnej mapy numerycznej oraz możliwości prognozowania rozwoju pożaru moim zdaniem nadal są wykorzystywane w minimalnym stopniu. Ten stan rzeczy stanowił genezę wniosku nr 3.1 z konferencji z 2015 r. [więcej była o niej mowa w nr. 6/2016] w części dotyczącej doskonalenia współpracy między Lasami Państwowymi a PSP, w brzmieniu: Konsekwentne i skoordynowane wdrażanie oraz doskonalenie nowoczesnych narzędzi (technik i technologii) wspomagających proces podejmowania decyzji oraz prowadzenie działań ratowniczo-gaśniczych. Uzasadnieniem tego wniosku były nieopanowane w odpowiednim czasie małe pożary lasu i niektórych terenów niezagospodarowanych, które w warunkach tzw. pogody pożarowej rozwinęły się do rozmiaru pożaru dużego. Dlatego wszystkie działania muszą zmierzać do maksymalnego skrócenia czasu swobodnego rozwoju pożaru, szczególnie w warunkach pogody pożarowej. Aby to osiągnąć, a w konsekwencji bezpośrednio wpłynąć na wielkość strat popożarowych oraz koszty akcji gaśniczej, należy zapewnić:

• organizację, wyposażenie i szczelność systemu wykrywania pożarów, gwarantującego ich szybkie wykrycie oraz ustalenie szczegółowego adresu,
• rozmieszczenie sił zdolnych do podjęcia natychmiastowych działań ratowniczo-gaśniczych,
• wyposażenie w niezbędny sprzęt i odpowiednie wyszkolenie jednostek ochrony przeciwpożarowej przeznaczonych do działań na dużych i słabo dostępnych obszarach leśnych,
• przygotowanie kompleksu leśnego do prowadzenia działań ratowniczo-gaśniczych,
• pełne wykorzystanie dostępnych narzędzi informatycznych poprzez odpowiednie przygotowanie kadry dowódczej PSP i służby leśnej.

Aby osiągnąć radykalną poprawę istniejącego stanu, szczególnie w tych rejonach kraju, w których występuje duże zróżnicowanie form własności lasów oraz bardzo duże obszary lasów zaliczonych do I i II kategorii zagrożenia pożarowego, należałoby rozpatrzyć stworzenie podsystemu ochrony przeciwpożarowej lasu i innych zasobów przyrody w ramach KSRG na poziomie danego powiatu. Uzasadnieniem takiego wniosku są następujące fakty:

• udział lasów własności prywatnej jest zróżnicowany przestrzennie: największy w województwie mazowieckim - 43,8% ogólnej powierzchni lasów województwa, małopolskim - 43,7% i lubelskim - 40,5%.
• dotychczas funkcjonuje niespójny system finansowania kosztów ochrony przeciwpożarowej lasów, tak biernej jak i czynnej, powodujący konflikty na styku samorządów z właścicielami, zarządcami i użytkownikami lasów,
• straty popożarowe w lasach prywatnych z uwagi na brak infrastruktury przeciwpożarowej przekraczają granicę tzw. pożarów gospodarczo znośnych,
• w praktyce pożary lasu powstają z przyczyn niezależnych od władającego lasem (gruntem) i nie wynikają ze stosowanej przez niego w gospodarce leśnej technologii ,
• lasy nie podlegają ubezpieczeniu od ognia,
• straty popożarowe (spalona powierzchnia, według danych wieloletnich, wynoszą około 5% wartości całego cyklu produkcyjnego (około 110 lat).

Wysokie straty popożarowe w gospodarce leśnej i zasobach przyrodniczych potwierdzają statystyki oraz następujące fakty:

• w okresach tzw. pogody pożarowej po rozgorzeniu pożaru średni przyrost spalonej powierzchni wynosi od 25 do 75 ha w ciągu godziny oraz do 1000 ha w ciągu doby,
• wielkość obwodnicy takiego pożaru grozi następnego dnia poważną katastrofą,
• w wielu rejonach kraju o dużej lesistości niemożliwe jest dotarcie do pożaru w ciągu godziny wystarczających sił, zdolnych do zatrzymania spalania płomieniowego i zapobieżenia jego rozgorzeniu,
• nie została jeszcze ukończona prowadzona od kilku lat przez PGL LP budowa podstawowej infrastruktury przeciwpożarowej lasów, a w lasach prywatnych praktycznie jeszcze nie została rozpoczęta,
• brak perspektyw poprawy istniejącego stanu technicznego gminnych dróg publicznych, które również opóźniają dojazd w rejon pożaru eksploatowanych obecnie wielozadaniowych pojazdów ratowniczo-gaśniczych,
• spadek liczby samochodów gaśniczych w jednostkach ochotniczych straży pożarnej, w pełni przydatnych i skutecznych w trudnych warunkach terenowych,
• po przekazaniu przez PGL LP realizacji zadań gospodarczych usługodawcom przedsiębiorstwo nie ma możliwości organizowania jednostek ratowniczo-gaśniczych na bazie własnych zasobów kadrowych.

Jak zmieniać?

Punktem wyjścia do poprawy tego odcinka ochrony przeciwpożarowej i określenia podstawowych celów do realizacji powinno być studium operacyjne wykonane przez interdyscyplinarny zespół specjalistów. Na początek warto rozważyć realizację zadań, które zostały określone we wnioskach ze wspomnianej konferencji. Moim zdaniem, aby efektywnie wykorzystać dotychczasowe doświadczenia i wnioski zaliczone do tzw. dobrych praktyk, należy:

1. Utworzyć na szczeblu kraju lub w poszczególnych województwach specjalny fundusz pomocowy, który pokrywałby koszty wykonania niezbędnej infrastruktury pożarowej, prowadzenia bieżącego monitoringu zagrożenia pożarowego oraz dogaszania i dozorowania pożarzysk lasów niebędących we władaniu skarbu państwa. Wpływy z podatku leśnego są bowiem odwrotnie proporcjonalne do zadań własnych samorządu w tej dziedzinie, tj. zapewnienia ochrony przeciwpożarowej poprzez utrzymanie OSP oraz dróg lokalnych. Wszystkie lasy do 40 lat są zwolnione z podatku leśnego, a to właśnie one są najbardziej podatne na pożary. W skali kraju lasy te zajmują około 40% powierzchni. Przykładowy udział gruntów leśnych zwolnionych z podatku w LP: Nadleśnictwo Starachowice - 24%, Turek 34,2%, Przemków 47,09%. Praktycznie każda gmina o dużej lesistości i lasach zaliczonych do I i II kategorii zagrożenia pożarowego nie ma zdolności finansowych, by zakupić odpowiednie pojazdy gaśnicze w miejsce obecnie wycofywanych z eksploatacji samochodów na podwoziu Star 266 oraz utrzymać drogi lokalne w rejonach pokrytych lasami.
2. Utworzyć podsystem ratowniczo-gaśniczy obejmujący wszystkie lasy i tereny niezagospodarowane kraju.
3. Powołać siły szybkiego reagowania (wybrane ochotnicze straże pożarne posiadające pojazdy terenowe, statki powietrzne rozpoznawcze i gaśnicze oraz grupy operacyjne do przejęcia dowodzenia w ciągu np. godziny od wezwania), które mogą zostać postawione w stan pełnej gotowości do użycia na podstawie wdrożonego już systemu prognozowania rozwoju pożaru lasu.
4. Wytypować w PSP, PGL LP i parkach narodowych osoby funkcyjne, które się będą specjalizowały w organizacji gaszenia pożarów terenu, a następnie zapewnić ich odpowiednie przeszkolenie i wyposażenie.
5. Zapewnić udział odpowiednio przygotowanych przedstawicieli PSP w posiedzeniach komisji założeń planu urządzenia lasu, by zapewnić rzetelną inwentaryzację infrastruktury pożarowej i doprowadzić do stworzenia dobrego planu ochrony przeciwpożarowej.
6. Określić osoby bądź instytucje odpowiedzialne za pełne wdrożenie do praktyki obowiązujących przepisów porządkowych ochrony przeciwpożarowej lasów prywatnych oraz nadzór nad realizacją podstawowych zadań.

Wdrożenie na początek choćby kilku wymienionych wyżej propozycji zapewni unifikację działań gaśniczych poprzez realizację założonego algorytmu dla danego obszaru przez poszczególne służby i instytucje.

Poniżej przedstawiam dwa zagadnienia - praktycznie gotowe do zastosowania w ochronie przeciwpożarowej lasu od zaraz: system adresowy pożaru lasu oraz zakres tematyczny doszkalania kadry dowódczej ochotniczych straży pożarnych w dziedzinie organizacji skutecznych działań ratowniczo-gaśniczych na obszarach leśnych. Opisany system adresowy jest dostępny we wszystkich nadleśnictwach, a zakres tematyczny doszkalania został z powodzeniem zrealizowany dla OSP powiatu zielonogórskiego.

Adres pożaru. Mapa dojazdowa.

Od kilku już lat wszystkie nadleśnictwa mogą natychmiast sporządzić mapę-adres pożaru na podstawie informacji otrzymanych z dostrzegalni pożarowych dla całego zasięgu monitorowania, bez względu na podział terytorialny i zasięg administracyjny jednostek PGL LP. W takim przypadku pożar lasu będącego w zarządzie LP jest dokładnie zlokalizowany według adresu leśnego (dla służby leśnej, tj. oddział, pododdział itp.) oraz sił KSRG według współrzędnych geograficznych i podziału administracyjnego (WGS 84, PUWG 1992 oraz gmina i powiat). Jest to mapa dojazdowa do pożaru, ponieważ zawiera niezbędną warstwę sieci dróg publicznych z ich chronometrażem oraz dojazdów pożarowych w kompleksie leśnym wraz z ich oznakowaniem. Dalej stanowi ona pierwszą mapę operacyjną do ustalenia zamiaru taktycznego już w trakcie dojazdu do miejsca pożaru. Zawiera dane dotyczące działki leśnej objętej pożarem, z uwzględnieniem potencjalnej palności oraz kierunek rozwoju pożaru. Dodatkowo zaciągnięta z najbliższej stacji meteo prędkość wiatru jest przedstawiona w podziale do 5 m/s oraz powyżej tej wartości. Mapa zawiera również datę i dokładną godzinę sporządzenia. Wygenerowana w formacie PDF, może zostać wydrukowana lub przesłana w formie pliku do wskazanego odbiorcy, np. stanowiska kierowania PSP, PA JRG, do remizy OSP mającej dostęp do Internetu, leśniczówki bądź na urządzenia mobilne.

Przykładowa mapa-adres pożaru z 10 czerwca br. w Nadleśnictwie Żagań, zgłoszonego przez dostrzegalnie pożarowe oraz zdjęcie tego terenu.

To wspaniałe narzędzie wspomagające organizowanie akcji ratowniczo-gaśniczej w pierwszej fazie pożaru jest zbyt mało wykorzystywane z powodu trudności w szybkim przesłaniu pliku do ośrodków decyzyjnych i dowódczych KSRG. Można to nieco przyspieszyć poprzez podawanie do stanowiska kierowania wartości azymutów lub adresu leśnego i wygenerowanie takiej mapy z zasobów leśnej mapy numerycznej będącej w posiadaniu PSP. Aby praktycznie wykorzystać to narzędzie, warto:

• przeprowadzić szereg szkoleń i treningów dla kadry LP, PSP i OSP z wykorzystaniem tej aplikacji,
• zlecić wykonawcy mapy adres pożaru poprawienie grafiki poprzez wyraźne wyeksponowanie piktogramu kierunku rozwoju pożaru,
• odchudzić grubość linii wskazujących azymuty oraz wymienić kolor czerwony na inny,
• wdrożyć do praktyki natychmiastowe przesyłanie mapy lokalizuj pożar przez nadleśnictwo do stanowiska kierowania PSP oraz OSP mających dostęp do internetu i przewidzianych do działań w tym rejonie,
• pełnomocnik nadleśniczego, wyjeżdżając do pożaru, powinien zabrać ze sobą kopię takiej mapy i mieć do niej dostęp na urządzeniu mobilnym (tablecie).

Na terenie województwa lubuskiego aplikacja ta jest już wdrażana. W każdym stanowisku kierowania PSP utworzono specjalne konta pocztowe do odbioru mapy wysyłanej przez punkty alarmowe nadleśnictw, a na terenie miasta powiatu Zielona Góra do remiz OSP z wykorzystaniem Internetu. Do czasu wyjazdu zastępu mapa-adres pożaru zostaje wydrukowana w kolorze. Mapę wysyła stanowisko kierowania PSP równocześnie z alarmem tej jednostki. Można? Można!

Szkolenia

Przykładem dobrych praktyk była ubiegłoroczna inicjatywa przeprowadzenia szkolenia specjalistycznego z zakresu organizacji akcji ratowniczo-gaśniczych i współdziałania ze służbą leśną członków OSP z terenu powiatu miasta Zielona Góra. Na wstępie kadra dowódcza PSP oraz przedstawiciele LP sporządzili odpowiedni program szkolenia. Szkolenie zostało bardzo wysoko ocenione przez słuchaczy, na szczególne uznanie zasłużyła wymiana doświadczeń z codziennej praktyki oraz uzgodnienie i przyjęcie wspólnych zasad postępowania. Oto wybrane zagadnienia z zakresu tematycznego szkolenia:

• informacje wstępne (struktura organizacyjna zarządzających lasami, osoby funkcyjne, ich zadania i odpowiedzialność za pomoc w organizacji akcji ratowniczo-gaśniczych),
• adres pożaru i rozpoznanie terenu pożaru (zadania służby leśnej na rzecz kierującego działaniem ratowniczym),
• rodzaje pożarów terenu, prognozowanie i wybór zamiaru taktycznego,
• wykorzystanie informacji władającego gruntem oraz jego sił i środków,
• zastosowanie dostępnego sprzętu i technologii do opanowania spalania płomieniowego oraz dogaszania zarzewi ognia,
• kierowanie działaniem w pierwszej fazie rozwoju pożaru (na gruntach LP w ścisłej współpracy z pełnomocnikiem nadleśniczego),
• wchodzenie do działań w aspekcie: opóźniania rozwoju pożaru, rozpoznania komunikacji dla pojazdów przewidzianych do wykonania natarcia, zapewnienie kierunków ewakuacji oraz bezpieczeństwa ratownikom,
• zasady wykorzystania lotnictwa rozpoznawczego i gaśniczego,
• zapewnienie ciągłości dowodzenia oraz realizacji zamierzonych celów przez pełne przekazywanie niezbędnych informacji przybywającym siłom.

Realizowane przez SGSP studia podyplomowe z ochrony przeciwpożarowej lasu oraz przeprowadzane obecnie szkolenia pełnomocników nadleśniczego⃰ gwarantują udział dobrze przygotowanej służby leśnej w doszkalaniu OSP. Dla kadry dowódczej PSP oraz kierownictwa (pełnomocników) LP i parków narodowych należałoby dodatkowo opracować ramowy program ćwiczeń aplikacyjnych w wykorzystaniu dostępnych narzędzi wspomagania organizacji akcji ratowniczo-gaśniczych. Trzeci wniosek ze wspomnianej konferencji, dotyczący stworzenia niezbędnej bazy dydaktycznej w szkołach pożarniczych, jest moim zdaniem możliwy do realizacji w nieodległej przyszłości.

Karol Wiler
Karol Wiler - absolwent Wyższej Oficerskiej Szkoły Pożarniczej, emerytowany pracownik Lasów Państwowych, autor książek i innych publikacji o ochronie ppoż. lasów

⃰ Stanowisko pełnomocnika nadleśniczego do organizacji akcji ratowniczo-gaśniczych i ograniczania skutków innych miejscowych zagrożeń zostało utworzone na okres akcji bezpośredniej w ochronie przeciwpożarowej lasu (III-IX) zapisem Instrukcji ochrony przeciwpożarowej lasu z 2012 r. Szkolenia prowadzą regionalne dyrekcje LP na podstawie obowiązującego programu.

lipiec 2016