Oględziny miejsca pożaru

W 2016 r. Państwowa Straż Pożarna zarejestrowała 126 228 pożarów. W ich wyniku zginęło 488 osób, a 4205 zostało rannych. W wyniku pożarów spaleniu uległo mienie wartości ponad 1,1 mld złotych [1].

Omawiając kwestię oględzin miejsca pożaru, warto przybliżyć różne definicje tego zjawiska. Pożarem w ochronie przeciwpożarowej nazywa się niekontrolowany proces palenia w miejscu do tego nieprzeznaczonym. W świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego przez pożar rozumie się ogień o wielkim zasięgu, obejmujący z nagłą i niekontrolowaną siłą mienie ruchome lub nieruchome. Może on też przebiegać w formie bezpłomieniowej (tlenie). Stwarza zagrożenie dla zdrowia lub życia wielu osób albo dla mienia o wielkich rozmiarach. Zagrożenie to nie może być odległe w czasie, lecz musi występować na bieżąco. Zakłady ubezpieczeniowe definiują pożar jako działanie ognia, który przedostał się poza palenisko albo powstał bez paleniska i rozprzestrzenił się o własnej sile lub też jako niekontrolowany proces palenia przebiegający w miejscu do tego nieprzeznaczonym i samorzutnie się rozprzestrzeniający. Znacznie szersze jest rozumienie pojęcia pożaru w kryminalistyce. Bierze się w nim pod uwagę nie tylko sam proces fizykochemiczny zjawiska oraz elementy oddziaływania spalania na człowieka i jego środowisko, lecz także uzasadnione podejrzenie, że powstał on w wyniku przestępstwa.

Przyczyny pożarów

Najogólniej można przyjąć, że przyczyną pożaru jest zjawisko fizyczne, chemiczne lub biologiczne prowadzące do wyzwolenia niekontrolowanego ciepła, iskry lub płomienia, powodujące zapalenie i powstanie ognia. Pożar może też pojawić się w wyniku działania człowieka, który w sposób planowany lub nieplanowany, pośrednio lub bezpośrednio do niego doprowadził.

W załączniku nr 6 do rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji z 3 lipca 2017 r. w sprawie szczegółowej organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (DzU poz. 1319) wskazano 37 grup przypuszczalnych przyczyn powstawania pożarów. Zasadniczo zostały one podzielone na elementy podmiotowe - związane z zachowaniem człowieka (nieostrożność osób dorosłych i nieletnich; nieprawidłowa eksploatacja urządzeń, instalacji, środków transportu lub konstrukcji budowlanych; nieprawidłowe magazynowanie substancji niebezpiecznych; nieprzestrzeganie reżimów technologicznych, podpalenia umyślne) oraz elementy przedmiotowe - związane ze zjawiskami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi (wady urządzeń, instalacji, procesów technologicznych środków transportu, konstrukcji budowlanych; samozapalenia; elektryczność statyczna oraz wyładowania atmosferyczne).

W praktyce kryminalistycznej za przyczyny pożarów uznaje się: podpalenia, zaprószenie ognia (wywołane nieostrożnym zachowaniem człowieka), samozapalenia, wady maszyn, instalacji elektrycznych, urządzeń grzewczych czy urządzeń mechanicznych oraz doprowadzenie do eksplozji materiału wybuchowego, wybuchu przestrzennego, katastrofy w ruchu powietrznym, lądowym lub wodnym bądź zamachu terrorystycznego [2].

Z danych statystycznych publikowanych przez Światowe Centrum Statystyki Pożarowej w Genewie (World Fire Statistics Centre) dowiadujemy się, że za około 65% pożarów odpowiedzialny jest bezpośrednio człowiek [3], średnio 30% pożarów powstaje z przyczyn technologicznych, a pozostałe 5% ma naturalną przyczynę, m.in. wyładowanie atmosferyczne czy samozapalenie. Koreluje to z danymi statystycznymi PSP, które mówią, że w Polsce za 64% pożarów odpowiedzialny jest człowiek (dane za rok 2016). Dominują: podpalenia, nieostrożność osób dorosłych, nieostrożność osób nieletnich oraz nieprawidłowa eksploatacja urządzeń ogrzewczych na paliwo stałe [1].

Dane statystyczne policji [4] wskazują, że w 2016 r. wszczęto 1770 postępowań związanych z przestępstwem sprowadzenia zdarzenia z art. 163 kodeksu karnego oraz 425 postępowań związanych z przestępstwem sprowadzania bezpośredniego niebezpieczeństwa zdarzenia z art. 164 kodeksu karnego. W wyniku tych postępowań stwierdzono około 481 przestępstw z art. 163, z wykrywalnością niespełna 27%, oraz 171 przestępstw z art. 164, z wykrywalnością 38%.

Krok po kroku

Oględziny w kryminalistyce definiuje się jako czynności procesowo-kryminalistyczne, które polegają na zbadaniu stanu obiektu oględzin. Zasadniczym ich celem jest obiektywna re­konstrukcja przebiegu zdarzenia, a także zebranie i zabezpieczenie oraz utrwalenie w niezbędnym zakresie dowodów na potrzeby postępowania karnego. Oględziny miejsca zdarzenia dostarczają pierwszych informacji o przestępstwie i dlatego też czynność ta w pierwszym rzędzie służy wykryciu sprawcy [5]. Ponadto dają one możliwość uzyskania odpowiedzi na tzw. siedem złotych pytań kryminalistyki: co się wydarzyło? gdzie miało miejsce zdarzenie? kiedy do niego doszło? dlaczego, czyli jaki motyw kierował sprawcą? w jaki sposób, za pomocą jakich środków dokonano czynu? kto jest sprawcą?

Oględziny miejsca pożaru to podstawowe źródło informacji niezbędnych do przeprowadzenia dochodzenia popożarowego. Są czynnością wymagającą specjalistycznej wiedzy i dużego doświadczenia, dlatego powinny być przeprowadzone z udziałem biegłego z zakresu pożarnictwa (z reguły członkowie policyjnej ekipy oględzinowej dysponują tylko ogólnymi wiadomościami o pożarach). Dokładne zbadanie miejsca pożaru powinno obejmować: szkice, zdjęcia i filmy wykonane nie tylko w płaszczyźnie, lecz także z góry - np. z dachu innego budynku, kosza drabiny mechanicznej lub podnośnika hydraulicznego. Zasadą jest, że oględzin miejsca pożaru nie powinno dokonywać się po zmroku i w nocy (przy oświetleniu sztucznym można je przeprowadzić jedynie w miejscach, w którym nie występuje oświetlenie naturalne).

Rozpoczyna się je po zakończeniu akcji gaśniczej, wygaszeniu pogorzeliska oraz zebraniu informacji o spalonym lub zniszczonym obiekcie. W tym celu należy:

• skontaktować się z kierującym działaniami ratowniczymi przebywającym na miejscu zdarzenia,
• ustalić niebezpieczne miejsca na pogorzelisku i moment, kiedy można przystąpić do oględzin,
• uzyskać informacje o tym, jak pożar się rozprzestrzeniał,
• zapoznać się z charakterystyką badanego obiektu lub terenu,
• uzyskać informacje o stanie budynku i jego wyposażenia (instalacje i urządzenia techniczne) przed powstaniem pożaru,
• w obiekcie produkcyjnym należy zapoznać się z rodzajem produkcji, procesem technologicznym, używanymi surowcami i półfabrykatami, a także parkiem maszynowym.

Należy także ustalić: osobę lub osoby, które pierwsze zauważyły pożar; czas zauważenia pożaru; miejsce zauważenia płomieni lub dymu; warunki, w których powstał lub rozprzestrzeniał się ogień, np. warunki atmosferyczne, kolor i intensywność płomieni oraz dymu.

Po wykonaniu czynności ogólnoorientacyjnych przeprowadza się oględziny w pobliżu miejsca pożaru, w celu ujawnienia i zabezpieczenia porzuconych przez sprawcę przedmiotów, które mogły służyć do celowego wzniecenia pożaru i innych, np. zgubionych przedmiotów, a także śladów obuwia lub opon samochodowych nadających się do identyfikacji. Następnie - w przypadku pożaru budynku - oględziny najpierw prowadzi się z zewnątrz, by ocenić następujące elementy:

• rodzaj konstrukcji zewnętrznej budynku,
• rodzaj przyłączonych mediów,
• miejsce, wielkość i rodzaj otworów (okiennych, wentylacyjnych, technologicznych itp.),
• rozmiar i intensywność zniszczeń termicznych i osmaleń elementów konstrukcyjnych budynku,
• kierunki rozprzestrzeniania się ognia na zewnątrz.

Przed wejściem do zniszczonego pożarem budynku należy pamiętać, że istnieje realne niebezpieczeństwo uszkodzenia spalonych lub nadpalonych elementów konstrukcyjnych, dlatego też należy odpowiednio się zabezpieczyć i stosować środki ochrony osobistej.

Wykrycie ogniska pożaru

Podstawowym celem oględzin miejsca pożaru jest ujawnienie i zabezpieczenie śladów kryminalistycznych lub ich nośników, znajdujących się na miejscu zdarzenia, osobie lub przedmiocie, albo rzeczy mogących mieć związek z wznieceniem ognia, które mogą służyć jako środki dowodowe w toku postępowania. Należy ustalić:

• co uległo spaleniu lub zniszczeniu,
• rozmiar zniszczeń lub uszkodzeń danego obiektu lub obiektów,
• miejsca ogniska pożaru i źródła zainicjowania pożaru,
• prawdopodobną przyczynę powstania pożaru,
• rozwój i kierunki rozprzestrzeniania się ognia,
• możliwości dalszego rozprzestrzeniania się ognia poza obiekt, w którym pożar powstał i w którym się rozprzestrzeniał,

Oprócz tego należy:

• zbadać miejsca, ślady i przedmioty ujawnione w pobliżu pogorzeliska,
• zabezpieczyć ślady popożarowe i inne dowody rzeczowe, które mogą przyczynić się do odtworzenia istotnych okoliczności związanych z powstaniem pożaru bądź zidentyfikowania jego sprawcy,
• ustalić inne okoliczności bezpośrednio poprzedzające pożar, a mogące mieć z nim związek, np. kto przebywał w obiekcie, ślady włamania, kradzieży wyposażenia lub dokumentów, usunięcia z pomieszczenia wartościowych rzeczy, sprzętów, pamiątek itp.,

W przypadku rozległych zniszczeń budynku i grubej warstwy zgliszczy na pogorzelisku niezbędne jest najpierw upewnienie się, czy pod zgliszczami nie znajdują się zwłoki ludzkie.

Oględziny szczegółowe miejsca pożaru powinny objąć całe pogorzelisko, z metodycznym badaniem każdej powierzchni, z przemieszczaniem się od miejsc najmniej uszkodzonych przez pożar w kierunku tych najbardziej uszkodzonych lub ­ jeżeli to możliwe ­ od miejsc najbardziej uszkodzonych do miejsc najmniej uszkodzonych.

W ustalaniu przyczyny pożaru najważniejszym zadaniem jest wykrycie ogniska pożaru, czyli miejsca, w którym się rozpoczął. Będzie to możliwe, jeśli ujawnimy i zbadamy ślady zniszczeń termicznych oraz kierunek rozprzestrzeniania się ognia. Na podstawie analizy charakteru uszkodzeń termicznych można ustalić miejsce lub obszar, gdzie pożar został zainicjowany. Mogą to być następujące ślady lub zmiany: całkowicie zwęglone, przepalone i wypalone przedmioty palne (głównie elementy drewniane i drewnopochodne, tworzywa sztuczne); uszkodzenia i stopienia instalacji elektrycznej, farb itp. (zwarcia, destrukcje termiczne, zwęglenia, wypalenia, przepalenia); stan przeszkleń (okopcone, popękane, stopione, brak); okopcenia przy otworach, framugach okiennych, kratkach wentylacyjnych; kierunek dymienia (przeciwny w stosunku do ogniska pożaru, ponieważ ciepło jest przekazywane przez ognisko pożaru drogą prądów konwekcyjnych i promieniowania w kierunku materiałów mniej nagrzanych); miejsca występowania smug dymu, ze zmianami koloru materiałów z otoczenia (ślady na ścianach, sufitach i stropach oraz okopcenia tynku); miejsca odpadnięcia tynku, pęknięcia ścian budynków lub tzw. spuchnięcia tynku na skutek przegrzania murów (szczególnie gdy podłogi pokryte są gruzem lub fragmentami stropów) [6].

Pożar zazwyczaj rozprzestrzenia się ku górze, dlatego poszukując ogniska pożaru, zawsze należy obejrzeć najniżej położone miejsca ze śladami jego oddziaływania. Najczęściej ślad taki charakteryzuje się lokalnym wypaleniem materiału albo silnym termicznym zniszczeniem niepalnych lub trudno zapalnych materiałów i elementów konstrukcyjnych. Powstaje on w początkowym etapie rozwoju pożaru i często zachowuje się do końca jego przebiegu.

Należy porównać dane z sytuacji przed powstaniem pożaru i ocenić możliwości pierwotnego zapalenia się materiałów i substancji znajdujących się w obszarze pożaru. Niezbędne jest także przeanalizowanie, które zmiany zostały spowodowane w efekcie pożaru, które przez sprawcę, a które przez osoby związane ze zdarzeniem lub uczestniczące w działaniach ratowniczych.

Ogniskiem pożaru bywa często miejsce, w którym nastąpiło termiczne i destrukcyjne działanie prądu elektrycznego, np. zwarcie przewodów elektrycznych lub przeciążenia linii elektrycznej. Stąd niezbędne jest każdorazowe sprawdzenie tablicy rozdzielczej z bezpiecznikami topikowymi lub wyłącznikami nadprądowymi.

Pogorzelisko budynku ma najczęściej układ warstwowy zgliszczy. Najbliżej podłoża leżą warstwy, które opadły w początkowej fazie rozwoju pożaru. Na wierzchu zalegają zazwyczaj elementy konstrukcyjne obiektu charakteryzujące się największą odpornością na oddziaływanie ognia. Aby dotrzeć do podłoża pogorzeliska, można zastosować tzw. archeologiczną metodę badania. Polega ona na usuwaniu kolejnych warstw pogorzeliska, zaczynając od warstwy wierzchniej, a następnie poddawaniu ich szczegółowym oględzinom, w tym przesiewaniu przez specjalnie przygotowane sito pogorzeliskowe. Badania warstwowe pozwalają nie tylko na zorientowanie się w kolejności następowania po sobie zniszczeń, lecz także na odtworzenie rozwoju pożaru, a w szczególności kierunków jego rozprzestrzeniania się. Wiedza uzyskana podczas badania warstwowego ułatwia dotarcie do miejsca, w którym znajdowało się ognisko pożaru, a co za tym idzie - ustalenie źródła wzniecenia pożaru [7].

Zabezpieczenie materiału do badań

Końcową czynnością oględzin miejsca pożaru jest zabezpieczenie materiału do badań laboratoryjnych (kryminalistycznych). Wstępne typowanie i selekcję ujawnionych zmian termicznych powstałych w wyniku działania ogniska pożaru oraz śladów zjawisk termicznych wtórnych przeprowadza się już w trakcie oględzin. Zabezpiecza się ślady zjawisk termicznych, co do których istnieje przypuszczenie, że mogły być przyczyną powstania pożaru oraz materiały łatwopalne znajdujące się w centrum lub w pobliżu ogniska pożaru. Odrzuca się natomiast ślady zmian termicznych powstałych w wyniku oddziaływania wtórnego pożaru. Miejsce ujawnienia śladów opisuje się szczegółowo w protokole oględzin, fotografuje z użyciem skalówki i numerka oraz zaznacza na szkicu. Dopiero po wykonaniu tych czynności zakwalifikowany do badań materiał pobiera się z miejsca jego ujawnienia. Na przykład próbki pogorzeliska przeznaczone do badania obecności cieczy palnych pobiera się z miejsc, gdzie ciecz mogła wpłynąć i nie mogła się spalać, a jej parowanie było utrudnione (np. próg drzwi, listwa przyścienna, wykładzina dywanowa). Jeżeli przedmioty znajdujące się w ognisku pożaru uległy całkowitemu spopieleniu, to po wystudzeniu popiołu należy umieścić w czystych, zamykanych szklanych słojach lub workach z tworzyw sztucznych. Próbki, jako materiał kontrolny, zabezpiecza się z różnych miejsc pogorzeliska i z różnych miejsc podłoża nieobjętego działaniem wysokiej temperatury [6].

Na jakość i wynik badań kryminalistycznych ma zawsze wpływ właściwe pobranie materiału z pogorzeliska i jego zabezpieczenie techniczne, chroniące przed manipulacją, zniszczeniem, zniekształceniem lub zamianą.

Przed podjęciem decyzji o zakończeniu oględzin należy ponownie przejrzeć obiekt lub teren, by sprawdzić, czy nie zostały pominięte jakiekolwiek czynności istotne dla wyjaśnienia sprawy. Ponowne sprawdzenie pozwala na utwierdzenie lub skorygowanie pierwotnych założeń lub ustaleń.

Przebieg oględzin zależy od rodzaju, przeznaczenia i charakteru obiektu. Elementy te wyznaczają rodzaj wykonywanych czynności. W każdym jednak przypadku oględziny winny być przeprowadzone planowo i systematycznie.

Wnioski

Badanie miejsca powstania pożaru należy do grupy czynności procesowych wymagających wiedzy nie tylko stricte kryminalistycznej, lecz także szerokiej wiedzy specjalistycznej z zakresu teorii rozwoju pożarów, wpływu wysokich temperatur i produktów spalania na elementy konstrukcyjne budynku, budowli i elementów wyposażeniowych oraz roli, jaką mogą odegrać w jego rozprzestrzenianiu bądź zahamowaniu.

Technika oględzin pogorzeliska koncentruje się na wytypowaniu obszaru wskazującego miejsce ogniska pożaru oraz dowodów rzeczowych, które można pobrać do dalszych badań eksperckich.

Bardzo ważne jest, by w pracy z ujawnionymi i zabezpieczonymi dowodami rzeczowymi nie zostały zniszczone lub zmienione właściwości ujawnionych śladów. Dlatego przy poszukiwaniu śladów oraz innych dowodów rzeczowych należy stosować takie metody i sposoby, które zapobiegną możliwości uszkodzenia lub zmiany badanego miejsca. Profesjonalne poszukiwanie i zabezpieczenie śladów pożarowych ma wartość tylko wtedy, jeśli uzupełnione zostanie naukową ekspertyzą. Dopiero wówczas czynności te przyczyniają się do wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności powstania pożaru oraz ustalenia ewentualnych sprawców jego sprowadzenia.

Literatura

[1] Dane statystyczne Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej (źródło: www.kgpsp.gov.pl, (dostęp 02.11.2017 r.).

[2] R. Włodarczyk, Działania kryminalistyczne, medyczne i organizacyjne w sytuacjach zdarzeń masowych ze szczególnym uwzględnieniem identyfikacji genetycznej zwłok i szczątków ludzkich z pogorzeliska, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2010.

[3] World Fire Statistics Bulletin no. 29, The Geneva Association, 22.04.2014.

[4] Dane statystyczne Komendy Głównej Policji (źródło: http://statystyka.policja.pl/, (dostęp: 02.11.2017 r.).

[5] V. Kwiatkowska-Wójcikiewicz, Oględziny miejsca, teoria i praktyka, TNOiK  . Toruń 2011.

[6] Metodyka oględzin miejsc przestępstw o charakterze terrorystycznym i katastrof oraz identyfikacji ciał ofiar, Warszawa 2012.

[7] Z. Kwiatkowski, T. Sawicki, Metodycznie do pożaru, „Przegląd Pożarniczy” 2014, nr 3.

fot. Tomasz Sawicki
Autor jest biegłym sądowym z zakresu pożarnictwa