Ochrona przeciwpożarowa za kratami

Według danych Służby Więziennej 31 grudnia 2022 r. w Polsce funkcjonowało 175 obiektów przeznaczonych do zakwaterowania osób odbywających karę pozbawienia wolności lub tymczasowo aresztowanych. Ze względu na brak możliwości ich swobodnego poruszania się wyzwanie stanowi zadbanie o ich bezpieczeństwo w sytuacji zagrożenia pożarowego. Jak przepisy prawa rozwiązują ten problem?
Do wyżej wymienionych jednostek penitencjarnych należą 64 zakłady karne, 39 aresztów śledczych, 69 oddziałów zewnętrznych zakładów karnych i trzy oddziały tymczasowe zakwaterowania skazanych. W ich obiektach może przebywać łącznie 85 768 osadzonych, w zdecydowanej większości mają one od 100 do 700 miejsc. Są też zakłady karne, w których może znajdować się nawet 1500 skazanych. Służba Więzienna, której celem jest m.in. zapewnienie porządku i bezpieczeństwa w zakładach karnych i aresztach śledczych, zatrudnia blisko 30 tys. funkcjonariuszy i pracowników cywilnych.
W obiektach penitencjarnych panują specyficzne warunki lokalowe i organizacyjne, ściśle określone w przepisach prawa, zarządzeniach, regulaminach i wytycznych wydawanych przez dyrektora generalnego Służby Więziennej.
Analizując zagadnienia dotyczące ochrony przeciwpożarowej w zakładach karnych i aresztach śledczych, należy wziąć pod uwagę wymagania określone m.in. w:

• ustawie z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (DzU z 2022 r. poz. 2057),
• rozporządzeniu ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (DzU nr 109, poz. 719 ze zm.),
• rozporządzeniu ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 24 lipca 2009 r. w sprawie przeciwpożarowego zaopatrzenia w wodę oraz dróg pożarowych (DzU nr 124, poz. 1030),
• rozporządzeniu ministra infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (DzU z 2022 r. poz. 1225).

Należy wziąć pod uwagę również zarządzenia i wytyczne dyrektora generalnego Służby Więziennej, a mianowicie:

• zarządzenie nr 21/2012 dyrektora generalnego SW z dnia 23 marca 2012 r. w sprawie organizacji ochrony przeciwpożarowej i zabezpieczenia przeciwpożarowego w jednostkach organizacyjnych Służby Więziennej, wydane na podstawie delegacji ustawowej określonej w art. 249a pkt 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy,
• wytyczne nr 1/2019 dyrektora generalnego SW z dnia 17 czerwca 2019 r. w sprawie wymagań technicznych i ochronnych dla pawilonów zakwaterowania osadzonych w jednostkach organizacyjnych Służby Więziennej.

Trzeba pamiętać, że na terenie jednostek penitencjarnych znajdują się różnego rodzaju obiekty: zakwaterowania osadzonych, administracyjne, magazynowe. W kontekście zapewnienia ochrony przeciwpożarowej szczególnie warte zainteresowania są budynki zakwaterowania osadzonych, w których należy zapewnić z jednej strony „ograniczenie wolności” skazanych i tymczasowo aresztowanych, a z drugiej strony odpowiednie warunki ewakuacji w razie pożaru czy innego zagrożenia.

Warunki techniczne

Zgodnie z definicją legalną określoną w przepisach rozporządzenia ministra infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, obiekty zakwaterowania na terenie zakładu karnego oraz aresztu śledczego kwalifikowane są jako budynki zamieszkania zbiorowego (przeznaczone do okresowego pobytu ludzi). Takie obiekty co do zasady zalicza się do kategorii zagrożenia ludzi ZL V. Klasyfikacja ta, w powiązaniu z wysokością budynku, determinuje wymagania z zakresu ochrony przeciwpożarowej dla obiektów, np. klasę odporności pożarowej budynku i wynikającą z niej klasę odporności ogniowej elementów budynku czy też dopuszczalną powierzchnię strefy pożarowej oraz wymagania dotyczące warunków ewakuacji. W związku z tym budynki zakwaterowania osadzonych co do zasady powinny spełniać wymagania określone we wskazanym powyżej rozporządzeniu dla kategorii zagrożenia ludzi ZL V. W przypadku obiektów istniejących przepisy tego rozporządzenia stosuje się przy nadbudowie, rozbudowie, przebudowie i zmianie sposobu użytkowania.
Jednym ze szczególnie istotnych zagadnień bezpieczeństwa pożarowego omawianych obiektów jest umożliwienie w razie pożaru ewakuacji ludzi lub uratowania ich w inny sposób. Spełnienie tego wymagania wiąże się przede wszystkim z zapewnieniem określonych w przepisach rozporządzenia odpowiednich szerokości i wysokości dróg oraz wyjść ewakuacyjnych, długości przejść i dojść ewakuacyjnych, a także z wyposażeniem budynku w awaryjne oświetlenie ewakuacyjne oraz urządzenia zapobiegające zadymieniu lub służące do usuwania dymu.
W przepisach techniczno-budowlanych znajdziemy jednak kilka wyjątków w tym obszarze - w § 211 rozporządzenia ministra infrastruktury wyszczególniono przepisy dotyczące warunków ewakuacji, które nie mają zastosowania do tych obiektów. Zgodnie z tym wyłączeniem przepisów § 242 ust. 1, § 243 ust. 1, § 245 pkt 2 oraz § 256 ust. 3, w zakresie kategorii zagrożenia ludzi ZL V, nie stosuje się do budynków i pomieszczeń przeznaczonych do zakwaterowania osób osadzonych. A dotyczą one: minimalnej szerokości poziomych dróg ewakuacyjnych, podziału korytarzy na odcinki nie dłuższe niż 50 m przy zastosowaniu przegród z drzwiami dymoszczelnymi lub innych urządzeń technicznych zapobiegających rozprzestrzenianiu się dymu, dopuszczalnej długości dojścia ewakuacyjnego, jak również obudowy i zamknięcia klatek schodowych służących do ewakuacji drzwiami dymoszczelnymi oraz ich wyposażenia w urządzenia zapobiegające zadymieniu lub służące do usuwania dymu, uruchamiane samoczynnie za pomocą systemu wykrywania dymu.
Do budynków zlokalizowanych na terenie zakładów karnych i aresztów śledczych nie stosuje się również wymagań określonych w § 236 ust. 4 oraz § 239 ust. 2 pkt 3 i 4 tego rozporządzenia. Tym samym w takich obiektach nie ma obowiązku zapewnienia, aby drzwi stanowiące wyjście ewakuacyjne z budynku oraz z pomieszczeń przeznaczonych do jednoczesnego przebywania ponad 50 osób lub przeznaczonych dla ponad sześciu osób o ograniczonej zdolności poruszania się otwierały się na zewnątrz.
Pomimo wyłączenia ze stosowania części przepisów należy pamiętać o zasadzie ogólnej określonej w § 236 ust. 1 rozporządzenia ministra infrastruktury, która stanowi, że z pomieszczeń przeznaczonych na pobyt ludzi ewakuację należy przeprowadzić w bezpieczne miejsce na zewnątrz budynku lub do sąsiedniej strefy pożarowej bezpośrednio albo drogami komunikacji ogólnej. Ponadto, zgodnie z przepisami przeciwpożarowymi, odpowiednie warunki ewakuacji umożliwiające szybkie i bezpieczne opuszczanie strefy zagrożonej lub objętej pożarem powinny być zapewnione z każdego miejsca w obiekcie przeznaczonym do przebywania ludzi oraz dostosowane m.in. do liczby i stanu sprawności osób przebywających w obiekcie oraz jego funkcji.

Urządzenia przeciwpożarowe i gaśnice

Zgodnie z przepisami § 19 ust. 1 rozporządzenia MSWiA w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów, obiekty zakwaterowania osadzonych, zaliczane do kategorii zagrożenia ludzi ZL V, powinny być wyposażone w hydranty wewnętrzne z wężem półsztywnym o nominalnej średnicy węża 25 mm (w budynkach niskich i średniowysokich obowiązek ten dotyczy stref pożarowych o powierzchni powyżej 200 m2). W stosunku do obiektów wzniesionych przed dniem wejścia w życie tego rozporządzenia, które są wyposażone w hydranty 52, wymagania określone w § 19 ust. 1 obowiązują przy przebudowie i rozbudowie instalacji wodociągowej przeciwpożarowej, a także przy nadbudowie, rozbudowie, przebudowie i zmianie sposobu użytkowania obiektu.
W budynkach zakwaterowania osadzonych stosowane są również powszechnie znane urządzenia przeciwpożarowe, takie jak:

• przeciwpożarowy wyłącznik prądu (PWP) odcinający dopływ prądu do wszystkich obwodów z wyjątkiem obwodów zasilających instalacje i urządzenia, których funkcjonowanie jest niezbędne podczas pożaru (w strefach pożarowych o kubaturze przekraczającej 1000 m³),
• awaryjne oświetlenie ewakuacyjne na drogach ewakuacyjnych (w budynkach niskich i średniowysokich obowiązek ten dotyczy dróg ewakuacyjnych oświetlonych wyłącznie światłem sztucznym).

Przy rozpatrywaniu zagadnień związanych z urządzeniami przeciwpożarowymi warto zwrócić uwagę na określone we wspomnianym rozporządzeniu MSWiA wyjątki. Otóż zgodnie z § 28 ust. 2 do budynków zakwaterowania osadzonych, które zlokalizowane są na terenach zakładów karnych i aresztów śledczych, nie stosuje się wymagań § 28 ust. 1 pkt 4 i 11 dotyczących obowiązku stosowania systemu sygnalizacji pożarowej w budynkach zamieszkania zbiorowego, w których przewidywany okres pobytu tych samych osób przekracza trzy doby, o liczbie miejsc noclegowych powyżej 200, oraz w budynkach o liczbie miejsc służących celom gastronomicznym powyżej 300. Ponadto do tych obiektów nie ma zastosowania przepis § 29 ust. 1 pkt 6 wskazujący na konieczność wyposażenia budynków zamieszkania zbiorowego wysokich i wysokościowych lub o liczbie miejsc noclegowych powyżej 200 w dźwiękowy system ostrzegawczy. Wyłączenia te wynikają m.in. ze specyfiki tych obiektów oraz stałego, 24 godz. nadzoru funkcjonariuszy Służby Więziennej.
Niezależnie od opisanych wyjątków obiekty budowlane na terenie zakładów karnych i aresztów śledczych, tak jak wszystkie budynki poza mieszkalnymi, muszą być wyposażone w gaśnice. W przypadku stref pożarowych ZL V niechronionych stałym urządzeniem gaśniczym jedna jednostka masy środka gaśniczego 2 kg (lub 3 dm3) zawartego w gaśnicach powinna przypadać na każde 100 m2 powierzchni strefy pożarowej w budynku.

Inne wymagania

Do obiektów zlokalizowanych na terenach zakładów karnych i aresztów śledczych stosuje się także obowiązek zapewnienia i wdrożenia instrukcji bezpieczeństwa pożarowego - gdy kubatura brutto budynku lub jego części stanowiącej odrębną strefę pożarową przekracza 1000 m3. Instrukcja ta powinna znajdować się w miejscach dostępnych dla ekip ratowniczych. W przypadku obiektów znajdujących się na terenach zamkniętych służących obronności państwa oraz obiektów zlokalizowanych na terenach zakładów karnych i aresztów śledczych instrukcja ta może stanowić część planu ochrony lub działań ratowniczych.
Z zapisów wspomnianego na wstępie zarządzenia nr 21/2012 dyrektora generalnego SW wynika jednak, że instrukcja bezpieczeństwa pożarowego w omawianych obiektach co do zasady stanowi odrębne opracowanie. Ponadto w zarządzeniu tym określono, że w zakładzie karnym lub areszcie śledczym dokument ten przechowuje dowódca zmiany i/lub dyżurny stanowiska dowodzenia.
Instrukcja bezpieczeństwa pożarowego powinna m.in. zawierać sposoby postępowania na wypadek pożaru i innego zagrożenia, warunki i organizację ewakuacji ludzi oraz praktyczne sposoby ich sprawdzania czy też zadania w zakresie ochrony przeciwpożarowej dla osób będących ich stałymi użytkownikami. W tego rodzaju obiektach informacje te są szczególnie istotne z uwagi na przebywanie osadzonych w zamkniętych celach. W razie wystąpienia pożaru oraz konieczności ewakuacji ważną rolę odgrywają zatem funkcjonariusze Służby Więziennej, którzy są odpowiedzialni za ewakuację osadzonych w miejsce bezpieczne na zewnątrz budynku lub do innej strefy pożarowej. W tym kontekście należy podkreślić, że zgodnie z § 17 ust. 1 rozporządzenia MSWiA z 2010 r. w budynku przeznaczonym dla ponad 50 osób będących jego stałymi użytkownikami należy co najmniej raz na 2 lata przeprowadzać praktyczne sprawdzenie organizacji oraz warunków ewakuacji z całego obiektu. W przypadku budynków zakwaterowania osadzonych zakres i obszar obiektu objęty praktycznym sprawdzeniem organizacji i warunków ewakuacji musi zostać uzgodniony z właściwym miejscowo komendantem powiatowym (miejskim) PSP.
Warto dodać, że we wspomnianym zarządzeniu nr 21/2012 dyrektora generalnego SW uregulowano wiele kwestii organizacyjnych dotyczących realizacji zadań z zakresu ochrony przeciwpożarowej w omawianych obiektach, w tym wyznaczenie inspektora ochrony przeciwpożarowej, szkolenia i ćwiczenia funkcjonariuszy SW czy też przeglądy stanu bezpieczeństwa pożarowego w budynkach. Z zapisów zarządzenia można wywnioskować również, że obiekty te wyposażane są w podręczny sprzęt gaśniczy, taki jak np. koce gaśnicze.
Analizując kwestię bezpieczeństwa pożarowego w zakładach karnych i aresztach śledczych, należy też zwrócić uwagę na zapisy zawarte w wytycznych dyrektora generalnego SW w sprawie wymagań technicznych i ochronnych dla pawilonów zakwaterowania osadzonych w jednostkach organizacyjnych Służby Więziennej. Wytyczne te, zgodnie z zawartymi w nich przepisami końcowymi, należy stosować przy budowie nowych pawilonów penitencjarnych oraz adaptacji i przebudowie istniejących obiektów. W kontekście wymagań dotyczących bezpieczeństwa pożarowego w dokumencie tym określono m.in., że stropy w pawilonach zakwaterowania osadzonych powinny być projektowane jako prefabrykowane lub monolityczne żelbetowe, a także muszą być wykonane z materiałów niepalnych. Zaznaczono, że z takich materiałów należy wykonywać również posadzki, oraz że drzwi do cel mieszkalnych powinny otwierać się na zewnątrz pomieszczeń. Wytyczne regulują też zagadnienia dotyczące stosowania awaryjnego oświetlenia ewakuacyjnego czy PWP, jednak wymagania w tym zakresie odwołują się do przepisów rozporządzenia ministra infrastruktury z 2002 r. lub są z nimi zbieżne.
Z kolei, odpowiednie przygotowanie obiektu i terenu do prowadzenia działań ratowniczo-gaśniczych, co stanowi jeden z obowiązków właściciela budynku określonych w art. 4 ust. 1 ustawy o ochronie przeciwpożarowej, wymaga uwzględnienia przepisów dotyczących doprowadzenia drogi pożarowej o odpowiednich parametrach oraz przeciwpożarowego zaopatrzenia w wodę do zewnętrznego gaszenia pożaru, określonych w rozporządzeniu MSWiA w sprawie przeciwpożarowego zaopatrzenia w wodę oraz dróg pożarowych.

Pożary w więzieniach

Z danych Służby Więziennej dotyczących zdarzeń nadzwyczajnych w jednostkach penitencjarnych wynika, że na terenie zakładów karnych i aresztów śledczych w ostatnich 5 latach odnotowywano od 11 do 21 pożarów rocznie. Zgodnie ze statystykami zdarzeń Systemu Wspomagania Decyzji Państwowej Straży Pożarnej liczba interwencji jednostek ochrony przeciwpożarowej związanych z pożarami w tego typu obiektach kształtowała się w tym okresie na poziomie od 3 do 11 interwencji rocznie. Należy zwrócić uwagę, że statystyka dotycząca działań jednostek straży pożarnej obejmuje również inne zakłady odosobnienia, np. domy poprawcze. Niemniej jednak na podstawie tych danych można stwierdzić, że duża część pożarów w zakładach karnych i aresztach śledczych to niewielkie zdarzenia - do ich ugaszenia nie było potrzebne wzywanie straży pożarnej. Choć nie są to duże liczby, to jednak patrząc na stosunkowo niewielką liczbę zakładów karnych i aresztów śledczych (175), nie należy bagatelizować tych statystyk.
W Polsce w ostatnich latach nie występowały spektakularne pożary w obiektach zakwaterowania osadzonych. Przykłady ze świata pokazują jednak, jak tragiczne w skutkach mogą być tego rodzaju zdarzenia. Jedno z najtragiczniejszych to pożar w zakładzie karnym w Comayagua w Hondurasie, do którego doszło w dniach 14-15 lutego 2012 r. Śmierć poniosło w nim aż 361 z 865 osadzonych. Według informacji przekazywanych do mediów przez lokalną straż pożarną około 100 osób spłonęło lub udusiło się w celach z powodu problemu ze znalezieniem kluczy do tych pomieszczeń, który uniemożliwił ich szybką ewakuację.
Przykłady kolejnych tragicznych zdarzeń w jednostkach penitencjarnych możemy znaleźć, nawet nie sięgając wiele lat wstecz. 28 czerwca 2022 r. w pożarze więzienia w Bogocie w Kolumbii śmierć poniosło 51 osadzonych, a około 30 osób zostało rannych. Według dostępnych informacji pożar ten wybuchł w wyniku zamieszek wśród osadzonych. Z kolei 15 października 2022 r. w pożarze więzienia w Teheranie w Iranie zginęło osiem osób, a około 60 zostało rannych.
Przedstawione zagadnienia pokazują, że zapewnienie ochrony przeciwpożarowej w zakładach karnych i aresztach śledczych, a w szczególności w budynkach zakwaterowania osadzonych, wymaga holistycznego podejścia, obejmującego zarówno zapewnienie odpowiednich warunków technicznych, wyposażenie obiektów w wymagane urządzenia przeciwpożarowe, jak i wdrożenie odpowiednich rozwiązań organizacyjnych.