Ze strefy brudnej do czystej

Upłynął właśnie rok od wejścia w życie zapisów znowelizowanego rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 31 sierpnia 2021 r. w sprawie szczegółowych warunków bezpieczeństwa i higieny służby strażaków Państwowej Straży Pożarnej dotyczących obowiązku wyznaczenia strefy czystej i brudnej w JRG. I nie ma już dziś chyba w kraju obiektu przeznaczonego dla jednostki ratowniczo-gaśniczej PSP, w którym tych wymagań nie spełniono. Należy jednak stwierdzić, że ich wprowadzenie i wyodrębnienie w dotychczas użytkowanych obiektach stanowiło nie lada wyzwanie.

Patrząc z perspektywy roku od wprowadzenia obowiązku podziału na strefę brudną, przejściową i czystą w JRG PSP w Pruszkowie, przybliżymy proces tworzenia rozwiązań organizacyjnych i adaptacji pomieszczeń. Dzielimy się naszymi doświadczeniami, z których wynika, że nie tylko w nowo budowanych lub przebudowywanych JRG da się stworzyć rozwiązania wpływające na minimalizację narażenia strażaków na produkty spalania powstałe podczas pożaru.

Początki profilaktyki antyrakowej

Pierwsze działania związane z propagowaniem profilaktyki nowotworowej wśród pruszkowskich strażaków miały miejsce w styczniu 2018 r. To właśnie wtedy odbyło się spotkanie z przedstawicielami fundacji cfbt.pl, które pozwoliło na wymianę poglądów i spostrzeżeń na temat sposobów minimalizacji ekspozycji strażaków na szkodliwe produkty pożarowe. Dzięki nawiązaniu kontaktów z przedstawicielami fundacji do siedziby JRG PSP w Pruszkowie trafiły pierwsze plakaty promujące akcję #zdrowy_raKtownik i #Nie_dla_raka_w_straży. Ich przekaz spotkał się z pozytywnym odbiorem i wiele spośród przedstawionych zasad mających na celu zapobieganie nowotworom zaczęto stosować na co dzień.

Działania JRG PSP w Pruszkowie miały charakter oddolny i nie były w żaden sposób uregulowane. Były to pierwsze nieśmiałe inicjatywy, jednak wiele ich postulatów znalazło później odzwierciedlenie w obecnie obowiązującej instrukcji postępowania.

O tym, że zanieczyszczenia pożarowe są przenoszone do jednostek straży pożarnej, przekonaliśmy się w badaniach zawartości lotnych związków organicznych w powietrzu na terenie JRG PSP w Pruszkowie, przeprowadzonych przez jednego z autorów artykułu – Aleksandra Łukawskiego. Wykorzystane zostały przy tym techniki laboratoryjne. Okazało się, że w pomieszczeniach JRG występuje wysokie stężenia szkodliwych substancji, m.in. toluenu i benzenu, co ma negatywny wpływ na zdrowie strażaków.

Zagrożenie miały powodować spaliny z silników Diesla, przechowywanie lub eksploatacja w garażu sprzętu mechanicznego oraz paliw płynnych oraz przenoszenie toksyn przez strażaków do kabiny pojazdów np. na środkach ochrony indywidualnej. Wyniki badań stanowiły podstawę do kontynuowania działań mających ograniczyć rozprzestrzenianie się substancji popożarowych.

Adaptacja pomieszczeń

Budynek, w którym znajduje się siedziba Komendy Powiatowej PSP w Pruszkowie, powstał w wyniku adaptacji i rozbudowy hali o konstrukcji stalowej w układzie ramowym. Obiekt został oddany do użytku w 2010 r. – w jego skład wchodzi:

• dwukondygnacyjna część budynku, wykorzystywana na potrzeby JRG, z garażem i zapleczem na parterze oraz pomieszczeniami wypoczynkowymi, szkoleniowymi i socjalnymi na I piętrze,
• trzykondygnacyjna cześć budynku przeznaczona dla komendy – w jej skład wchodzą pomieszczenia stanowiska kierowania, pomieszczenia biurowe, socjalne i wypoczynkowe.

Wejście w życie rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 31 sierpnia 2021 r. w sprawie szczegółowych warunków bezpieczeństwa i higieny służby strażaków Państwowej Straży Pożarnej, zwanego dalej rozporządzeniem, określiło graniczną datę wyznaczenia stref czystych i brudnych w jednostkach ratowniczo-gaśniczych na 1 stycznia 2023 r. W rozumieniu § 11.1 rozporządzenia  strefy czyste i brudne powinny stanowić układ pomieszczeń zapewniających wstępne umycie, dezynfekcję, pranie odzieży i wyposażenia, a następnie ponowne wyposażenie strażaka w umundurowanie i sprzęt. Wymagania prawne oprócz niepodważalnych korzyści płynących z poprawy warunków służby funkcjonariuszy niosą za sobą konieczność wprowadzenia znaczących zmian organizacyjnych oraz wygospodarowanie w budżecie środków finansowych na adaptację pomieszczeń.

Proces adaptacji pomieszczeń w JRG w Pruszkowie rozpoczął się od analiz możliwości techniczno-budowlanych aranżacji pomieszczeń w celu spełnienia wymagań rozporządzenia. Wśród załogi przeprowadzone zostały konsultacje mające na celu wyznaczenie przyszłego sposobu podziału pomieszczeń, tak aby nie zaburzyć normalnego funkcjonowania jednostki. Jednocześnie dążyliśmy do optymalnego wykorzystania dostępnych powierzchni. Przy wyznaczaniu ciągów komunikacyjnych wykorzystane zostały opracowane przez zespół komendanta głównego PSP „Zalecenia dotyczące wyznaczenia strefy brudnej i czystej w jednostkach ratowniczo-gaśniczych Państwowej Straży Pożarnej”.

Ostatecznie w obiektach Komendy Powiatowej PSP w Pruszkowie wprowadzono następujący podział:

• strefa brudna – garaż JRG wraz z przyległymi pomieszczeniami gospodarczo-technicznymi oraz warsztatem, korytarz przejściowy między garażem JRG a południową klatką schodową, południowa klatka schodowa (łącząca garaż i koszary JRG), pomieszczenie do czyszczenia środków ochrony indywidualnej przy południowej klatce schodowej,
• strefa przejściowa – łazienka znajdująca się pomiędzy południową klatką schodową a koszarami JRG (pomieszczenie zostało wyposażone w dwie pary drzwi, przy czym ze strefy brudnej do strefy przejściowej wchodzi się tylko i wyłącznie drzwiami od klatki schodowej, ze strefy przejściowej do strefy czystej wchodzi się tylko i wyłącznie po przejściu procesu czyszczenia drzwiami prowadzącymi z łazienki do koszar JRG),
• strefa czysta – koszary JRG, Stanowisko Kierowania Komendanta Powiatowego PSP w Pruszkowie, parter przy wejściu do komendy, pomieszczenia biurowe KP PSP w Pruszkowie.

 Największych nakładów pracy i środków finansowych wymagała adaptacja strefy brudnej zgodnie z planami pomysłodawców. Konieczne było usprawnienie funkcjonowania odciągów spalin i ich stopniowe dostosowanie do wszystkich samochodów ratowniczo-gaśniczych wchodzących w skład wyposażenia jednostki ratowniczo-gaśniczej. Dążąc do zapewnienia strażakom możliwości korzystania z czystych środków ochrony osobistej i sprzętu, duży nacisk położyliśmy na stworzenie kompleksowo wyposażonego pomieszczenia do czyszczenia środków ochrony indywidualnej. Obecnie znajduje się w nim profesjonalna pralnica z pompami dozującymi, suszarka do ubrań specjalnych, myjka ultradźwiękowa do masek aparatów powietrznych, suszarka do masek oraz zmywarka przeznaczona do środków ochrony indywidualnej (hełmów, butli aparatów powietrznych, obuwia specjalnego).

Wiele pracy kosztowała adaptacja łazienki zbiorowej, która miała stanowić strefę przejściową. Konieczne było wykonanie dodatkowego otworu drzwiowego i zamontowanie nowych drzwi, prowadzących bezpośrednio z klatki schodowej do strefy przejściowej. Zdemontowano również część dotychczas użytkowanych umywalek łazienkowych, a na ich miejscu zainstalowany został regał łazienkowy przeznaczony na indywidualne zestawy bielizny, ręczników i przyborów kosmetycznych, wykorzystywane przez strażaków do kąpieli po działaniach ratowniczych. Dodatkowo pomieszczenie strefy przejściowej zostało wyposażone w pralkę i suszarkę bębnową, przeznaczone wyłącznie do prania zanieczyszczonej bielizny i ubrań zastępczych.

Wdrożenie w praktyce

Po zaplanowaniu zmian oraz wykonaniu wymaganych prac remontowych przyszedł czas na najtrudniejsze – wprowadzenie tego modelu funkcjonowania w życie. Zmiany były dość głębokie, wywołały więc wiele kontrowersji. Pojawienie się ich wymusiło odpowiednie podejście przy wprowadzeniu nowego systemu funkcjonowania. Zanim to nastąpiło, wszystkich strażaków przeszkolono z zakresu profilaktyki nowotworowej. Szkolenie teoretyczne dla wszystkich pracowników komendy, także kierownictwa, zakończyło się omówieniem planowanych zmian i funkcjonowania stref czystej i brudnej. Dzięki takiej kolejności działań strażacy mogli zrozumieć podstawy wprowadzanych zmian.

Opisany wcześniej podział budynku wymagał odpowiedniego oznakowania. Wykorzystano do tego autorskie wydrukowane tabliczki. Rozwiązanie to nie wymagało ponoszenia dodatkowych kosztów związanych z oznakowaniem poszczególnych obszarów.

Wskazanie stref było kwestią niezwykle istotną – ich wprowadzenie wpłynęło na sposób poruszania się w obiekcie. Przestrzeganie odpowiedniego reżimu nie pozwala na bezpośrednie przejście ze strefy brudnej do czystej. Każdorazowo po powrocie z garażu strażacy muszą umyć ręce w strefie przejściowej. Wymóg ten został wprowadzony w związku z brakiem możliwości uniknięcia kontaktu strażaka ze sprzętem, który uznaje się za zanieczyszczony (m.in. podczas prac konserwatorskich czy zmiany służby). Zamek w drzwiach prowadzących do garażu przerobiono w taki sposób, by można je było otworzyć tylko w jedną stronę. Wymusiło to ruch jednokierunkowy przez strefę przejściową (łazienkę). Charakter strefy brudnej wpłynął również na wprowadzenie zakazu poruszania się w niej w ubraniach cywilnych, jedzenia oraz spożywania napojów z naczyń otwartych.

Wspomnianej zmiany służby nie da się uniknąć. Wymusza ona kontakt nie tylko ze sprzętem, ale też ze środkami ochrony indywidualnej. Odstąpiono jednak od przeprowadzania zmian służby w środkach ochrony, zastępując je ubraniami koszarowymi. W celu zminimalizowania kontaktu z ubraniami specjalnymi zadecydowano o wprowadzeniu jednego modelu przygotowania ochron na czas zmiany służby: strażacy zobowiązani się do wywieszenia środków ochrony na wieszakach, tak aby dowódca zmiany mógł zweryfikować ich kompletność bez konieczności kontaktu z nimi.

Jednak na przebywających w garażu czyha o wiele więcej zagrożeń. Niestety tamtejsze powietrze zawiera zarówno spaliny samochodów pożarniczych, jak i produkty spalania, które podczas akcji osiadły na powierzchni sprzętu czy pojazdów.

Gdy zabrzmi alarm

Utworzenie w Komendzie Powiatowej PSP w Pruszkowie stref czystej i brudnej nie ograniczyło się do samej organizacji budynku – to jeden z elementów strategii antynowotworowej. Instrukcja funkcjonowania stref czystej i brudnej opisuje również postępowanie na miejscu pożaru i po powrocie do koszar. Ma to na celu minimalizację narażenia strażaków na substancje powstałe podczas pożaru. Zalecane jest m.in. wykonywanie czynności w kierunku z wiatrem, zamykanie okien i skrytek samochodów pożarniczych czy korzystanie z bielizny termoaktywnej.

Strażakom zapewnione zostały półmaski z filtropochłaniaczami ABEK1P3. Stanowią one kompromis między pozorną ochroną półmasek FFP3 a ochroną kompletną zapewnianą przez aparaty powietrzne. Filtropochłaniacze zabezpieczają przed gazami, nie tylko cząstkami stałymi, mogą być więc wykorzystywane do pracy w lekkim zadymieniu czy na pogorzelisku. Sprawdzają się też świetnie podczas pożarów sadzy w kominach, szczególnie w kamienicach (są to działania długotrwałe).

Po zakończeniu akcji rozpoczyna się kolejny etap profilaktyki nowotworowej, czyli przygotowanie sprzętu do powrotu do koszar. Zabronione jest przewożenie w kabinie samochodu ubrań, węży czy innego sprzętu, który miał kontakt z produktami spalania. W pojazdach dostępne są 120-litrowe worki, do których strażacy pakują swoje środki ochrony indywidualnej (kompletne, włącznie z butami). Szczelnie zamknięte worki można przewozić w kabinie, między nogami. Umożliwia to ponowne użycie ubrań specjalnych w przypadku wystąpienia kolejnego zdarzenia.

Dlaczego strażacy nie nakładają nowych środków ochrony indywidualnej na miejscu zdarzenia? Powód jest prosty: jeśli zajdzie potrzeba kolejnej interwencji i kolejne ubrania również będą zanieczyszczone, to strażacy pozostaną bez czystych środków ochrony i nie będą mieli możliwości ich zastąpienia. Założenie zanieczyszczonego ubrania w przypadku drugiego alarmu (dość rzadki przypadek) jest mniejszym złem.

Ubranie i buty zastępcze zostały wykonane na podstawie wzorów zachodnich jednostek straży pożarnych. Są to jednoczęściowe polarowe kombinezony i półbuty gumowe, dostępne dla każdego strażaka na miejscu zdarzenia. O takim wyborze zdecydowała uniwersalność rozwiązania: kombinezon polarowy pasuje praktycznie na każdego w jednostce i zapewnia ciepło zimą.

Pozostały sprzęt, taki jak węże, aparaty powietrzne czy sprzęt burzący, wraca do jednostki na przyczepce, która jest dysponowana na miejsce zdarzenia.

Po powrocie do koszar następuje ostatni etap profilaktyki, czyli przywrócenie gotowości bojowej. Składa się na niego jak najszybszy prysznic w łazience – strefie przejściowej, wypranie ubrań i pozostałych środków ochrony oraz wyczyszczenie węży i reszty sprzętu. Rozładowanie i czyszczenie sprzętu odbywa się natychmiast po powrocie do jednostki, biorą w nim udział wszyscy strażacy.

Najwięcej czasu należy oczywiście poświęcić na pranie ubrań, czyszczenie hełmów, butów i aparatów powietrznych. Pralnica pozwala na wypranie w jednym cyklu dwóch kompletów ubrań (zakładając, że chcemy to robić możliwie skutecznie), a zmywarka do sprzętu pomieści jeden aparat powietrzny lub trzy hełmy czy pary butów. Konsekwentnie wyczyszczenie całego sprzętu i ubrań zmiany zajmuje do kilku godzin. W pierwszej kolejności czyści się środki ochrony strażaków z zastępu pierwszowyjazdowego. We wprowadzonym modelu postępowania zadbano również o osoby, które czyszczą sprzęt: mają zapewnione maski przeciwpyłowe, rękawiczki nitrylowe, a nawet osłonki na buty i kombinezony ochronne.

Można zadać pytanie: jak często strażacy są zobowiązani do przejścia całej wyżej wymienionej ścieżki? Czy po powrocie z akcji gaszenia śmietnika lub samochodu też jest to konieczne? Aby uniknąć niedomówień, w instrukcji funkcjonowania stref opisano wyraźnie sytuacje, w których należy wdrożyć takie postępowanie. Konieczność zastosowania wymienionych rozwiązań uzależniono od poziomu narażenia na dym i substancje pochodzące z pożaru. Jeśli strażak gasi pożar (czy to wewnętrzny, czy zewnętrzny) i narażony jest na oddziaływanie dymu, to będzie musiał stosować się do opisanych zasad. Jeśli jednak mamy do czynienia z pożarem zewnętrznym i strażacy gaszą go, stojąc z wiatrem, unikając tym samym zbędnego narażenia na kontakt z produktami spalania, to mogą wrócić do koszar bez konieczności przebierania się na miejscu zdarzenia.

Na zakończenie

Na podstawie dotychczasowych doświadczeń z funkcjonowania strefy brudnej i czystej w Jednostce Ratowniczo-Gaśniczej KP PSP w Pruszkowie można sformułować wnioski i spostrzeżenia, które warto wdrożyć w przyszłości. Jednym z najważniejszych jest zastosowanie automatycznie uruchamianej instalacji wyciągu spalin. Dotychczas używane rozwiązanie ręcznego włączania wentylatorów wyciągowych wiąże się z możliwością nieuruchomienia instalacji wyciągu spalin podczas wyjazdów alarmowych.

Ponadto należy dążyć do tego, by każdy funkcjonariusz dysponował dodatkowym kompletem środków ochrony indywidualnej.

Nowym, nie podejmowanym dotąd wyzwaniem jest organizacja uroczystości strażackich oraz wizyt dzieci i młodzieży podczas zajęć z prewencji społecznej. Jak wyjść naprzeciw oczekiwaniom odwiedzających strażnice, których najbardziej ciekawi garaż JRG (strefa czerwona)?

Pojawiła się również inicjatywa zakupu i doposażenia JRG w wielorazowe szczelne i wytrzymałe worki na zabrudzone środki ochrony indywidualnej, które nie będą przepuszczały zanieczyszczeń w obrębie kabiny samochodu ratowniczo-gaśniczego.

Zaczęły też do nas docierać najnowsze wyniki badań dotyczących potencjalnego negatywnego wpływu środków do impregnacji ubrań specjalnych. Poskutkowało to rezygnacją z tej opcji podczas użytkowania pralnicy przemysłowej. Na bieżąco będziemy śledzili wszystkie prowadzone badania i jeżeli informacje o szkodliwości procesu impregnacji za pomocą zalecanych przez producentów środków ochrony indywidualnej się potwierdzą, wprowadzony zostanie zakaz ich stosowania.

Nasuwają się również pewne wnioski dotyczące wydłużenia czasu wyjazdu do zdarzenia, w szczególności podczas inspekcji gotowości operacyjnej, kiedy to czas wyjazdu jest jednym z kryteriów oceny. Zdajemy sobie sprawę z tego, jak ważna podczas alarmu jest każda minuta, a zdejmowanie odzieży koszarowej i przebieranie się w odzież podbarierową nieuchronnie skutkuje wydłużeniem czasu wyjazdu. Musimy sobie odpowiedzieć na pytanie, czy zdrowie ratowników i mniejsze narażenie na produkty spalania nie jest wyższą wartością niż krótszy czas wyjazdu. Korzyści płynące z wprowadzenia stref to choćby o wiele rzadsze występowanie w koszarach zapachu pożaru, znanego wszystkim strażakom. Wcześniej zdarzało się, że upłynęło wiele dni, zanim zapach zniknął. Dzięki stosowaniu procedury czyszczenia takie sytuacje, podobnie jak zanieczyszczenie kabin samochodów, stały się rzadkością.

Warto podkreślić, że nawet najlepiej przygotowany obiekt ze wszystkimi dostępnymi rozwiązaniami technicznymi i organizacyjnymi zmierzającymi do ograniczenia ekspozycji strażaków na zagrożenia powodujące nowotwory nie pomoże przy niskim poziomie świadomości strażaków i ich braku wiedzy w zakresie instrukcji postępowania. Tylko regularne szkolenie wszystkich funkcjonariuszy i pracowników cywilnych ze znajomości funkcjonowania strefy czystej, przejściowej i brudnej pozwoli utrzymać oczekiwany poziom wiedzy.

mł. bryg. Artur Wysiadecki jest dowódcą JRG KP PSP w Pruszkowie,
a mł. kpt. Aleksander Łukawski dowódcą sekcji JRG KP PSP w Pruszkowie,
członkiem zespołu KG PSP ds. profilaktyki nowotworowej i fundacji cfbt.pl