Woda w lesie

Pełne zaopatrzenie terenów leśnych w wodę do gaszenia pożarów jest zadaniem do realizacji od zaraz. Umożliwia je magazynowanie wody opadowej w ramach tzw. małej retencji.

W latach 80. XX w. rozpoczął się długotrwały okres suszy hydrologicznej, trwał do połowy lat 90. Za taki stan rzeczy wysoką cenę zapłaciły lasy - wzrosła liczba pożarów i owadów liściożernych, spadła udatność upraw itp. Historia lubi się powtarzać, więc wykorzystanie obecnych możliwości gromadzenia wody i doświadczeń z lat ubiegłych jest naprawdę palącą kwestią, zwłaszcza że naturalne zasoby wodne Polski są niewielkie. W Europie sytuujemy się dopiero na 22. miejscu.

Jaki system?

Punktem wyjścia przy projektowaniu przeciwpożarowego systemu obronnego kompleksu leśnego, zakładanej uprawy leśnej czy większej plantacji drzew może być wypróbowany i sprawdzony od wielu lat sposób zabezpieczenia aglomeracji i obiektu budowlanego. Podstawowe elementy tego systemu stanowią drogi dojazdowe, zapewnienie wody do gaszenia pożarów i oddzielenia przeciwpożarowe (linie obrony). Te ostatnie w dużych kompleksach leśnych mogą dodatkowo zmniejszyć lęk ratowników przed nawałnicą ognia. Na co dzień linie obrony w monokulturach sosnowych, zbudowane w formie pasów biologicznych, są - podobnie jak źródła wody - nieocenioną bazą pobytową i pokarmową dla fauny leśnej.

Nie wymaga uzasadnienia, że dobrze zaplanowane, a następnie dobrze wykonane elementy zabezpieczenia kompleksu leśnego w razie większego pożaru lub innej katastrofy naturalnej pozwalają zmniejszyć zagrożenie dla ratowników, koszty działań ratowniczych oraz późniejsze straty produkcyjne i pozaprodukcyjne. Najważniejsze elementy zabezpieczenia przeciwpożarowego lasów, z uwagi na ich znaczenie, powinny być regulowane stosownymi przepisami. Uważam, że oprócz wspomnianych dojazdów pożarowych, źródeł wody do gaszenia pożarów i linii obrony odpowiednimi regulacjami powinny zostać objęte także:

• zakres sporządzenia planu ochrony przeciwpożarowej w planie urządzania lasu i planie ochrony parku narodowego,
• kategoryzacja zagrożenia pożarowego określonych obszarów leśnych,
• bieżące prognozowanie możliwości powstania i rozprzestrzeniania się pożaru,
• system monitoringu pożarowego,
• komunikacja wewnętrzna kompleksu leśnego,
• etat sprzętu do gaszenia i dogaszania pożarów,
• zakres opracowania sposobu postępowania na wypadek pożaru (plan ochrony przeciwpożarowej lasów w użytkowaniu wojska),
• szczegółowy zakres opracowania zabezpieczenia przeciwpożarowego terenów leśnych objętych większymi ćwiczeniami wojsk,
• zasady wprowadzania zakazu wstępu do lasu oraz sposób informowania o tym społeczeństwa,
• warunki używania ognia i innych niebezpiecznych źródeł energii w lasach.

Źródła wody zaliczone do podstawowych elementów systemu obronnego kompleksu leśnego są uregulowane normą prawną wymienioną w rozdziale 9 (Zabezpieczenie przeciwpożarowe lasów) rozporządzenia MSWiA z 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów:
„§ 39.2. Właściciele, zarządcy lub użytkownicy lasów, których lasy samoistnie lub wspólnie tworzą kompleks leśny o powierzchni ponad 300 ha: (…); 2) zapewniają i utrzymują źródła wody do celów przeciwpożarowych; (…); 4) oznaczają stanowiska czerpania wody znakami zgodnymi z Polskimi Normami dotyczącymi znaków bezpieczeństwa;(…).
3. Źródło wody do celów przeciwpożarowych w lasach powinno zapewnić możliwość pobierania wody z głębokości nie większej niż 4 m, licząc między lustrem wody a poziomem stanowiska czerpania wody, i być wyposażone w stanowisko czerpania wody wraz z dojazdem.
4. Źródła wody do celów przeciwpożarowych w lasach, które samoistnie lub wspólnie tworzą kompleks leśny o powierzchni ponad 300 ha, zapewnia się w postaci nie więcej niż 2 zbiorników w obrębie chronionej powierzchni zawierających łącznie co najmniej 50 m³ wody, hydrantów zewnętrznych lub cieku wodnego o stałym przepływie wody nie mniejszym niż 10 dm3/s przy najniższym stanie wód, z zapewnieniem najbliższego stanowiska czerpania wody w terenie o promieniu: 1) nieprzekraczającym 3 km w lasach I kategorii zagrożenia pożarowego; 2) nieprzekraczającym 5 km w lasach II kategorii zagrożenia pożarowego; 3) uzgodnionych z właściwym miejscowo komendantem powiatowym (miejskim) Państwowej Straży Pożarnej w lasach III kategorii zagrożenia pożarowego”.

W lasach zarządzanych przez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe obowiązują w tym zakresie dodatkowe wymogi, określone w „Instrukcji ochrony przeciwpożarowej obszarów leśnych oraz w szczegółowych wytycznych służb ochrony lasów”.

Skąd woda?

Do źródeł wody w kompleksie leśnym należą jej naturalne zasoby, tj. jeziora, rzeki, stawy, wybudowane w tym celu zbiorniki wody oraz cieki, hydranty i studnie głębinowe. Aby urządzić ujęcie wody na rzekach, potokach, kanałach i melioracyjnych rowach zbiorczych, należy wykonać odpowiednie zastawki do jej spiętrzania. Są to budowle wymagające pozwolenia wodnoprawnego. W bilansie wody do celów przeciwpożarowych można ująć usytuowane w lasach wszystkie elementy małej retencji i urządzenia melioracyjne spiętrzające wodę oraz gwarantujące jej pobór w ilości mniejszej niż 36 m3/godz. Informacje o tych źródłach wody można zamieścić na dodatkowej warstwie leśnej mapy numerycznej. Każdy projekt małej retencji lub regulacja stosunków wodnych w lasach powinien uwzględniać wykorzystanie tych zapasów wody na cele gaśnicze w lasach, np. przy zastosowaniu pomp pływających Ze źródeł tych można z powodzeniem zasilać sprzęt gospodarczy stosowany przy dogaszaniu pożarzysk nieposiadający armatury wodnej wysokiej technologii. Byłaby to forma dodatkowej poprawy zaopatrzenia wodnego w lasach.

Podstawowe źródła wody ujęte w planie ochrony przeciwpożarowej muszą mieć odpowiednio przygotowane stanowisko do poboru wody każdym sprzętem pompowym straży pożarnej. Źródła wody znajdujące się promieniu do 1,5 km od granicy kompleksu leśnego zaliczonego do I kategorii zagrożenia pożarowego oraz do 2,5 km od zaliczonego do II kategorii można przystosować do celów przeciwpożarowych jako przedsięwzięcia wspólne z ich właścicielami lub zarządcami. Ten zapis wymaga szczególnego podkreślenia, ponieważ umożliwia równoczesną poprawę zaopatrzenia wodnego pobliskich jednostek osadniczych oraz przyległych kompleksów leśnych bez względu na ich stan prawny. Źródła te nie zostaną zagrożone lub objęte pożarem lasu.

Szczegółowy zakres przystosowania i utrzymywania źródeł wody do gaszenia pożarów lasu przedstawia się następująco:

• źródło wody powinno posiadać zapas w wielkości wymaganej przepisami przeciwpożarowymi, utrzymywany przez cały rok,
• droga do miejsca poboru wody powinna prowadzić od drogi publicznej lub dojazdu pożarowego, zapewniać ruch dwukierunkowy i spełniać parametry dojazdu pożarowego,
• teren miejsca poboru wody powinien być przygotowany w formie zatoki manewrowej, a w przypadku drogi bez przejazdu mieć objazd pętlicowy lub inne rozwiązanie umożliwiające równoczesne manewrowanie i tankowanie pojazdów,
• do poboru wody powinna być przygotowana studzienka czerpalna, stała linia ssawna lub schody prowadzące od poziomu gruntu do dna zbiornika o szerokości 1,5-2,0 m,
• miejsce ujęcia wody powinno być zabezpieczone przed jej zanieczyszczaniem i zamulaniem, co bezwzględnie wymusza nowoczesna armatura wodna sprzętu straży pożarnej.

W każdym przypadku nowo budowane bądź modernizowane sztuczne zbiorniki wody powinny utrzymywać wymagany dla nich zapas wody, a ponadto zapewniać zwierzętom leśnym odpowiednio przygotowany dostęp do niej (z poidłem i zabezpieczeniem przed dewastacją zbiornika przez zwierzęta kopytne).

Sztuczne zbiorniki

Szczegółowe wymagania dla sztucznych zbiorników wody w lesie do celów przeciwpożarowych są następujące:

1. Zapewnienie minimalnego zapasu wody do celów gaśniczych, tj. 25 lub 50 m3, po uwzględnieniu letniego parowania przez cały rok. W zbiornikach zasilanych dowozem wody, parowanie można ograniczyć, pokrywając lustro wody cienkim styropianem, np. koloru zielonego.
2. Ze względów operacyjnych i ekonomicznych zbiornik powinien być usytuowany:
3. na linii obrony - w pasie biologicznym,
4. przy skrzyżowaniach dróg z dojazdami pożarowymi lub jak najbliżej takiej drogi,
5. jak najdalej od drzew liściastych, z uwagi na zaśmiecanie opadającymi liśćmi i duży pobór wody w przypadku braku specjalnego uszczelnienia dna i boków zbiornika.
6. Zbiornik powinien być podzielony na dwie części według przeznaczenia:
7. część ogólnodostępną, stanowiącą poidło dla zwierząt z odpowiednio wzmocnionym dostępem i dnem,
8. część niedostępną (ogrodzoną) z miejscem poboru wody (punktem czerpania) przez pompy stanowiące wyposażenie straży pożarnej (w tym przez pompę pływającą).
9. Zbiornik powinien mieć:
   1. podłoże uszczelnione tak, by gwarantowało szczelność dna i boków,
   2. skarpy o minimalnym nachyleniu w części stanowiącej poidło dla zwierząt,
   3. obudowę skarp i dna z materiałów naturalnych, np. kamieni polnych, rumoszu skalnego.
10. Zbiornik powinien być zaprojektowany do zasilania w wodę według następującej kolejności:
    1. z naturalnego cieku wydajności poniżej 10 dm3/s,
    2. z sieci wodociągowej o wydajności poniżej 10dm3/s,
    3. poprzez dowóz beczkowozem.

Powszechne używanie pomp pływających wymaga odpowiedniego dostosowania miejsc czerpania wody, tak aby pompę można było łatwo położyć na lustrze wody oraz zacumować linką do wcześniej przygotowanego uchwytu. Schody do wody spełniają ten warunek, a ponadto doskonale utrzymują linię ssawną pozostałych pomp na wybranej głębokości, gwarantując pobór wody bez zanieczyszczeń.

Początek drogi dojazdowej do miejsca poboru wody powinien być wyraźnie oznakowany (z podaniem odległości do tego miejsca), dalszy jej przebieg zaś oznakowany według potrzeb. Wyznaczone miejsce czerpania wody - stanowisko wodne musi być oznakowane (wymóg ww. rozporządzenia). W przypadku mniejszych zbiorników, z których wodę mogą pobierać śmigłowce, wymagane jest ustawianie tablic na możliwie najniższej wysokości. Na przykład śmigłowiec Mi-2 pobierający wodę wymaga całkowicie wolnej przestrzeni lustra wody w promieniu 25 m oraz wolnej ścieżki podejścia i wznoszenia w stosunku 1:20 do poziomu zbiornika.

Wymagane prawem ustawiane tablic informacyjnych przy punktach poboru wody w lesie jest moim zdaniem dyskusyjne. Wzór tablicy stosowanej w terenie zabudowanym niezbyt dobrze wygląda w otoczeniu leśnym. Przy najbliższej aktualizacji rozdziału 9 należy pochylić się nad tym wymogiem, uwzględniając obecne możliwości umieszczenia niezbędnych informacji na mapach numerycznych i w odbiornikach GPS.

Stosunkowo mała gęstość obciążenia ogniowego w lasach oraz możliwość szybkiego rozwoju liniowego pożaru w funkcji czasu w praktyce eliminuje stałe stanowiska gaśnicze. Wymusza to z kolei konieczność innej organizacji zaopatrzenia wodnego niż dla osiedli, obiektów itp. W każdym przypadku pożaru lasu należy liczyć się z koniecznością dowożenia wody i prowadzeniem gaszenia tylko na jego obwodnicy. Dlatego też w bilansie wody do celów gaśniczych powinny być brane pod uwagę wszystkie najbliższe pożaru zasoby wodne małej retencji. W wielu krajach obowiązuje zasada przyjmowania do planu działań gaśniczych możliwości uzyskania tzw. minimum, wynoszącego 5 m3.

Niezmiernie ważnym zagadnieniem w zapewnieniu sprawności prowadzonych działań jest przygotowanie dróg dojazdowych i placów manewrowych w sposób zapewniający bezkolizyjny pobór wody przez pojazdy i jej szybki dowóz do linii gaśniczych. Na terenach z grubą warstwą murszową i torfem należy zapewniać zwiększone ilości wody do likwidacji pożarów podpowierzchniowych. Przydatne w tym przypadku są źródła z nieograniczoną ilością wody, z odpowiednio przygotowanym miejscem poboru przez pompy dużej wydajności lub deszczownie rolnicze. W tych rejonach zasadne jest przetłaczanie wody na większe odległości. Bardzo dobrym rozwiązaniem jest wykorzystanie podziemnych zasobów wody przez studnię głębinową. Jej wydajność musi jednak wynosić przynajmniej 36 m3/godz., oraz w miarę płytkie zaleganie wody gruntowej. W bezpośrednim sąsiedztwie studni należy dodatkowo zbudować wielofunkcyjny zbiornik buforowy, w którym zapas wody będzie na bieżąco uzupełniany w czasie akcji gaśniczej.

Warto zauważyć, że na terenie województwa lubuskiego współpraca PSP i PGL LP w zakresie poprawy zaopatrzenia wodnego kompleksów leśnych jest wzorowa. Zaliczam do niej w szczególności podjęte i już realizowane w praktyce zadania zmierzające do udostępnienia wybranych źródeł wody wewnątrz bardzo dużych kompleksów leśnych dla ciężkiego sprzętu pompowego. Pociąga to za sobą potrzebę maksymalnego zwiększenia ilości wody w położonych strategicznie zbiornikach, a tym samym realizowanie pilnego zadania w poprawie bilansu wodnego kraju.

Karol Wiler jest absolwentem Wyższej Oficerskiej Szkoły Pożarniczej,

emerytowanym pracownikiem Lasów Państwowych, autorem publikacji o ochronie przeciwpożarowej lasów

[opis zdjęć]

zdj. 1. Pobór wody pompą pływającą
zdj. 2 Schemat wielofunkcyjnego zbiornika wody w lasach
zdj. 3 Schematwielofunkcyjnego zbiornika wody w lasach
zdj. 4. Zbiornik wody zasilany wodą opadową
zdj. 5. Wielofunkcyjny sztuczny zbiornik wody

lipiec 2017