Ratownictwo chemiczne – poziom podstawowy

Jednym z najtrudniejszych działań podejmowanych przez straż pożarną jest likwidacja zagrożeń chemicznych. To śmiertelnie niebezpieczny przeciwnik, wymagający od ratowników dużej wiedzy, ostrożności i logicznego myślenia, a jednocześnie - często niewidzialny.

Przyjdzie się nam z nim zmierzyć jako ratownikom pierwszego zastępu, który przyjechał na miejsce zdarzenia, gdy na miejscu nie ma jeszcze specjalistycznej grupy ratownictwa chemicznego. Jak działać skutecznie, a jednocześnie nie zrobić sobie i innym krzywdy? Jak działać, by decyzje podjęte na początkowym etapie akcji zapewniły jej korzystny przebieg?

Zakresy ratownictwa chemicznego

W celu ujednolicenia planowania i organizacji tej dziedziny specjalizacji ratownictwa opracowano „Zasady organizacji ratownictwa chemicznego i ekologicznego w KSRG” (dalej nazywane „Zasadami”), zatwierdzone przez komendanta głównego PSP w lipcu 2013 r. Zgodnie z tym dokumentem ratownictwo chemiczne ma dwa zakresy: podstawowy i specjalistyczny, w zależności od możliwości realizacji zadań, poziom wyszkolenia i możliwości sprzętowe.

Zakres podstawowy obejmuje czynności ratownicze wykonywane przez wszystkie jednostki ratowniczo-gaśnicze Państwowej Straży Pożarnej, a także inne jednostki ochrony przeciwpożarowej lub inne podmioty deklarujące w gotowości operacyjnej zdolność do realizacji tych zadań według swoich możliwości organizacyjno-sprzętowych i poziomu wyszkolenia [2].

Zakres specjalistyczny obejmuje:
- działania chemiczne, polegające na wykonywaniu prac ratowniczych przez specjalistyczną grupę ratownictwa chemiczno-ekologicznego (SGR CHEM-EKO), w której wyposażenie strażaków lub ratowników pozwala realizować podstawowe i specjalistyczne czynności ratownicze,
- rozpoznanie specjalne, mające na celu realizację zagadnień związanych z zastosowaniem specjalistycznych technik analitycznych i taktyki rozpoznania, realizowanych przez zastęp rozpoznania chemicznego (ZR CHEM), w którym wyposażenie i wyszkolenie strażaków i ratowników pozwala realizować czynności rozpoznawcze [2].

Realizacja poziomu podstawowego

Zgodnie z „Zasadami”, ratownictwo chemiczne i ekologiczne w zakresie podstawowym realizują:

• wszystkie JRG PSP,
• jednostki ochrony przeciwpożarowej - w tym OSP włączone do KSRG, które zadeklarowały w gotowości operacyjnej zdolność do realizacji tych zadań według własnych możliwości organizacyjno-sprzętowych i wyszkolenia,
• inne podmioty ratownicze współpracujące z KSRG, które zadeklarowały w gotowości operacyjnej zdolność do realizacji tych zadań według własnych możliwości organizacyjno-sprzętowych i wyszkolenia [2].

Rozwój ratownictwa chemicznego i ekologicznego powinien następować w takim kierunku, aby zdolność do podejmowania zadań ratowniczych w zakresie podstawowym stała się powszechna wśród wszystkich podmiotów KSRG.

Samo przygotowanie do prowadzenia działań w zakresie podstawowym powinno przede wszystkim uwzględnić bezpieczeństwo ratowników jednostek dysponowanych do działań w pierwszej kolejności lub prowadzących te działania samodzielnie.

Standard gotowości operacyjnej zakresu podstawowego

Na standard ów składa się zdolność do podjęcia wszelkich działań z zakresu podstawowego ratownictwa chemicznego i ekologicznego przez sześciu strażaków lub ratowników wyposażonych w sprzęt określony w załączniku do „Zasad”, wśród których co najmniej dwóch ma niezbędne kwalifikacje i wyszkolenie, przy niezwłocznym czasie alarmowania. W przypadku JRG niezwłoczny czas alarmowania to czas niezbędny wyłącznie na przygotowanie sprzętu i załogi dyżurującej w jednostce do wyjazdu, natomiast w odniesieniu do innej jednostki (w tym OSP) - czas na przybycie strażaków lub ratowników do jednostki oraz na przygotowanie sprzętu i załogi do wyjazdu [2].

Wymagania kwalifikacyjne i wyszkolenie w zakresie podstawowym

Działania ratownictwa chemicznego i ekologicznego w zakresie podstawowym prowadzą strażacy, którzy zdobyli odpowiednie umiejętności w zakresie ratownictwa chemicznego i ekologicznego w ramach szkolenia kwalifikacyjnego i utrwalali je w trakcie szkolenia zawodowego. Członkowie OSP przewidziani do realizacji zadań ratownictwa chemicznego i ekologicznego powinni zdobyć odpowiednie umiejętności w ramach systemu szkolenia członków OSP biorących bezpośredni udział w działaniach ratowniczych. Szkolenia powinny zapewnić również uzyskanie kwalifikacji do prowadzenia czynności z zakresu kwalifikowanej pierwszej pomocy w liczbie niezbędnej do zachowania ciągłości działań ratowniczych [2].

Minimalny standard sprzętowy

Minimalny normatyw wyposażenia sprzętowego określa załącznik nr 2 do „Zasad” [3].

Jest to:

• standardowy sprzęt i pojazd ratowniczy do realizowania podstawowych czynności ratowniczych,
• sześć kompletów ubrań specjalnych chroniących przed czynnikami chemicznymi minimum typu 3, według normy PN-EN 14605+A1:2009, wraz rękawicami i butami zapewniającymi odporność chemiczną,
• sześć aparatów ochrony dróg oddechowych,
• przyrząd do wytwarzania kurtyny wodnej,
• zestaw przyrządów umożliwiający pomiar: stężeń wybuchowych, tlenu, tlenku węgla i siarkowodoru (dopuszcza się stosowanie jednego miernika wielogazowego),
• przyrząd mierzący promieniowanie jonizujące (nieobowiązkowy w OSP).

Sprzęt do stosowania w zakresie podstawowym musi być na bieżąco legalizowany według zaleceń producenta. Zaleca się ponadto wyposażenie w inne przyrządy wykrywające charakterystyczne gazy toksyczne mogące wystąpić w rejonie chronionym danej jednostki (na podstawie analizy zagrożeń dla danego rejonu).

Zakres działań ratownictwa chemicznego i ekologicznego na poziomie podstawowym

Priorytetem organizacji działań z ratownictwa chemicznego i ekologicznego już w zakresie podstawowym będzie zawsze ratowanie życia i zdrowia - oczywiście przy zachowaniu bezpieczeństwa własnego ratowników.

Zakres podstawowy obejmuje również [2]:

• rozpoznanie i zabezpieczenie miejsca zdarzenia oraz wyznaczenie strefy zagrożenia,
• podjęcie próby identyfikacji zagrożenia na podstawie informacji uzyskanych na przykład od kierowcy, konwojenta, maszynisty, pracowników zakładu, a także zawartych w oznakowaniu pojazdu, na opakowaniach, w dokumentach przewozowych, dokumentacji techniczno-ruchowej, planach ratowniczych itp.,
• ewakuację poszkodowanych i zagrożonych ludzi oraz zwierząt poza strefę zagrożenia,
• ostrzeganie i alarmowanie o zagrożeniu i informowanie o zasadach zachowania się,
• przeprowadzenie pomiarów za pomocą dostępnych przyrządów,
• ograniczenie wycieku substancji ropopochodnych,
• stawianie kurtyn wodnych,
• prowadzenie dekontaminacji wstępnej ludzi na granicy strefy zagrożenia za pomocą dostępnego sprzętu,
• kwalifikowaną pierwszą pomoc poza strefą zagrożenia,
• współdziałanie z innymi podmiotami ratowniczymi, w tym z SGR CHEM-EKO lub ZRCHEM,
• wykonywanie innych czynności, odpowiednio do posiadanego sprzętu i własnej wiedzy w danym zakresie.

W przypadku jednostek, które jeszcze nie są wyposażone według standardu sprzętowego, i jednostki OSP oraz innych podmiotów ratowniczych współpracujących z KSRG, które nie zadeklarowały w gotowości operacyjnej zdolności do realizacji zadań z zakresu ratownictwa chemicznego i ekologicznego, pierwszy przybyły zastęp [2]:

• określa warunki zewnętrzne zdarzenia, w tym towarzyszące mu zjawiska, np.: pożar, wybuch, opary, efekty dźwiękowe, stan nasycenia infrastrukturą techniczną (rozpoznanie budowlane) itp.,
• podejmuje próby identyfikacji zagrożenia na podstawie informacji uzyskanych na przykład od kierowcy, konwojenta, maszynisty, pracowników zakładu, a także zawartych w oznakowaniu pojazdu, na opakowaniach, w dokumentach przewozowych, dokumentacji techniczno-ruchowej, planach ratowniczych itp.,
• zabezpiecza miejsce zdarzenia i wyznacza strefę zagrożenia,
• ustala liczbę osób poszkodowanych i zagrożonych (bez wchodzenia w strefę zagrożenia),
• realizuje co najmniej pierwszą pomoc poza strefą zagrożenia,
• ostrzega ludność o zagrożeniu i w razie konieczności ewakuuje ludzi, zwierzęta i mienie poza strefę zagrożenia,
• wykonuje inne czynności, odpowiednio do posiadanego sprzętu i własnej wiedzy w danym zakresie,
• przekazuje informacje do właściwego stanowiska kierowania KM/KP PSP.

Zasady działań
Wszelkie działania ratownictwa chemicznego i ekologicznego, bez względu na zakres, odbywać się muszą zgodnie z zasadami i aktualnymi przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy. Aby usystematyzować działania i zwiększyć poziom bezpieczeństwa, zdefiniowano „Dziesięć elementarnych zasad bezpieczeństwa strażaków i ratowników” [2].

ZASADA I - o dojeździe i strefach bezpiecznych
W myśl tej zasady dojazd do miejsca zdarzenia powinien odbywać się z wiatrem, a pojazdy należy wstępnie ustawić w górnych partiach terenu. Odległość minimalna od miejsca zdarzenia nie może być przy tym mniejsza niż 150 m, gdy mamy do czynienia z gazami, substancjami, przedmiotami oraz obiektami tworzącymi zagrożenie wybuchem.
Dla substancji, przedmiotów oraz obiektów stanowiących zagrożenie promieniowaniem jonizującym odległość ta nie może być mniejsza niż wstępny promień strefy awaryjnej określonej w „Zasadach postępowania w przypadku możliwości wystąpienia zagrożenia radiacyjnego” [4].

Jeśli nie mamy przyrządu do wykrywania promieniowania jonizującego, wstępną strefę wyznaczamy na podstawie tabeli:

Dysponując takim przyrządem, strefę zagrożenia wyznaczamy w miejscu, gdy wartość promieniowania osiąga, a dalej przekracza wartość 100 mikrosiwertów na godzinę, jednak nie może być ona mniejsza niż przestrzeń w promieniu 3 m od źródła promieniowania. W terenie otwartym zaleca się strefę o promieniu 30 m. W przypadku zdarzeń w obiektach za granicę strefy należy przyjąć ściany budynku/pomieszczenia, o ile spełnione są dwa powyższe warunki (mniej niż 100 mikrosiwertów i nie mniej niż 3 m) [4].

Dla pozostałych substancji, przedmiotów i obiektów stwarzających zagrożenie promień ten nie może być mniejszy niż 50 m.

Jeżeli okoliczności zdarzenia zostaną precyzyjniej rozpoznane bądź dokona się pomiarów za pomocą dostępnych przyrządów i wyznaczy za ich pomocą strefy zagrożenia albo przeprowadzi analizę substancji niebezpiecznej, minimalna odległość (podana powyżej) może ulec zmniejszeniu lub zwiększeniu.

Przy wykonywaniu pomiarów za pomocą przyrządów za granicę strefy bezpiecznej w warunkach akcji ratowniczej dla par i gazów toksycznych przyjmuje się najczęściej wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia NDS (TWA w USA), a dla par i gazów palnych/wybuchowych stężenie to przyjmuje się w granicach 10-50% dolnej granicy wybuchowości (DGW) [6].

NDS: wartość średnia ważona stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu ośmiogodzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w kodeksie pracy, przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.

W trakcie dojazdu i ustawiania pojazdów zwrócić należy uwagę także na warunki meteorologiczne (temperaturę, opady, wyładowania atmosferyczne, itp.), dynamikę sytuacji, infrastrukturę otoczenia, ukształtowanie terenu i inne jego właściwości.

W każdym przypadku należy również zapewnić możliwość natychmiastowego wycofania sił i środków.

ZASADA II - o ochronach osobistych
Ratownicy muszą stosować odpowiedni sprzęt ochrony osobistej, którego odporność i właściwości będą adekwatne do zagrożenia i okoliczności zdarzenia. Dobór tego sprzętu powinien uwzględniać: stężenia wybuchowe, tlenu oraz substancji niebezpiecznych w otoczeniu, właściwości substancji niebezpiecznej oraz odporność chemiczną używanego sprzętu.

Jeżeli mamy do czynienia ze źródłem promieniowania jonizacyjnego, należy zabezpieczyć ratowników ubraniem chemicznym minimum typu 3 oraz aparatem ochrony dróg oddechowych, gdyż te środki dobrze zabezpieczają przed skażeniami promieniotwórczymi i przedostawaniem się do organizmu promieniotwórczych aerozoli. Nie chronią jednak przed promieniowaniem gamma lub neutronowym. Dlatego samo wejście w strefę powinno następować tylko w razie zagrożenia życia i zdrowia ludzi, a ich ewakuacja powinna przebiegać w jak najkrótszym czasie. Czas przebywania w strefie jest niezbędną składową do obliczenia dawki promieniowania pochłoniętej przez ratownika.

Dp = D x t
Dp - dawka pochłonięta
D - moc dawki pochłoniętej w strefie
t - czas przebywania w strefie / narażenia na promieniowanie.
na przykład: Dp = 3 mSv/h x 0,5 h = 1,5 mSv

W tym przypadku poziom dawki pochłoniętej został przekroczony, gdyż nie może być ona większa niż 1 mSv/rok. Dopuszcza się wzrost dawki, jeśli średnia z kolejnych 5 lat nie przekroczy 5 mSv. Niemniej jednak, aby wartość tego iloczynu nie zwiększała się lawinowo, oprócz odległości od źródła ważny jest też krótki czas przebywania w strefie. Promieniowanie zmniejszają również osłony (np. ściany, mury), które - jeśli są dostępne - należy wykorzystywać.

ZASADA III - należy rozpoznać substancję chemiczną i miejsce zdarzenia oraz wyznaczyć strefę zagrożenia, stosując dostępne przyrządy pomiarowe oraz dostępne źródła informacji.

ZASADA IV - absolutne pierwszeństwo mają działania polegające na ratowaniu zagrożonych ludzi.

ZASADA V - bezpieczeństwo strażaków i ratowników.
W myśl tej zasady wszelkie działania w strefie zagrożenia muszą być prowadzone przez minimum dwóch strażaków lub ratowników. Jednocześnie należy unikać niepotrzebnego wprowadzania ratowników w strefę zagrożenia.

Ratownicy pracujący w strefie zagrożenia muszą być zawsze asekurowani przez minimum dwóch ratowników, którzy mają ten sam stopień ochrony osobistej.

Niezwykle ważne jest utrzymywanie łączności między ratownikami pracującymi w strefie i tymi, którzy ich asekurują, gdyż nie zawsze będą mieli ze sobą kontakt wzrokowy.

Należy kontrolować czas przebywania ratowników w strefie niebezpiecznej.

W miarę potrzeby - jeszcze przed wejściem ratowników w strefę - należy przygotować punkt dekontaminacji wstępnej ludzi i sprzętu.

ZASADA VI - w strefie zagrożenia działania mogą prowadzić jedynie wyszkoleni ratownicy.

ZASADA VII - reguła 10 minut.
Każda sytuacja może być bardzo dynamiczna i niespodziewanie zmienić swój charakter. W trakcie akcji ratowniczo-gaśniczej należy spodziewać się np. pożaru, wybuchu, gwałtownej reakcji chemicznej itp., dlatego działania należy przewidywać z wyprzedzeniem ok. 10 min.

ZASADA VIII - konieczne jest zwracanie uwagi na zjawiska towarzyszące akcji, gdyż mogą one powodować dodatkowe zagrożenia.

ZASADA IX - zawsze należy unikać zbędnej kontaminacji strażaków i ratowników.
Szczególną uwagę należy zwracać na możliwość występowania kontaminacji wtórnej (tak dokładnie wykonywać dekontaminację, by zagrożenie nie przeniosło się poza wyznaczoną strefę niebezpieczną). .

ZASADA X - każde działania ratownictwa chemicznego i ekologicznego wymagają zabezpieczenia medycznego.

Przyrządy pomiarowe

Na rynku dostępnych jest wiele modeli przyrządów pomiarowych. Bez względu na to, czy dysponujemy zestawem kilku mierników jednogazowych, czy jednym detektorem wielogazowym, dokonywanie pomiarów i interpretacji otrzymanych wyników musi być zgodne z pewnymi zasadami, o których nie każdy pamięta.

Przypomnijmy zatem:

• Aby pomiary miały odpowiednią jakość i były dokładne, przyrząd musi być regularnie kalibrowany, a sensory wymieniane.
• Osłony czujników i bariery przeciwwodne muszą być utrzymywane w czystości.
• Ładowanie przyrządów i wymiana ich baterii może odbywać się tylko w miejscach bezpiecznych.
• Przyrząd musi być włączany i wyłączany w strefie bezpiecznej/czystej. Samo wyłączenie może nastąpić jedynie po wyzerowaniu wskazań przyrządu.
• Po włączeniu poszczególne przyrządy mają określony czas na przygotowanie do działania. Czas ten różni się w zależności od producenta.
• Podczas odczytu należy jednocześnie kontrolować poziom tlenu w atmosferze. Każdy przyrząd jest kalibrowany, gdy w atmosferze jest 21% tlenu, a więc każde odstępstwo od tej wartości w mierzonej przez nas atmosferze spowoduje odchył pomiaru gazów toksycznych. Wynik może być zawyżony lub zaniżony. Nie istnieje tu przelicznik, niemniej jednak ratownik dokonujący pomiaru musi mieć na względzie prawdopodobność wystąpienia błędu pomiarowego.
• Musimy wiedzieć, na jaki gaz przyrząd został skalibrowany. Szczególnie ważne jest to podczas pomiarów stref wybuchowych. Jeśli wiemy, że przyrząd pokazuje 10% dolnej granicy wybuchowości (DGW) i jest kalibrowany na metan, a jednocześnie pomiar był wykonywany w pomieszczeniu, w którym doszło do wycieku acetylenu, wówczas aby obliczyć wartość rzeczywistą DGW, należy wyświetlany wynik pomnożyć przez 1,3 (tabelaryczny przelicznik dla acetylenu i metanu). W tym wypadku rzeczywista wartość DGW będzie wynosiła 13%, a nie wyświetlane 10%. Różnica zdawałoby się niewielka, ale gdyby nasz przyrząd został skalibrowany na acetylen, a pracowalibyśmy w atmosferze ksylenu, wówczas przelicznik wynosi 2,0. Wyświetlane na przyrządzie 30% DGW w rzeczywistości jest już 60% DGW. Widzimy zatem, jak ważne jest to, byśmy wiedzieli, na jaki gaz skalibrowano przyrząd pomiarowy. Jeśli nie wiemy, w jakiej strefie pracujemy, ale wiemy, na jaki gaz jest skalibrowany przyrząd, należy przyjąć dla bezpieczeństwa najwyższy współczynnik dla naszego gazu kalibracyjnego.

Współczynniki kalibracyjne [5]