Pomoc z góry

Kontynuując rozważania w obszarze ratownictwa, tym razem przyjrzymy się jego chyba najmłodszej (przynajmniej w naszym kraju) dziedzinie, dla wielu z nas może nieco egzotycznej, ale niezwykle istotnej - czyli ratownictwu lotniczemu. Nie chodzi przy tym o szeroko opisywane na łamach PP służby lotniskowe straży pożarnych czy lotniskowe służby ratowniczo-gaśnicze, a o służby pod nazwą ASAR.

W normach międzynarodowych funkcjonują od wielu lat ugruntowane standardy postępowania dotyczące poszukiwania zaginionych statków powietrznych oraz ratownictwa lotniczego. Są one zawarte przede wszystkim w załączniku nr 12 do Konwencji o międzynarodowym lotnictwie cywilnym, sporządzonej w Chicago 7 grudnia 1944 r. Standardy te są stosowane do ustanawiania, utrzymywania i działania służb poszukiwania i ratownictwa lotniczego na terytoriach państw, nad morzem otwartym oraz w celu koordynacji działań pomiędzy służbami państw sąsiadujących. „Umawiające się państwa, samodzielnie lub we współpracy z innymi państwami, ustanawiają służby poszukiwania i ratownictwa lotniczego na swych terytoriach oraz zapewniają ich bezzwłoczne działanie w celu przyjścia z pomocą osobom znajdującym się w niebezpieczeństwie. Zapewnia się całodobową działalność tych służb”.

Polska wspomnianą konwencję ratyfikowała 20 listopada 1958 r. Ważnym jej punktem jest również zasada, że: „umawiające się państwa udzielają pomocy statkom powietrznym znajdującym się w niebezpieczeństwie i rozbitkom lotniczym, bez względu na przynależność państwową statków powietrznych i rozbitków, statusu rozbitków i okoliczności”. 

Ratownictwo lotnicze

Zapisy przedmiotowej konwencji zostały zawarte w art. 140 ustawy o prawie lotniczym, na mocy którego utworzono Służbę Poszukiwania i Ratownictwa Lotniczego - ASAR.

Służba ASAR (Aeronautical Search and Rescue) zapewnia poszukiwanie i ratownictwo wszystkich statków powietrznych znajdujących się w polskiej przestrzeni powietrznej. Działa na obszarze lądowym w rejonie poszukiwania i ratownictwa lotniczego pokrywającym się z granicami odpowiadających mu rejonów informacji powietrznej. Do zadań służby ASAR należy prowadzenie działań polegających na przeszukaniu wyznaczonego obszaru w celu ustalenia miejsca położenia statku powietrznego oraz osób poszkodowanych w zdarzeniach lotniczych, określeniu ich stanu oraz podejmowaniu działań ratowniczych na miejscu zdarzenia, tzw. działań poszukiwawczo-ratowniczych, z zachowaniem uprawnień Morskiej Służby Poszukiwania i Ratownictwa (SAR) oraz innych wyspecjalizowanych służb ratowniczych.

Służba ASAR składa się z:

• elementu dowodzenia i kierowania - cywilno-wojskowy ośrodek koordynacji poszukiwania i ratownictwa lotniczego (ARCC),
• elementów wykonawczych - lotnicze zespoły poszukiwawczo-ratownicze (LZPR),
• punktów alarmowych.

Cywilno-Wojskowy Ośrodek Koordynacji Poszukiwania i Ratownictwa Lotniczego (ARCC - Aeronautical Rescue Coordination Centre) stanowi niejako serce analizowanego podmiotu ratowniczego. To tutaj przyjmowane są informacje o zagrożeniu bezpieczeństwa statków powietrznych, tu następuje analiza pozyskiwanych informacji, dysponowanie lotniczych zespołów poszukiwawczo-ratowniczych, tu toczy się współpraca z innymi podmiotami ratowniczymi.

Można przyjąć, że to odpowiednik stanowiska kierowania PSP, jednak z nieco większymi uprawnieniami, gdyż ARCC jest odpowiedzialny za planowanie, koordynowanie, kierowanie oraz nadzorowanie działań sił i środków wydzielonych do realizacji zadań w ramach służby ASAR. Utrzymuje on ponadto łączność z wojewódzkimi centrami zarządzania kryzysowego i centrami powiadamiania ratunkowego. W ARCC całodobową służbę pełnią tzw. koordynatorzy, pracujący w sali operacyjnej Centrum Zarządzania Ruchem Lotniczym. Mają oni więc blisko siebie pracowników różnych służb ruchu lotniczego oraz kierownika zmiany, zbierającego z całej Polski informacje o wszelkich incydentach i nietypowych sytuacjach.

ARCC składa się z ośrodka koordynacji usytuowanego w Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej oraz podośrodków koordynacji Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej:

• ARSC Warszawa przy Centrum Operacji Powietrznych Dowództwa Komponentu Powietrznego (COP DKP),
• ARSC Gdynia przy Centrum Operacji Morskich Dowództwa Komponentu Morskiego (COM DKM).

Siły i środki w służbie ASAR

ARCC stanowi w strukturze służby ASAR element dowodzenia i kierowania. Choć ośrodek nie ma własnych sił ratowniczych, jest uprawniony do wykorzystywania szerokiego wachlarza podmiotów państwowych i cywilnych - zarówno oddelegowanych do pełnienia stałej służby ratowniczej, jak i używanych jedynie w sytuacji wyższej konieczności. Pracownicy ARCC mają do dyspozycji dyżurujące przez całą dobę jednostki wykonawcze, funkcjonujące jako lotnicze zespoły poszukiwawczo-ratownicze.

LZPR pochodzą z zasobów Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, a udostępnia je minister obrony narodowej. Zadaniem MON jest zarówno wyposażenie statków powietrznych, jak i przeszkolenie załóg i personelu pokładowego lotniczych zespołów poszukiwawczo-ratowniczych w zakresie niezbędnym do wykonywania zadań ASAR. W ramach służby ASAR funkcjonuje siedem stałych i trzy doraźne lotnicze zespoły poszukiwawczo-ratownicze mające w dyspozycji statki powietrzne, których parametry techniczne i eksploatacyjne pozwalają na bezpieczne starty i lądowania, także z terenu innego niż lotnisko czy lądowisko.

W skład LZPR wchodzą również załogi statków powietrznych oraz personel pokładowy odpowiedzialny za udzielanie pierwszej pomocy, z co najmniej jedną osobą uprawnioną do udzielania kwalifikowanej pierwszej pomocy. Obecnie LZPR stanowią śmigłowce Anakonda, Mi-8, Mi-17, Mi-14 oraz samoloty patrolowo-rozpoznawcze Bryza.

Nowością w służbie ASAR są wydzielone pododdziały działające w strukturach Wojsk Obrony Terytorialnej określane jako naziemne zespoły poszukiwawczo-ratownicze (NZPR). Mają one za zadanie wspomagać zespoły lotnicze w akcjach poszukiwawczo-ratowniczych. Występują one w sile drużyny, lecz mogą być wzmocnione w razie potrzeby plutonem zmotoryzowanym. NZPR rozmieszczone są w niemal każdym województwie (15), jednak ich czas gotowości do podjęcia działań wynosi od 2 do 4 godz. 

Punkty alarmowe

W skład ASAR wchodzą także punkty alarmowe. Tę rolę odgrywają organy ruchu lotniczego pracujące w ramach służby alarmowej, które przyjmują informacje o zagrożeniu statków powietrznych wykonujących loty w polskiej przestrzeni powietrznej i przekazują je do ARCC. Punkty alarmowe przekazują zwłaszcza informacje o potencjalnym lub potwierdzonym niebezpieczeństwie zagrażającym statkowi powietrznemu, jego załodze i pasażerom oraz o przekroczeniu granicy państwowej przez obce statki powietrzne, wykonujące lot w przestrzeni powietrznej Rzeczypospolitej Polskiej, związany z prowadzeniem akcji poszukiwawczo-ratowniczej w celu udzielenia pomocy ludziom albo statkowi powietrznemu lub statkowi morskiemu znajdującemu się w niebezpieczeństwie, zgodnie z instrukcją operacyjną służby ruchu lotniczego. 

Satelitarne rozwiązanie

COSPAS-SARSAT to międzynarodowy system satelitarny ratownictwa lądowego, powietrznego i morskiego. Został stworzony przez Związek Radziecki i w 1979 r. uzupełniony przez SARSAT, system stworzony przez USA, Kanadę i Francję - stąd nazwa dwuczłonowa. Misją programu COSPAS-SARSAT jest dostarczanie do służb ratowniczych przez satelity i komponenty naziemne systemu aktualnych i rzetelnych informacji o wykrytym sygnale niebezpieczeństwa, emitowanym przez nadajnik sygnału niebezpieczeństwa ELT, EPIRB i PLB pracujący na częstotliwości 406 MHz.

Do ARCC należy realizacja zadań punktu kontaktowego (Search and Rescue Point of Contact - SPOC), o którym mowa w załączniku 12 do wspomnianej wcześniej konwencji chicagowskiej, co sprowadza się głównie do zapewniania odbioru informacji o zagrożeniu ze wspomnianego międzynarodowego satelitarnego systemu wspomagania poszukiwania i ratownictwa (COSPAS-SARSAT). Warto dodać, że do programu COSPAS-SARSAT należą 44 państwa, a większość z nich stanowią kraje Unii Europejskiej, Stany Zjednoczone, Kanada, Rosja i Australia. 

ASAR w liczbach

Analizując kompleksowo aktywność służby ASAR można zauważyć, w ostatnich trzech latach, tendencję wzrostową w każdym niemal aspekcie, tzn. samych działań poszukiwawczo-ratowniczych, wykorzystania lotniczych zespołów poszukiwawczo-ratowniczych do transportu medycznego czy ćwiczeń realizowanych głównie z innymi podmiotami ratowniczymi. 

Wnioski

Ważnym elementem organizacji działań w ramach funkcjonowania służby ASAR jest współpraca z innymi podmiotami ratowniczymi na miejscu działań. W razie wypadku z udziałem statku powietrznego ARCC, mimo posiadania pewnych elementów wykonawczych (LZPR i NZPR), zwraca się każdorazowo o pomoc do służby SAR oraz do jednostek organizacyjnych Marynarki Wojennej, Wojsk Obrony Terytorialnej, Państwowej Straży Pożarnej (w ramach KSRG), Straży Granicznej, Policji, zakładów opieki zdrowotnej oraz innych podmiotów będących w stanie udzielić pomocy w zakresie poszukiwania i ratownictwa lotniczego (WCZK, CPR, TOPR, GOPR, MOPR, WOPR, PCK).  Ze względu na wyartykułowaną tu rolę nadzorczą ARCC w tego typu działaniach niezbędna wydaje się być dla strażaków wiedza na temat zasad funkcjonowania ASAR, zwłaszcza znajomość przepisów prawa, procedur działania oraz zasad współpracy pomiędzy służbami. Informacje na ten temat należy przekazywać teoretycznie, w ramach szkoleń, a także praktycznie - w ramach specjalistycznych ćwiczeń z zakresu ratownictwa lotniczego.

Literatura:

• M. Mikos, Prawne i organizacyjne uwarunkowania funkcjonowania Służby Poszukiwania i Ratownictwa Lotniczego (ASAR) w Polsce, Polskie Towarzystwo Medyczne, www.mp.pl, Warszawa 2017.
• Załącznik nr 12 do Konwencji o międzynarodowym lotnictwie cywilnym podpisanej w Chicago dnia 7 grudnia 1944 r. Poszukiwanie i ratownictwo (DzU z 1959 r. nr 35, poz. 212 ze zm.).
• Międzynarodowy Lotniczy i Morski Poradnik Poszukiwania i Ratownictwa IAMSAR Manual (ICAO Doc. 9731).
• Ustawa z dnia 3 lipca 2002 r. Prawo lotnicze (DzU z 2017 r. poz. 959, z późn. zm.).
• Rozporządzenia ministra infrastruktury i rozwoju z dnia 27 sierpnia 2015 r. w sprawie służby poszukiwania i ratownictwa lotniczego (DzU poz. 1547).
• Materiały przekazane autorowi przez Polską Agencję Żeglugi Powietrznej na potrzeby opracowania artykułu.
• https://www.ulc.gov.pl/ (dostęp 29.05.2022 r).