Ochrona ruchomych dóbr kultury

Ochrona dziedzictwa kulturowego przed wandalizmem, kradzieżą, konfliktami zbrojnymi, pożarami itp. zagrożeniami wymaga zaangażowania wielu sektorów, czasem także współpracy międzynarodowej. Kluczową rolę odgrywają służby ratownicze, wśród nich zarówno Państwowa Straż Pożarna, jak i ochotnicze straże pożarne. Jak działać, by chronić, nie szkodzić?

Dziedzictwo kulturowe można zdefiniować jako zbiór wartości materialnych i niematerialnych. Po nim poznaje się siłę narodowości i kultury narodu. Należy jednak zwrócić uwagę, że tkanka dziedzictwa, w szczególności tego materialnego, jest szczególnie wrażliwa na występujące zagrożenia, choć z roku na rok coraz bardziej widać wzrost świadomości ryzyka oraz rozmiaru niepowetowanych strat.

Ewolucja zagrożeń wynikających ze specyfiki ochrony dóbr kultury wymaga systematycznego monitorowania i adekwatnego reagowania służb ratowniczych, zarówno prewencyjnego, jak i interwencyjnego. Jak podkreśla prof. Wojciech Sójka: „Współczesne środowisko bezpieczeństwa jest bardzo dynamiczne. Zmieniają się zagrożenia, wyzwania i ryzyka. Jedne słabną, a inne się nasilają. Aby się czuć bezpiecznie, wszyscy powinniśmy się w tym przede wszystkim dobrze orientować”. Ta uniwersalna prawda o niebezpieczeństwach dotyczy także ruchomych i nieruchomych zabytków, muzeów czy archiwów.

Ochrona dziedzictwa kulturowego ma ogromne znaczenie zarówno z perspektywy lokalnej, jak i globalnej. To właśnie dobra kultury są świadectwem historii, tradycji oraz tożsamości narodów. Ułatwiają zrozumienie przeszłości, w tym osiągnięć i wyzwań, przed którymi stanęły poprzednie pokolenia. Obiekty kulturowe mają także znaczenie edukacyjne. Pozwalają czerpać wiedzę o historii, sztuce, architekturze i innych aspektach życia społecznego przez bezpośredni kontakt z artefaktami. Dzielenie się dziedzictwem i celebrowanie jego wspólnoty może pomóc w budowaniu poczucia solidarności między ludźmi różnych pokoleń i kultur. Ochrona dóbr kultury jest zatem wyrazem szacunku dla przeszłości i odpowiedzialności za przyszłość. Zabezpieczenie tych skarbów dla przyszłych pokoleń to kwestia etyczna.

Prawny parasol

Obowiązek ochrony dziedzictwa jest narzucony w głównych aktach prawnych kreujących bezpieczeństwo Rzeczypospolitej Polskiej. W art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej wskazano na konieczność strzeżenia dziedzictwa narodowego w szerokim tego ujęciu – dokładnie jako jedną z podstawowych zasad niepodległości państwa. Dużo silniej ochronę dziedzictwa przedstawia Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2020 r., gdzie jest ona ujęta jako jeden z czterech filarów bezpieczeństwa państwa. Dokument wskazuje wprost, że instrumenty i procedury ochrony dziedzictwa kultury powinny być wciąż doskonalone, szczególnie na wypadek zagrożenia wojennego i kryzysowego, z uwzględnieniem podmiotów i służb realizujących zadania na rzecz bezpieczeństwa państwa. W domyśle jest tu więc silne odniesienie właśnie do Państwowej Straży Pożarnej oraz innych służb działających w obszarze bezpieczeństwa wewnętrznego i powszechnego.

Kolejnymi niezwykle istotnymi dokumentami są: konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do niej, protokół o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego (podpisane w Hadze 14 maja 1954 r.) oraz protokół drugi do konwencji haskiej o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego z 1999 r. Konwencja haska nakłada na państwa sygnatariuszy obowiązek ochrony i szacowania dóbr kultury na swoim terytorium oraz na terytoriach okupowanych. Jeśli dobra kultury są zagrożone, muszą podjąć odpowiednie środki, aby je chronić. Choć nazwa tego aktu prawnego sugerowałaby ochronę zbiorów w razie wojny, to jednak jej zakres jest szerszy – obliguje państwa sygnatariuszy, wśród nich Polskę, do ochrony dóbr kultury w razie różnych zagrożeń, także klęsk żywiołowych. Ważny element konwencji haskiej stanowi także zobowiązanie państw do współpracy w celu ochrony dziedzictwa kulturowego przez wymianę informacji i doświadczeń oraz pomoc w razie pożarów i klęsk żywiołowych, a także innych kryzysów związanych z ochroną dóbr kultury.

Kolejnym istotnym aktem prawnym, nawiązującym już bezpośrednio do działań straży pożarnej, jest rozporządzenie ministra kultury i dziedzictwa narodowego z dnia 2 września 2014 r. w sprawie zabezpieczania zbiorów muzeum przed pożarem, kradzieżą i innym niebezpieczeństwem grożącym ich zniszczeniem lub utratą. Dokument ten określa zakres i tryb zabezpieczania oraz sposoby  przygotowania zbiorów do ewakuacji w razie powstania zagrożenia. Rozporządzenie wprowadza także obowiązek rozszerzenia instrukcji bezpieczeństwa pożarowego o następujące elementy:

• potencjalne zagrożenie pożarowe,
• drogi i kierunki ewakuacji zbiorów,
• sposoby sprawdzania organizacji i warunków ewakuacji zbiorów,
• techniczne środki umożliwiające ewakuację zbiorów,
• miejsca przechowywania i eksponowania najcenniejszych zbiorów,
• postępowanie przy zabezpieczaniu najcenniejszych zbiorów,
• procedury powiadamiania dyrektora i pracowników muzeum oraz osób tworzących zespoły odpowiedzialne za ewakuację zbiorów, o powstaniu zagrożenia,
• imiona i nazwiska osób tworzących zespoły mające brać udział w ewakuacji zbiorów, a także zajmowane przez te osoby stanowiska, z określeniem zakresu ich działania i odpowiedzialności.

Wskazane jest również, że zbiory ewakuuje się do określonych w dokumentacji miejsc, w których będą przechowywane do czasu ustania zagrożenia, a w trakcie ewakuacji muszą one zostać zabezpieczone przed utratą, uszkodzeniem lub zniszczeniem. Jest to ważny zapis z punktu widzenia ewakuacji artefaktów przez zasoby PSP/OSP – istotne wydaje się postawienie pytania: czy podmioty te dysponują siłami i środkami w zabezpieczeniu takiej ewakuacji? Kolejną wątpliwość budzi zapis mówiący, że o kolejności ewakuacji poszczególnych zagrożonych zbiorów decyduje stopień ich zagrożenia. Legislator pomija więc kwestię wartości danego artefaktu. Istnieje zatem ryzyko, że np. w przypadku pożaru ewakuacja zbiorów w kolejności wskazanej w rozporządzeniu spowoduje niemożność uratowania dzieła o wyższej wartości w przypadku dynamicznego rozwoju żywiołu.

Straż do zabytków

W Polsce na początku 2021 r. było 78 616 zabytków. Pokaźna liczba? Zdecydowanie tak. Same zabytki możemy podzielić na dwie grupy:

• nieruchome – stanowiące układy przestrzenne miast lub wsi, a także założenia dworskie i parkowe, cmentarze, budynki mieszkalne i inne, budowle techniczne, takie jak tamy, śluzy, transformatory oraz zabytki archeologiczne, np. grody i inne ślady osadnictwa, kurhany, cmentarzyska,
• ruchome – zaliczamy do nich obrazy i inne dzieła sztuki, instrumenty muzyczne, kolekcje, szaty liturgiczne, biżuterię, naczynia, zasoby biblioteczne, militaria i wytwory techniki, jak np. różne pojazdy, a także inne cenne dzieła człowieka.

IIe mamy zabytków w rejonie operacyjnym danej jednostki organizacyjnej PSP, można dowiedzieć się na stronie https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/, gdzie publikowane są dane dotyczące obiektów wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO, pomniki historii, obiekty wpisane do rejestru zabytków, krajowej ewidencji zabytków oraz ewidencji grobów i cmentarzy wojennych.

Podczas ewakuowania obiektów ruchomych o dużym znaczeniu kulturowym, artystycznym czy też naukowym musimy brać pod uwagę fakt, że każde ich przemieszczenie jest obarczone dużym ryzkiem uszkodzenia. Konserwatorzy zabytków jako główne przyczyn zniszczeń artefaktów podczas ich przemieszczania wskazują pośpiech i rutynę. W przypadku naszych działań związanych z ewakuacją dzieł sztuki rutynę z pewnością można wykluczyć, bo zdarzeń tych mamy niewiele. Jednak presja czasu, świadomość odpowiedzialności za bezpieczeństwo obiektu oraz stres związany z faktem przemieszczania bezcennych dóbr kultury będą już to niebezpieczeństwo potęgować. Wiedza, jak bezpiecznie obchodzić się z zabytkami w trakcie ich przemieszczania, na pewno zminimalizuje ryzyko ich uszkodzenia. Dlatego bardzo ważne są ćwiczenia w obiektach zabytkowych znajdujących się w rejonach działań poszczególnych jednostek oraz wymiana doświadczeń z osobami, które na co dzień zajmują się ochroną dóbr kultury.

Wprawdzie można zdefiniować kilka zasad postępowania z zabytkami, jednak strażacy powinni mieć świadomość, że każda działanie ratownicze jest inne i ma zróżnicowaną dynamikę, wymaga zastosowania różnego rodzaju sprzętu oraz środków ochrony indywidualnej ratownika. Dlatego poniższe zasady musimy dopasować do warunków zastanych na miejscu prowadzonych działań:

1. Nawiąż kontakt z osobą nadzorującą dany obiekt (właściciel, kustosz, dyrektor muzeum, proboszcz) – od niej uzyskamy informację, jakie cenne obiekty powinniśmy ewakuować, gdzie one się znajdują, jak są zabezpieczone, jakich narzędzi, kluczy będziemy potrzebować.
2. Zaplanuj i zabezpiecz drogę przemieszczania obiektów do punktu zbiorczego, zwróć szczególną uwagę na szerokość i wysokość dróg ewakuacyjnych, różnice poziomów.
3. Otwórz wszystkie drzwi na drodze ewakuacyjnej i zabezpiecz je przed niekontrolowanym zamknięciem. Jeżeli to niemożliwe, każdej osobie niosącej dzieło sztuki powinna towarzyszyć druga osoba do pomocy.
4. Obiekty zawsze trzymaj oburącz.
5. Przygotuj punkt zbiorczy, który będzie zabezpieczał artefakty zarówno przed warunkami atmosferycznymi, jak i ewentualną próbą kradzieży (pomieszczenie w sąsiednim budynku, samochód kwatermistrzowski).
6. Sporządź listę ewakuowanych dzieł sztuki, najlepiej z dokumentacją zdjęciową.
7. Dobierz odpowiednią liczbę osób – obowiązuje zasada: jedno dzieło sztuki – jedna osoba. Jeżeli ciężar lub gabaryty danego dzieła przekraczają możliwości jednej osoby, należy stworzyć zespół ludzi i wyznaczyć koordynatora kierującego całą grupą.
8. Dobierz odpowiednie środki ochrony indywidualnej ratownika. Jeśli to możliwe, usuń z umundurowania wszystkie elementy mogące uszkodzić ewakuowane dzieło sztuki (radiostację, latarkę, karabinek itp.).
9. Jeżeli działania nie wymagają rękawic specjalnych, używaj podczas przenoszenia artefaktów rękawiczek lateksowych. Kontakt dzieł sztuki z nieosłoniętą skórą może prowadzić do nieodwracalnych uszkodzeń zabytku.
10. Jeżeli dojdzie do uszkodzenia przemieszczanego dzieła sztuki, zgłoś ten fakt osobie odpowiedzialnej za zabytek (właściciel, kustosz muzeum, konserwator zabytków) i postępuj zgodnie z uzyskanymi wskazówkami. Jeśli takiej osoby brak, należy wykonać dokumentację fotograficzną i zabezpieczyć uszkodzone fragmenty przed dalszym zniszczeniem.

Techniki przenoszenia dzieł sztuki

Obiekty malarskie

• Obrazy przenosimy pojedynczo, nawet jeżeli są niewielkie – nigdy dwa obiekty równocześnie.
• przemieszczamy obrazy w pozycji pionowej (tak jak były eksponowane), jeżeli gabaryty i ciężar na to pozwalają,
• obraz trzymamy oburącz za boki ramy licem do siebie (tak, aby w miarę możliwości mieć kontrolę nad warstwą malarską),
• obrazy bez ramy trzymamy za górną i dolną krawędź (uznawane za mniej widoczne), również licem do siebie,
• nie trzymamy za dekoracyjne elementy ramy, nie wsuwamy palców pomiędzy ramę a listwę blejtramu,
• grafiki, szkice należy przenosić poziomo na sztywnych podkładkach.

Sposób układania w miejscu zbiorczym:

• nie stawiamy obiektów bezpośrednio na podłożu, powinno się zastosować podkładki amortyzujące, ewentualnie tekturę, folię,
• obrazy układamy pojedynczo na podłodze, oparte o elementy pionowe,
• jeżeli dysponujemy amortyzującymi podkładkami, dopuszczalne jest układanie obiektów jeden obok drugiego, ale tylko w niewielkich grupach, od największego do najmniejszego obrazu, lico do lica i odwrocie do odwrocia, stosując oczywiście przekładki,
• jeżeli warstwa malarska jest zabrudzona, mokra, nie przecieramy jej, układamy obraz w pozycji horyzontalnej licem do góry – w ten sposób ograniczymy tworzenie się zacieków.

Rzeźby

• Rzeźby przenosimy pojedynczo, nawet jeżeli są niewielkie – nigdy dwa obiekty równocześnie.
• przemieszczamy rzeźby w pozycji pionowej (tak jak były eksponowane), jeżeli gabaryty i ciężar na to pozwalają; w przypadku transportu horyzontalnego należy zabezpieczyć słabe punkty, np. połączenie szyi z popiersiem,
• przed podniesieniem obiektu staramy się zlokalizować środek ciężkości oraz sprawdzamy stabilność połączenia właściwej rzeźby z podstawą,
• obiekt trzymamy oburącz – jedną rękę podkładamy pod podstawę, a drugą zabezpieczamy rzeźbę z boku, ewentualnie z góry,
• nie chwytamy rzeźby za górne elementy, ewentualne uchwyty,
• podczas podnoszenia czy stawiania dzieła nie opieramy go na krawędzi (punktowy nacisk podstawy na podłoże może doprowadzić do uszkodzenia rzeźby),
• nie przesuwamy, nie ciągniemy obiektów,
• duże instalacje z reguły składają się z części – przed przemieszczeniem należy je zdemontować.

Sposób układania w miejscu zbiorczym: nie stawiamy rzeźb bezpośrednio na podłożu – powinniśmy zastosować podkładki (tekturę, folię), niezależnie od tego, czy obiekt stawiamy na stole, czy bezpośrednio na podłodze.

Obiekty szklane, ceramiczne

• Obiekty te przenosimy pojedynczo, nawet jeżeli są niewielkie – nigdy dwa równocześnie.
• trzymamy je oburącz – jedną rękę podkładamy pod dno/podstawę, a drugą zabezpieczamy element z boku (najlepiej w miejscu przewężenia, np. szyjka wazonu), ewentualnie z góry,
• nie chwytamy artefaktów za górne elementy, oryginalne uchwyty.

Sposób układania w miejscu zbiorczym: nie stawiamy obiektów szklanych bezpośrednio na podłożu – powinniśmy zastosować podkładki (tekturę, folię), niezależnie, czy obiekt stawiamy na stole, czy bezpośrednio na podłodze.

Meble

• Niewielkie meble (krzesła, stoliki, kufry) przenosimy pojedynczo, trzymając za części konstrukcyjne (siedziska krzeseł, spód blatu).
• nie należy przemieszczać mebli, trzymając za górne elementy, poręcze, oryginalne uchwyty,
• większe elementy wyposażenia wnętrz powinny przenosić co najmniej dwie osoby, podczas niesienia mebla obie powinny być zwrócone twarzami w kierunku przemieszczania (nikt nie idzie tyłem),
• podczas podnoszenia oraz stawiania dzieła nie opieramy go o krawędź (punktowy nacisk pary nóg, podstawy na podłoże może doprowadzić do uszkodzenia eksponatu),
• nie przesuwamy, nie ciągniemy obiektów,
• ruchome elementy (szuflady, półki) wyjmujemy i przenosimy oddzielnie,
• zamykamy drzwiczki na klucz i wyjmujemy go z eksponatu.

Transport lądowy dzieł sztuki

Wytyczne dotyczące bezpieczeństwa dóbr muzealnych w trakcie transportu zawarte są we wspomnianym rozporządzeniu. Zgodnie z nim za organizację bezpieczeństwa zbiorów w czasie transportu odpowiada dyrektor muzeum lub osoba przez niego pisemnie upoważniona. Liczba środków transportu oraz nieuzbrojonych i uzbrojonych pracowników ochrony zależy od wartości transportowanych dzieł sztuki. Wyraża się ją w jednostkach obliczeniowych, gdzie jedna jednostka to 120-krotność przeciętnego wynagrodzenia w kwartale poprzedzającym kwartał, w którym przypada termin rozpoczęcia transportu zbiorów, ogłoszonego przez prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. Przykładowo przewóz artefaktów o wartości od 5 do 15 jednostek wymaga zabezpieczenia konwoju przez dwóch uzbrojonych pracowników specjalistycznej formacji ochronnej oraz udziału kuriera muzealnego. Jest to osoba odpowiedzialna za organizację oraz przebieg przewozu dzieł sztuki i to z nią KDR powinien konsultować działania dotyczące ładunku w razie jakiegokolwiek zdarzenia drogowego. Transport zbiorów o wartości powyżej 15 jednostek obliczeniowych powinien odbywać się z udziałem jednostek Policji.

Ruchome obiekty zabytkowe z reguły są pakowane przed umieszczeniem ich w specjalnych samochodach służących do transportu dzieł sztuki. Pojazdy te mają zwykle zwiększoną możliwość tłumienia drgań dzięki specjalnym elementom układu zawieszenia. Dodatkowo skrzynie ładunkowe są wyposażone w urządzenia do kontrolowania atmosfery, temperatury, wilgotności oraz szereg uchwytów i mocowań służących do ustabilizowania ładunku oraz zabezpieczenia go przed niekontrolowanym przemieszczeniem w trakcie transportu.

Rozróżniamy dwa typy opakowań: tzw. opakowanie na miękko oraz skrzynie transportowe. Pierwszy z nich, jak sama nazwa wskazuje, nie zapewnia sztywności opakowania. Zazwyczaj stanowi je warstwa zewnętrzna z wielowarstwowej tektury falistej grubości co najmniej 5 mm oraz warstwa wewnętrzna – z folii bąbelkowej, a  przy bezpośrednim kontakcie z dziełem sztuki z materiału neutralnego z tkaniny Tyvek lub papieru bezkwasowego . Skrzynie ładunkowe obecnie wykonane są najczęściej z płyt drewnopochodnych (sklejka wielowarstwowa) oraz listew z litego drewna. Całość jest skręcana wkrętami do drewna. Artefakty wewnątrz skrzyń zabezpieczane są materiałami neutralnymi – tkaniną Tyvek lub papierem bezkwasowym, folią bąbelkową oraz kształtkami z pianek amortyzacyjnych. Dodatkowo w skrzyniach znajdują się rzepy stabilizujące dzieła w środku opakowania. Oba typy opakowań powinny być stosownie oznakowane: znakiem błękitnej tarczy, numerem inwentarzowym, wyznaczeniem kierunku pionowego oraz góry elementu, oznaczeniem lica i rewersu obrazu. Nie jest dopuszczalne transportowanie w jednej przestrzeni ładunkowej dzieł sztuki opakowanych na miękko i w skrzyniach.

Podczas przenoszenia skrzyń transportowych powinniśmy przede wszystkim uwzględniać nakazy wynikające z oznaczeń umieszczonych na opakowaniach, a więc kierunku pionowego oraz góry elementu. Zabronione jest odwracanie czy obracanie skrzyń transportowych. Kolejną sprawą jest odpowiedni dobór liczby ratowników do ciężaru oraz gabarytu ładunku. Musimy pamiętać o zasadzie, że żadna osoba nie powinna iść do tyłu oraz o wyznaczeniu lidera grupy pilotującego i nadzorującego działania całego zespołu.

***

Ochrona dziedzictwa kulturowego w sytuacjach kryzysowych, w tym podczas pożarów i klęsk żywiołowych, wymaga kompleksowego podejścia i ściśle określonych procedur. Niezwykle ważna jest wiedza i umiejętności służb ratowniczych, w szczególności straży pożarnej, w zakresie bezpiecznego ewakuowania i transportu dóbr kulturowych. Każda interwencja powinna być starannie zaplanowana, a służby ratunkowe muszą być wyposażone w odpowiedni sprzęt i wiedzę, aby minimalizować ryzyko uszkodzenia wartościowych artefaktów. Współpraca z kustoszami muzeów, konserwatorami zabytków oraz innymi specjalistami jest kluczowa dla zapewnienia skutecznej ochrony dziedzictwa kulturowego.

Działania te nie ograniczają się jedynie do momentu bezpośredniego zagrożenia, ale obejmują także staranne planowanie ewakuacji, bezpieczny transport oraz odpowiednie przechowywanie zbiorów w miejscach tymczasowych. Każdy element, od ewakuacji przez transport aż po przechowywanie, musi być wykonany z największą starannością i zgodnie z obowiązującymi standardami, aby zapewnić optymalne warunki dla zachowania bezcennych świadectw historii i kultury.

W kontekście ochrony dziedzictwa kulturowego, zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym, niezwykle ważne jest rozwijanie współpracy, wymiana doświadczeń i najlepszych praktyk, a także nieustanne doskonalenie procedur i technik ochrony. To zadanie o ogromnym znaczeniu, wymagające zaangażowania i współpracy wielu różnych podmiotów, mające na celu zachowanie dziedzictwa dla obecnych i przyszłych pokoleń.

mł. bryg. dr Artur Luzar jest naczelnikiem Wydziału Szkolenia Ochrony Ludności i Dóbr Kultury
w Szkole Aspirantów Państwowej Straży Pożarnej w Krakowie,
a st. kpt. mgr inż. Tomasz Matys jego zastępcą