Jakie szkolenie jest skuteczne?

Skuteczne szkolenie rozwija wiedzę umożliwiającą podejmowanie właściwych decyzji strategicznych i taktycznych, daje też biegłość w umiejętnościach, które są niezbędne do tego, by ograniczyć zagrożenia i zapewnić bezpieczeństwo działań. Co czyni szkolenie skutecznym? Takie pytanie zadaje się rzadko, a jeszcze rzadziej pada odpowiedź na nie.

Bezpieczne i skuteczne zwalczanie pożarów wewnętrznych wymaga gruntownego zrozumienia dynamiki pożaru, wpływu zastosowanej taktyki na jego rozwój (oddziaływania taktycznego), a także wykształcenia odpowiednich umiejętności zawodowych. Strażacy i dowódcy muszą umieć wykorzystać na miejscu zdarzenia to, czego nauczyli się podczas szkoleń. Szkolenie w realistycznym otoczeniu jest nie tylko okazją do rozwijania praktycznego rozumienia dynamiki pożaru i zyskiwania biegłości w umiejętnościach, lecz także sposobem na rozpoznanie wskazówek, jakie daje pożar i warunki panujące w obiekcie, a mających kluczowe znaczenie dla procesu podejmowania decyzji.

Uniknąć fałszywego obrazu pożaru

W trakcie działań ratowniczo-gaśniczych strażacy często muszą się zmierzyć z ograniczonym dostępem do informacji o budynku, liczbie jego mieszkańców, rodzaju wyposażenia i warunkach pożarowych. Brak informacji zwiększa ryzyko działań. W środowisku ćwiczebnym warunki te są kontrolowane, co zapewnia ćwiczącym bezpieczeństwo. Dr Stefan Svensson ze Szwedzkiej Agencji ds. Cywilnych Sytuacji Kryzysowych (Myndigheten för Samhällsskydd och Beredskap, MSB) podczas Międzynarodowych Warsztatów Instruktorów Pożarniczych (International Fire Instructors Workshop) w 2009 r. w Sydney postawił pytanie: „Jak sprawić, by uczący się zrozumieli różnice pomiędzy pożarami ćwiczebnymi a prawdziwymi pożarami?”. Pożar w kontenerze czy budynku pozyskanym do ćwiczeń jest prawdziwym pożarem, ale zdecydowanie różni się on od pożaru mającego miejsce w domu, mieszkaniu czy budynku handlowym. Zaplanowany i przeprowadzony w nieodpowiedni sposób proces szkolenia spowoduje, że w głowach uczących się strażaków powstanie fałszywy obraz pożaru, a to już może mieć tragiczne konsekwencje.

Rozpoznanie różnic między pożarem symulowanym na potrzeby szkolenia a środowiskiem bojowym ma decydujące znaczenie dla uczących się strażaków, a także osób szkolących i nadzorujących programy szkolenia. Szkolenie nie może cechować się nieuzasadnionym poziomem ryzyka, musi natomiast skutkować rozwojem wiedzy i umiejętności, które mogą zostać przeniesione w środowisko działań bojowych.

Jakie różnice?

Różnice pomiędzy pożarami wewnętrznymi pomieszczeń w środowisku ćwiczebnym a pożarami, z którymi strażacy stykają się w trakcie interwencji, determinowane są charakterem budynku (pomieszczenia), rodzajem i zasobem paliwa, profilem wentylacji oraz szybkością wydzielania się ciepła i czasem. Należy wziąć też pod uwagę kontekst psychologiczny - w trakcie rzeczywistych działań strażacy muszą zmierzyć się ze stresem, wynikającym z krytycznej sytuacji i oczekiwań społecznych lub konieczności natychmiastowego działania, zwłaszcza gdy pojawiają się informacje o osobach uwięzionych w budynku.

Obiekty wykorzystywane do szkolenia są z reguły tak zaprojektowane i wykonane (poza rzeczywistymi budynkami, które zostały pozyskane do celów ćwiczebnych), aby można było używać ich w sposób powtarzalny. Nie są one przeznaczone do regularnego zamieszkiwania. Parametry gęstości, przewodności cieplnej oraz ciepła właściwego w budynkach ćwiczebnych mogą znacznie odbiegać od tych, które są charakterystyczne dla obiektów mieszkalnych czy handlowych. A jak wiadomo, każdy z nich ma istotny wpływ na rozwój pożaru.

Jedną z największych różnic pomiędzy typowymi obiektami mieszkalnymi a obiektami wykorzystywanymi do ćwiczeń z ogniem stanowi rodzaj i zasób paliwa oraz jego konfiguracja.

Bezpieczeństwo pracy i względy środowiskowe to dwa najistotniejsze czynniki wpływające na rodzaj i ilość paliwa wykorzystywanego do szkolenia z zakresu gaszenia pożarów wewnętrznych (Compartment Fire Behavior Training) [1]. W Stanach Zjednoczonych wpływ przepisów środowiskowych na ćwiczenia z użyciem ognia zależy od miejsca, w którym są one przeprowadzane.

Mówiąc najogólniej, wymagania wobec emisji dymu są bardziej restrykcyjne w obszarach zurbanizowanych. Norma Krajowego Stowarzyszenia Ochrony Przeciwpożarowej 1403 dotycząca szkolenia z użyciem ognia (NFPA, 2007) dość wyraźnie precyzuje rodzaj i ilość paliwa, które może zostać użyte do ćwiczeń. Zabrania ona wykorzystywania impregnowanego drewna, plastiku, gumy oraz cieczy łatwopalnych (chyba że stanowisko przeznaczone jest do szkolenia z użyciem takich cieczy). Gęstość obciążenia ogniowego obiektu musi być ograniczona, aby wykluczyć możliwość wystąpienia niekontrolowanych zjawisk rozgorzenia lub wstecznego ciągu płomienia. Paliwa wykorzystywane podczas szkolenia zamykają się w dwóch kategoriach: paliwa klasy A - takie jak drewno lub słoma oraz paliwa gazowe klasy B - takie jak propan (według klasyfikacji obowiązującej w Stanach Zjednoczonych - przyp. tłum.).

Realizm (wierność)

W jakim stopniu różnice między pożarami w środowisku ćwiczebnym i bojowym - wynikające z charakterystyki techniczno-budowlanej, profilu wentylacji i pakietów paliwowych - wpływają na skuteczność szkolenia?

Szkolenie CFBT nie odzwierciedla całkowicie warunków pożarowych spotykanych w warunkach bojowych. Wszystkie ćwiczenia z ogniem zawierają element symulacji. Zakres, w jakim symulacja odzwierciedla rzeczywistość, nazywany jest realizmem (ang. fidelity - wierność). Jest to stopień, w którym model lub symulacja odtwarza stan i zachowanie rzeczywistego obiektu lub percypowanie rzeczywistego obiektu, cechy, warunki lub wybrany standard w dający się zmierzyć lub dostrzec sposób. Zgodnie z inną definicją są to metody, miary i opisy modeli lub symulacji wykorzystywane w celu porównania ich z rzeczywistymi odpowiednikami lub z innymi symulacjami poprzez takie aspekty, jak: dokładność, zakres, rozkład, poziom szczegółowości, poziom abstrakcji i powtarzalność.

Wierność odwzorowania można opisać na wiele sposobów. Jednym z prostszych jest zbadanie realizmu fizycznego i funkcjonalnego (patrz rys.). Realizm fizyczny określa stopień, w jakim symulacja odwzorowuje wygląd i wrażenie rzeczywistego zjawiska. Realizm funkcjonalny zaś to stopień, w jakim oddaje ona jego działanie i sposób reagowania.

Określanie realizmu danej symulacji jako niski, średni czy wysoki jest mało użyteczne, nie przekazuje konkretnych informacji. Opisując realizm symulacji gaszenia pożaru wewnętrznego, posługujmy się zatem konkretnymi wskaźnikami. Będą to z pewnością oznaki rozwoju pożaru, takie jak: zachowanie się konstrukcji budynku, dym, tor wymiany gazowej, ciepło i płomień (B-SAHF). Istotne aspekty realizmu funkcjonalnego stanowią też: charakterystyka drzwi i okien (np. mechanizmy otwierania), linii wężowych i prądownic oraz wpływ działań taktycznych (m.in. chłodzenia gazów pożarowych i powierzchni) na rozwój pożaru.

Odtwarzanie warunków realnych zdarzeń poprzez wykorzystanie do szkolenia pozyskanych budynków prawdopodobnie zapewniłoby najbardziej realistyczny kontekst, ale jednocześnie stworzyłoby największe zagrożenie dla jego uczestników. Efektem zwiększonego realizmu w trakcie szkolenia byłaby większa skuteczność podczas rzeczywistych działań. Ważne jednak, by pamiętać, że symulacje są modelami rzeczywistości i że wszystkie modele są błędne, ale niektóre są też przydatne. Istota różnorakich aspektów realizmu zależy od celu dydaktycznego stosowanej symulacji. Symulacja skupiająca się jedynie na najistotniejszych elementach kontekstu może być skuteczniejsza niż ta, która w pełni odtwarza rzeczywistość. Na przykład ćwiczenie w kontenerze nie odzwierciedla idealnie pożaru, ale odtwarza istotne elementy, m.in. warstwę podsufitową zadymienia. Gdyby wykorzystać tak dużo paliwa, jak w realnym pożarze, ćwiczenie byłoby bardzo niebezpieczne i wręcz niemożliwe do przejścia z powodu zbyt wysokiej gęstości promieniowania cieplnego.

Jednak obecnie dysponujemy jedynie opiniami czy niepotwierdzonymi dowodami na temat skuteczności praktyk szkoleniowych lub jej brak. Zdefiniowanie zamierzonych celów dydaktycznych oraz zidentyfikowanie istotnych elementów kontekstu, które są niezbędne, by ten cel osiągnąć, to podstawowe kwestie stanowiące o skuteczności szkolenia.

Pytania wymagające odpowiedzi

Osoby szkolące strażaków oraz nadzorujące programy szkolenia w sferze zwalczania pożarów wewnętrznych powinny zastanowić się nad kilkoma kluczowymi kwestiami.

1. Jaki stopień realizmu symulacji jest konieczny, aby wykształcić u strażaka umiejętności niezbędne do bezpiecznego i skutecznego działania na miejscu zdarzenia?
2. Które elementy realizmu są kluczowe dla osiągnięcia określonych celów dydaktycznych:
   • zdobycia wiedzy na temat rozwoju pożaru w pomieszczeniu oraz zrozumienia tego procesu,
   • dynamicznej oceny ryzyka uwzględniającej rozpoznawanie istotnych oznak rozwoju pożaru,
   • wyboru stosownych technik kontrolowania pożaru,
   • kształcenia odpowiednich kompetencji i pewności działania podczas wykonywania czynności w strefie zagrożenia,
   • kształcenia umiejętności w technikach operowania prądami gaśniczymi,
   • ewaluacji rezultatów działań taktycznych.
3. Czy szkolenie z użyciem ognia jest jedynym lub najbardziej skutecznym sposobem osiągnięcia tych celów dydaktycznych? Jeśli tak - jaki rodzaj symulacji zapewni wymagany poziom realizmu, gwarantując jednocześnie bezpieczeństwo szkolonych? Jeśli nie - jaka inna metoda symulacji może być wykorzystana zamiast szkolenia z użyciem ognia lub jako jego uzupełnienie, aby zapewnić wymagany poziom realizmu?
4. Skuteczne działanie w warunkach stresu, który pojawia się podczas prowadzenia działań ratowniczo-gaśniczych, wymaga solidnego wyszkolenia w realistycznym kontekście.

Kształcenie umiejętności zawodowych w sytuacjach stresowych wymaga spełnienia pewnych warunków: osoby szkolone powinny być wystawione na oddziaływanie stresorów charakterystycznych dla sytuacji i zaznajomieni z nimi.

***

Zbadanie i przeanalizowanie różnorodnych wymiarów realizmu to punkt wyjścia do dyskusji o szkoleniu z użyciem ognia jako symulacji oraz o tym, jak tworzyć bezpieczne, a zarazem skuteczne programy szkolenia pożarniczego.

Literatura

1. Aristotle, Nicomachaen ethics, in The complete works of Aristotle, (J. Barnes, ed.). Princeton, NJ, Princeton University Press, 1984.
2. Box G., Draper N., Empirical model-building and response surfaces, San Francisco, Wiley, 1987.
3. Duncan J., Fidelity versus cost and its effect on modeling & simulation, International Command and Control Research and Technology Symposium (12th ICCRTS), 19-21 czerwca 2007 r., Newport, RI.
4. Friedland, N., Keinan G., Training effective performance in stressful situations: Three approaches and implications for combat training, Military Psychology 1992, 4 (3), 157-174.
5. National Fire Protection Association (NFPA), NFPA 1403 Standard on Live Fire Training Evolutions, Quincy, 2007.
6. Northam G. (n.d.), Simulation fidelity - Getting in touch with reality,http://www.siaa.asn.au/get/2395365095.pdf (dostęp: 2 maja 2009).

Przypis

[1] CFBT jest tu używane jako ogólny termin na opisanie ćwiczeń z zakresu praktycznej teorii rozwoju pożaru oraz gaszenia pożarów w pomieszczeniach i obejmuje zajęcia teoretyczne, demonstracje laboratoryjne, ćwiczenia z ogniem z zakresu rozwoju pożaru oraz ćwiczenia z ogniem założeń taktycznych

Różnice w charakterystyce techniczno-budowlanej budynku determinują rozwój pożaru.
Zdjęcia (od lewego do prawego) przedstawiają: pozyskany obiekt, w którym wnętrza wykończone zostały płytą gipsową, budynek do ćwiczeń z ogniem wykonany z cegły i z ceramicznym wykończeniem odpornym na wysoką temperaturę oraz stanowisko do ćwiczeń w stalowym kontenerze wyłożonym blachą falistą.

fot. Edward E. Hartin