Chemiczne oblicze KSRG

W tym roku mija 20 lat funkcjonowania krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego. Wnioski płynące z doświadczeń dwóch dekad powinny zostać uwzględnione w procesie dalszego rozwoju i doskonalenia ratownictwa chemicznego i ekologicznego.

Organizacja i funkcjonowanie ratownictwa chemicznego w Polsce uległy zmianie w 1991 r., po wprowadzeniu tzw. ustaw strażackich. Zadania z tego zakresu, które miała realizować Państwowa Straż Pożarna, zostały określone w rozporządzeniu ministra spraw wewnętrznych z 7 sierpnia 1992 r. w sprawie udziału PSP w akcjach ratowniczych z zakresu ratownictwa chemicznego i technicznego oraz zasad szkolenia i wyposażenia PSP w sprzęt i środki techniczne (DzU nr 62, poz. 311). Zgodnie z tym rozporządzeniem zaplanowano szkolenia strażaków PSP przygotowujące ich do wykonywania zadań w zakresie ratownictwa chemicznego.

Na początku 1993 r. wydano akt prawny z zapisem odnoszącym się do ratownictwa ekologicznego. Było to rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych z 22 stycznia 1993 r. w sprawie szczegółowych zasad przeciwpożarowego zaopatrzenia wodnego, ratownictwa technicznego, chemicznego i ekologicznego oraz warunków, którym powinny odpowiadać drogi pożarowe (DzU nr 8, poz. 42). Zobowiązywało ono PSP do dalszego kształcenia, szkolenia specjalistycznego i doskonalenia strażaków.

Jak widać, polskie regulacje prawne z lat 1992-1993 wyznaczały PSP całkowicie nowe obszary działań. Postawiły przed strażakami wyzwania organizacyjne, techniczne i szkoleniowe. Jednak przed ich wejściem w życie niektóre komendy - jeszcze wtedy straży pożarnych, a nie PSP - przygotowywały się do działań z zakresu ratownictwa chemicznego i ekologicznego. Pierwsze profesjonalne samochody ratownictwa chemiczno-ekologicznego zakupiły Komendy Wojewódzkie SP we Wrocławiu (1988), Poznaniu (1990), Katowicach (1993) i Warszawie (1994). Ta ostatnia już wcześniej wykorzystywała do ratownictwa chemicznego adaptowany i modernizowany pojazd.

Doświadczenia poznańskie

W 1990 r. Komenda Wojewódzka Straży Pożarnych w Poznaniu kupiła samochód ratownictwa chemiczno-ekologicznego i przekazała go do Oddziału Ratownictwa Technicznego Zawodowej Straży Pożarnej Poznań-Krzesiny. Przystąpiono do szkoleń i ćwiczeń. Był to bardzo trudny, ale niezwykle ciekawy okres. Dwa lata później poznańska komenda kupiła specjalistyczną komorę treningową do ćwiczeń wydolnościowych. Została ona zamontowana w Jednostce Ratowniczo-Gaśniczej Poznań-Krzesiny. Była to pierwsza tego rodzaju komora w PSP. Przechodzili w niej testy strażacy z całej Polski.

Pierwszym dokumentem dotyczącym szkolenia specjalistycznego był „Program szkolenia specjalistycznego w zakresie ratownictwa chemiczno-ekologicznego prowadzonego przez straże pożarne” z 6 lipca 1993 r. Na jego podstawie rozpoczął się proces szkolenia. Komenda Główna PSP i Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska zorganizowały we wrześniu 1994 r. krajowe ćwiczenia usuwania rozlewów substancji ropopochodnych na Odrze - Piasek ‘94. Brały w nich udział siły ratownictwa ekologicznego wyznaczonych komend wojewódzkich PSP z kraju, przedstawiciele urzędów wojewódzkich, służb, inspekcji, Policji, Straży Granicznej oraz Przedsiębiorstwa Eksploatacji Rurociągów Naftowych. W charakterze obserwatorów uczestniczyli w nich przedstawiciele strony niemieckiej. W tym samym roku zorganizowano również krajowe ćwiczenia ratownicze w Bydgoszczy, przewidujące także epizody z ratownictwa ekologicznego.

Rok później zaczął funkcjonować w Polsce krajowy system ratowniczo-gaśniczy. Komendy były systematycznie wyposażane w samochody ratownictwa chemiczno-ekologicznego, odbywały się szkolenia, realizowano projekty z zakresu doskonalenia zawodowego.

Nowe kierunki i standardy bezpieczeństwa chemicznego i ekologicznego wyznaczyły przepisy ustawy Prawo ochrony środowiska (z 2001 r.). Miały one także wpływ na proces kształcenia w PSP.

W 2005 r. został zatwierdzony przez komendanta głównego PSP „Program szkolenia specjalistycznego w zakresie ratownictwa chemicznego i ekologicznego dla podoficerów Państwowej Straży Pożarnej”. Założenia programu opierały się na sukcesywnie zdobywanych doświadczeniach  w dziedzinie ratownictwa chemicznego  i ekologicznego.

W 2006 r.  Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej PSP w Katowicach rozpoczęła prace nad rozwojem i doskonaleniem procesu rozpoznania oraz identyfikacji substancji niebezpiecznych - opracowano koncepcję, a następnie zakupiono nowoczesny samochód rozpoznania chemicznego - pierwszy w Polsce.

W kwietniu 2007 r. zostały zatwierdzone przez zastępcę komendanta głównego PSP „Wytyczne do organizacji ratownictwa chemiczno-ekologicznego w krajowym systemie ratowniczo-gaśniczym”. Określały i ujednolicały zasady planowania oraz organizacji ratownictwa chemiczno-ekologicznego.

Dwa lata później zastępca komendanta głównego PSP zatwierdził „Zasady postępowania w przypadku możliwości wystąpienia zdarzenia radiacyjnego”.

Następnym etapem rozwoju ratownictwa chemicznego i ekologicznego były regulacje i zasady wprowadzone rozporządzeniem ministra spraw wewnętrznych i administracji z 18 lutego 2011 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (DzU nr 46, poz. 239). Szczególnym wyzwaniem dla ratownictwa chemicznego było zabezpieczenie Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej Euro 2012 w Polsce i na Ukrainie. Komenda Główna PSP zorganizowała szereg spotkań, warsztatów, seminariów, szkoleń specjalistycznych, ćwiczeń i manewrów. We wrześniu 2011 r. na poligonie wojskowym w Nowej Dębie, na Zalewie Machowskim oraz na terenie zakładów Siarkopol w Tarnobrzegu odbyły się międzynarodowe ćwiczenia grup ratowniczych pod kryptonimem EU CARPATHEX 2011. Ich uczestnikami byli ratownicy ze specjalistycznych grup ratowniczych z Polski, Czech, Słowacji, Węgier i Ukrainy, a także część pododdziałów centralnego odwodu operacyjnego z sąsiednich województw. Uczestniczyły w nich także zespoły medyczne Polskiego Czerwonego Krzyża oraz śmigłowce Sił Zbrojnych, Policji i Straży Granicznej. Ćwiczenia trwały nieprzerwanie przez 36 godzin. W ich ramach zorganizowano seminarium dotyczące postępowania podczas zagrożeń chemicznych, biologicznych, radiacyjnych i nuklearnych oraz przygotowania do międzynarodowych imprez masowych, w tym Euro 2012. W ramach przygotowań do tego wydarzenia przeprowadzano również manewry i warsztaty w miastach gospodarzach Euro 2012. W Poznaniu działania te koordynował wielkopolski komendant wojewódzki PSP nadbryg. Wojciech Mendelak. Manewry przeprowadzono według trzech epizodów: na stadionie piłkarskim, gdzie odbyły się mecze Euro 2012, na terenie Międzynarodowych Targów Poznańskich oraz w zakładzie chemicznym.

W 2013 r. komendant główny PSP zatwierdził „Zasady organizacji ratownictwa chemicznego i ekologicznego w krajowym systemie ratowniczo-gaśniczym”. W tym samym roku pod kierunkiem ówczesnego zastępcy komendanta głównego PSP nadbryg. Janusza Skulicha powstał „Raport podsumowujący przygotowania i organizację operacji zabezpieczenia ratowniczego turnieju EURO 2012 przez krajowy system ratowniczo-gaśniczy”. To niezwykle cenny materiał, przedstawiający cały proces przygotowań, działania podczas mistrzostw oraz wnioski końcowe. Dokument ten z powodzeniem może być wykorzystywany podczas tworzenia planów zabezpieczenia bardzo dużych imprez masowych zarówno w kraju, jak i za granicą.

W  2014 r. ukazały się nowe programy szkoleniowe:

• program szkolenia specjalistycznego w zakresie ratownictwa chemicznego i ekologicznego,
• program szkolenia specjalistycznego w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom chemicznym, biologicznym, radiologicznym, nuklearnym i wybuchowym.

W kwietniu 2014 r. przeprowadzone zostały manewry międzyresortowe PIONEX 2014. Ćwiczeń na taką skalę nie przeprowadzano od ponad 40 lat. Założono, że będą one sprawdzianem możliwości współdziałania jednostek organizacyjnych podległych MSW z podmiotami systemu zarządzania kryzysowego i Sił Zbrojnych w warunkach zagrożenia związanego z napływem dużej liczby cudzoziemców. Podczas ćwiczeń zorganizowano wiele epizodów. Jednym z nich był wypadek masowy z udziałem obywateli obcego państwa na drodze krajowej - zderzenie busa przewożącego pracowników z cysterną samochodową transportującą substancje niebezpieczne i pojazdem osobowym.

W 2015 r. komendant główny PSP zaakceptował „Zasady działań Państwowej Straży Pożarnej podczas wystąpienia zagrożenia z niezidentyfikowaną przesyłką oraz organizacja transportu materiałów biologicznych do laboratorium Wojskowego Instytutu Higieny i Epidemiologii w Puławach”. Dokument jest uzgodniony z głównym inspektorem sanitarnym MSW. Zaakceptowane zostały także „Zasady postępowania jednostek Państwowej Straży Pożarnej w przypadku wystąpienia podejrzenia zagrożenia chorobami szczególnie niebezpiecznymi i wysoce zakaźnymi BIOHAZARD”. Komendant główny PSP podpisał ponadto dokumenty dotyczące współdziałania z dowódcą generalnym Rodzajów Sił Zbrojnych RP, komendantem-rektorem Wojskowej Akademii Technicznej i dyrektorem Wojskowego Instytutu Higieny i Epidemiologii.

Wsparcie techniczne i technologiczne

W ramach zabezpieczenia Euro 2012 wzmocniono potencjał ratownictwa chemicznego i ekologicznego. Zakupione zostały lekkie samochody rozpoznania chemicznego z modułem rozpoznania radiacyjnego i biologicznego (SLRRch), które trafiły do specjalistycznych grup ratownictwa chemicznego i ekologicznego w ramach centralnego odwodu operacyjnego (COO). Stanowiąca ich wyposażenie aparatura i urządzenia pomiarowo-analityczne pozwalają wykryć w powietrzu, wodzie i glebie skażenia chemiczne oraz - w większości przypadków - określić ich skład jakościowy i ilościowy. Dodatkowe wyposażenie umożliwia wykrycie obecności promieniowania jonizującego i określenie jego natężenia. Uzupełnieniem tych narzędzi są testy do wykrywania najważniejszych patogenów, które mogą zostać użyte podczas nagłych zagrożeń o podłożu biologicznym.

Szkoła Aspirantów PSP w Poznaniu oraz Centralna Szkoła PSP w Częstochowie otrzymały dwa zestawy do dekontaminacji całkowitej ludzi podczas masowego zdarzenia o charakterze chemicznym, biologicznym i radiacyjnym. Do Komendy Miejskiej PSP w Warszawie trafił zdalnie sterowany robot rozpoznania chemicznego, umożliwiający prowadzenie rozpoznania wizyjnego i przyrządowego w trudno dostępnych miejscach lub w obszarach, w których rodzaj zagrożenia uniemożliwia wprowadzenie ratowników. Zakupiono także 160 ubrań specjalnych chroniących przed czynnikami chemicznymi.

Niektóre komendy pozyskały urządzenia do zdalnej detekcji skażeń (zdalne spektrometry w podczerwieni do wykrywania obłoków gazowych i par). Pozwalają one na wykrycie obłoku gazowego, identyfikacji substancji w chmurze oraz zobrazowanie rozprzestrzeniania się tego obłoku. Analiza możliwa jest nawet z odległości 5 km. W ręce strażaków trafiły również trzy chromatografy gazowe ze spektrometrem masowym GCMS (do identyfikacji nieznanych substancji gazowych, ciekłych i stałych, występujących podczas skażeń chemicznych). Urządzenia te pozwalają zidentyfikować dowolną substancję chemiczną (lub ich mieszaninę), z jaką mogą spotkać się strażacy specjalistycznych grup ratownictwa chemiczno-ekologicznego podczas swoich działań.

Obecnie na terenie kraju istnieją cztery moduły do likwidacji zagrożeń chemicznych, biologicznych, radiacyjnych i nuklearnych (CBRN), pozostające w gotowości do działań także poza granicami na wypadek wystąpienia zagrożeń CBRN. Bardzo ważne jest doskonalenie współdziałania z ośrodkami toksykologii, zarówno na poziomie planowania działań ratowniczych, jak i podczas ich prowadzenia (wsparcie informacją toksykologiczną i współdziałanie na terenie akcji ratowniczej).

Wnioski na przyszłość

W ciągu 20 lat ratownictwo chemiczne i ekologiczne przeszło ewolucję. Było to możliwe dzięki zaangażowaniu, wiedzy i doświadczeniu bardzo wielu strażaków. Nadal wymaga ono doskonalenia, szczególnie na poziomie podstawowym, również wśród wytypowanych OSP. Pamiętajmy bowiem, że to pierwsze przybyłe na miejsce zdarzenia jednostki ochrony przeciwpożarowej rozpoczynają organizację akcji ratowniczej. Od ich wyszkolenia i przygotowania w dużej mierze zależy dalszy przebieg działań. Nie można zapomnieć o doskonaleniu zawodowym - potrzebne są poligonowe bazy szkoleniowe, a także nowoczesne urządzenia, takie jak trenażery czy specjalistyczne komory. Należy również doskonalić system ostrzegania i powiadamiania ludności. Odpowiednio zorganizowany daje gwarancję przeprowadzenia natychmiastowej ewakuacji ludzi zagrożonych skutkami awaryjnie uwolnionej substancji niebezpiecznej. Szczególnie ważne jest współdziałanie ze specjalnymi jednostkami Sił Zbrojnych RP (chemiczne i radiacyjne zespoły awaryjne, zespoły rozpoznania biologicznego) podczas zdarzeń stanowiących zagrożenie dla bardzo dużych populacji i środowiska. 

Duże wyzwania dla KSRG stanowią rozlewy olejowe, przede wszystkim na szerokich, szybko płynących rzekach. Podczas takich zdarzeń niezwykle ważne jest prognozowanie i planowanie działań ratowniczych. Należy wybrać i wskazać optymalne taktycznie i technicznie pola operacyjne. Z pozoru to prosta czynność, jednak praktyka pokazuje, że wymaga ona wiedzy, umiejętności i bardzo dużego doświadczenia.

W procesie planowania należy pamiętać o logistyce akcji ratownictwa chemicznego i ekologicznego, przede wszystkim tych długotrwałych i rozległych terenowo (ubrania ochrony chemicznej i aparaty ochrony dróg oddechowych, kontenery i namioty, sorbenty i neutralizatory, urządzenia i przyrządy pomiarowe, sprzęt do dekontaminacji). Niezbędne są nowoczesne techniki i technologie. Mam tu na myśli szeroko rozumianą robotykę (roboty do rozpoznawania zagrożeń) oraz specjalistyczne moduły do identyfikacji rozprzestrzeniania się substancji niebezpiecznych w środowisku i pracy analitycznej w zakresie oceny wielkości i rodzaju skażeń. Jako przykład warto wskazać zintegrowany mobilny system wspomagający działania antyterrorystyczne i antykryzysowe PROTEUS. Został on zbudowany przez konsorcjum najważniejszych polskich ośrodków naukowych, którym przewodniczył Przemysłowy Instytut Automatyki i Pomiarów (PIAP). W skład systemu PROTEUS wchodzą m.in. trzy wielofunkcyjne roboty, samolot bezzałogowy oraz mobilne centrum dowodzenia. Może wspierać działania Policji, PSP oraz pozostałych służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo.

Istotne znaczenie dla bezpieczeństwa chemicznego ma zapobieganie poważnym awariom. Tu wielką rolę odgrywają czynności kontrolno-rozpoznawcze prowadzone przez PSP. Należy doskonalić inżynierską metodykę (aplikacje, bazy danych) analizy i oceny ryzyka wystąpienia i skutków poważnych awarii przemysłowych. Wnioski z oceny ryzyka pozwalają modyfikować organizację ratownictwa chemicznego i ekologicznego na poziomie lokalnym i regionalnym. Nie można zapomnieć o doświadczeniach międzynarodowych. Takie przedsięwzięcia umożliwiają zapoznanie się z różnymi rozwiązaniami organizacyjnymi, sprzętowymi i szkoleniowymi, potwierdziły to choćby przygotowania do zabezpieczenia Euro 2012.

Nie wolno zapomnieć o rozwoju ratownictwa chemicznego i ekologicznego poprzez realizację projektów badawczo-rozwojowych w ramach Narodowego Centrum Badań i Rozwoju.

Mam świadomość, że to bardzo ogólne przemyślenia i zaledwie zarys spojrzenia w przyszłość. Dlatego zapraszam do dyskusji i wymiany doświadczeń. Szeroka i wszechstronna wymiana doświadczeń na łamach naszego miesięcznika będzie stanowiła nieoceniony materiał, umożliwiający systematyczne rozwijanie i doskonalenie ratownictwa chemicznego i ekologicznego. 

St. bryg. dr inż. Jerzy Ranecki jest zastępcą wielkopolskiego komendanta wojewódzkiego PSP w Poznaniu

Literatura

[1] Ranecki J., Ratownictwo chemiczne i ekologiczne - szkolenie w Państwowej Straży Pożarnej, w: Schroeder M., Mazur S. (red.), Szkolenie pożarnicze w 20-leciu PSP, wyd. Szkoła Podoficerska PSP w Bydgoszczy przy współudziale Fundacji Edukacja i Technika Ratownictwa w Warszawie.
[2] Ranecki J., Ratownictwo chemiczne i ekologiczne w krajowym systemie ratowniczo-gaśniczym na przestrzeni 20 lat, w: Konieczny J., Schroeder M. (red. naukowa), Krajowy system ratowniczo-gaśniczy w latach 1995-2015. Postępy organizacyjno-prawne, logistyczne i taktyczno-ratownicze, Garmond Oficyna Wydawnicza, Poznań.
[3] Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Państwowa, Straż Pożarna. Krajowe ćwiczenia usuwania rozlewów substancji ropopochodnych na Odrze Piaski ‘94. Dokumentacja ćwiczeń, Warszawa, wrzesień 1994.
[4] http://www.straz.gov.pl/page/index.php?str=1808&id=33718 (dostęp: 7.10.2013) EU Carpathex.
[5] Jopek T., Lenartowicz M., PIONEX od podstaw, „Przegląd Pożarniczy” nr 9, 2014.
[6] Raport podsumowujący przygotowania i organizację operacji zabezpieczenia ratowniczego turnieju EURO 2012 przez krajowy system ratowniczo-gaśniczy, przygotowany pod kierunkiem J. Skulicha, Warszawa 2013.

Grudzień 2015