Bracia w dymie

Doceniając szczególną postawę obywatelską ochotniczego pożarnictwa „Bogu na chwałę, ludziom na pożytek” na przestrzeni dziejów naszej państwowości, kierując się konstytucyjnym prawem do dobrowolnego zrzeszania się, stanowi się, co następuje - taka preambuła otwiera ustawę z 17 grudnia 2021 r. o ochotniczych strażach pożarnych (dalej: ustawa OSP). Była już o niej mowa na łamach PP 1/2022, ale przyszedł czas, by uzupełnić jakże istotne kwestie przygotowania strażaków OSP do udziału w działaniach ratowniczych.

Żaden przepis nie zastąpi, a tym bardziej nie nakaże szczerej chęci pomocy bliźniemu w potrzebie. Szczególnie dobrze wiedzą to ludzie zaangażowani w ruch ochotniczy lub woluntarystyczny, jak dziś powszechnie się go określa. Właśnie na tej samoistnej potrzebie serca opiera się wielowiekowa tradycja pomocy wzajemnej, której filarem jest dobrowolne poświęcenie swojego czasu na ratowanie innych.

Nie tylko świadczenie ratownicze

Bodajże największy szum medialny wokół wspomnianej ustawy wzbudziły korzyści, jakie mogą odnieść strażacy OSP, chociażby z tytułu możliwości otrzymania świadczenia ratowniczego. Znacznie ciszej i spokojniej było wokół spraw związanych z fachowym przygotowaniem druhów do udziału w działaniach ratowniczych. W zasadzie to zrozumiałe, bo wynika z prostego założenia, że wystarczy chcieć pomóc, aby móc to zrobić. Jednak takie założenie jest z gruntu fałszywe, gdyż od zawsze szybka i skuteczna pomoc zależała przede wszystkim od umiejętności i sprawności udzielającej jej osoby, a te przymioty wcale nie są przyrodzone.

Rozwój społeczno-gospodarczy, zrzeszanie się pomagających w stowarzyszenia ratownicze oraz postępująca technologizacja naszego życia spowodowały konieczność profesjonalizacji działań także ochotniczych w obszarze ratownictwa. Państwowa Straż Pożarna od momentu swojego powołania współdziała z ochotniczymi strażami pożarnymi, z których de facto przecież się wywodzi. Przygotowywała także ich członków do udziału w działaniach ratowniczych oraz unifikowała procedury i sprzęt wykorzystywane przy ratowaniu życia i mienia ludzkiego.

Strażak OSP to jeszcze nie ratownik

Obowiązek szkolenia i przygotowania członków ochotniczych straży pożarnych do udziału w działaniach ratowniczych regulowała poprzednio ustawa z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (dalej: ustawa ppoż.), a obecnie został on przeniesiony do art. 11 ust. 1 ustawy OSP. Przywołany przepis stanowi, że Państwowa Straż Pożarna prowadzi takie szkolenia nieodpłatnie. Taka ogólna regulacja bywa źródłem niejasności, bo prowadzi niekiedy do zbyt wygórowanych oczekiwań członków OSP, którzy czytają wybrane ustępy ustawy w oderwaniu od całego systemu prawnego. Wyjaśnienia w tej kwestii można znaleźć w kolejnych ustępach ustawy OSP, ustawie ppoż. oraz ustawie z 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (dalej: ustawa PSP). Najkrócej rzecz ujmując, chodzi o szkolenia, które służą realizacji zadań ochrony przeciwpożarowej w ramach krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (KSRG), opierającego się na strażakach PSP oraz strażakach ratownikach OSP włączonych do tego systemu.

Mając na względzie dotychczasowe rozwiązania i regulacje oraz chcąc zachować spójność całego systemu szkolenia pożarniczego, komendant główny PSP zatwierdził „Zasady przygotowania strażaków ratowników ochotniczych straży pożarnych do udziału w działaniach ratowniczych” (dalej: zasady szkoleń OSP). Powinny być one źródłem wszelkich rozstrzygnięć w kwestii organizacji szkolenia członków OSP przez PSP. O tym, że dokument ten był potrzebny, będzie bardzo przydatny i wiele wyjaśnia, niech świadczy fakt, że jest bezpośrednio powiązany z 22 innymi dokumentami formalnymi, także o randze ustaw lub rozporządzeń. Porządkuje on zagadnienia szkoleniowe, które są rozproszone w prawie powszechnym, wewnętrznym oraz programach lub zasadach, co znacznie ułatwia właściwe przygotowanie strażaków ratowników OSP do udziału w działaniach ratowniczych.

Zasady szkoleń OSP powinny być źródłem wszelkich rozstrzygnięć w kwestii organizacji szkolenia członków OSP przez PSP. Porządkują one zagadnienia szkoleniowe, które są rozproszone w prawie powszechnym, wewnętrznym oraz programach lub zasadach, co znacznie ułatwia właściwe przygotowanie strażaków ratowników OSP do udziału w działaniach ratowniczych

Należy sobie uświadomić, że wszyscy członkowie stowarzyszeń powołanych pod szyldem ochotniczych straży pożarnych są zgodnie z ustawą OSP strażakami OSP. Nie czyni z nich to jednak automatycznie strażaków ratowników OSP, którzy mają prawo udziału w działaniach ratowniczych i podlegają stosownej ochronie prawnej. Strażak OSP staje się strażakiem ratownikiem OSP dopiero po ukończeniu szkolenia podstawowego strażaka ratownika ochotniczych straży pożarnych.

Szkolenia OSP

Zasady szkoleń OSP klasyfikują członków OSP z uwagi na ich funkcje w stowarzyszeniu. Możemy wyróżnić:

• członka dziecięcej drużyny pożarniczej (DDP),
• członka młodzieżowej drużyny pożarniczej (MDP),
• kandydata na strażaka ratownika OSP,
• strażaka ratownika OSP.

Jedynie druhowie, którzy stali się strażakami ratownikami OSP, a więc ukończyli szkolenie podstawowe, mogą brać bezpośredni udział w działaniach ratowniczych. Pozostali stanowią zasób i ewentualną rezerwę kadrową, co tyczy się w szczególności osób wymienionych w punkcie trzecim. Są to strażacy OSP w trakcie szkolenia podstawowego lub członkowie MDP, którzy mogli już uczestniczyć w szkoleniu podstawowym i ukończyć je, ale nie ukończyli jeszcze 18 roku życia, a tym samym nie spełnili przesłanek art. 8 ustawy OSP.

Z uwagi na charakter funkcjonowania ochotniczych straży pożarnych i dostępność ich członków wszystkie szkolenia strażaków OSP prowadzone przez Państwową Straż Pożarną zostały podzielone na cztery poziomy. Taki układ pozwala względnie szybko przygotować strażaka ratownika OSP do samodzielnych działań w ramach zastępu, a w dalszej kolejności nabyć bardziej specjalistyczne umiejętności, aż do równorzędnych ze strażakami Państwowej Straży Pożarnej. Wyróżniono następujące poziomy i przypisane im szkolenia:

1. Podstawowy:

• szkolenie podstawowe strażaka ratownika ochotniczych straży pożarnych,
• szkolenie kierowcy-konserwatora sprzętu ratowniczego ochotniczych straży pożarnych - wymagane jedynie dla strażaka ratownika OSP pełniącego funkcję kierowcy.

2. Specjalistyczny:

• szkolenie z zakresu kwalifikowanej pierwszej pomocy,
• szkolenie z zakresu współdziałania z SP ZOZ Lotnicze Pogotowie Ratunkowe,
• szkolenie przygotowujące do przystąpienia do egzaminu uprawniającego do kierowania pojazdem samochodowym o dopuszczalnej masie całkowitej przekraczającej 3,5 t.

3. Dowódczy:

• szkolenie kierującego działaniem ratowniczym dla strażaka ratownika ochotniczych straży pożarnych (dowódcy OSP),
• szkolenie naczelnika ochotniczych straży pożarnych,
• szkolenie komendanta gminnego ochrony przeciwpożarowej.

4. Dodatkowy:

• szkolenie doskonalące dla kierowców pojazdów uprzywilejowanych o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 3,5 t,
• szkolenia z poszczególnych dziedzin ratowniczych,
• inne szkolenia wymagane do obsługi sprzętu i urządzeń będących w wyposażeniu jednostek OSP.

Wszystkie szkolenia odbywają się na tych samych zasadach i warunkach dla strażaków ratowników OSP oraz strażaków PSP, a tym samym według jednolitych programów szkoleń. To kolejny dowód na to, że wyszkolony strażak ratownik OSP w niczym nie ustępuje strażakowi PSP pod względem możliwości niesienia i udzielenia pomocy osobom zagrożonym.

Programy szkoleń OSP

W odróżnieniu od poprzedniego systemu szkolenia członków ochotniczych straży pożarnych, w którym to komendant główny PSP opracowywał i zatwierdzał programy szkoleń, ustawa OSP nałożyła obowiązek opracowywania programów na komendanta głównego PSP, ale już ich zatwierdzanie powierzyła ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych. Wywiązując się z ustawowych obowiązków, opracowano i zatwierdzono następujące programy:

• program szkolenia podstawowego strażaka ratownika ochotniczych straży pożarnych,
• program szkolenia kierowcy-konserwatora sprzętu ratowniczego ochotniczych straży pożarnych,
• program szkolenia kierującego działaniem ratowniczym dla strażaka ratownika ochotniczych straży pożarnych (dowódcy OSP),
• program szkolenia naczelnika ochotniczych straży pożarnych,
• program szkolenia komendanta gminnego ochrony przeciwpożarowej.

Do pełnego pakietu szkoleń dla członków ochotniczych straży pożarnych brakuje jeszcze tylko „Programu szkolenia przygotowującego do przystąpienia do egzaminu uprawniającego do kierowania pojazdem samochodowym o dopuszczalnej masie całkowitej przekraczające 3,5 t”, który oczekuje na zatwierdzenie ministra.

Porównanie poziomów szkolenia dla członków OSP i odpowiadających im szkoleń z zatwierdzonymi programami może sprawiać wrażenie, że tych drugich jest za mało, bo w pierwszej grupie można znaleźć ich więcej. Wynika to z faktu, że pozostałe szkolenia oparte są na programach zbieżnych z istniejącymi już rozwiązaniami dla strażaków Państwowej Straży Pożarnej lub realizowane zgodnie z wymogami ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym (jak w przypadku szkolenia z zakresu kwalifikowanej pierwszej pomocy) czy też innych regulacji (jak choćby szkolenia z zakresu współdziałania z SP ZOZ Lotnicze Pogotowie Ratunkowe). Nie było zatem potrzeby powielania tych programów i kierowania ich jedynie do członków ochotniczych straży pożarnych.

Strażak ratownik OSP = strażak PSP

Jak istotne i wartościowe jest przygotowanie strażaków ratowników OSP do udziału w działaniach ratowniczych, niech świadczy fakt, że zgodnie z art. 11 ust. 4 ustawy OSP ukończenie przez strażaka ratownika OSP szkolenia podstawowego, kursu z zakresu kwalifikowanej pierwszej pomocy oraz szkoleń z poszczególnych dziedzin ratowniczych w zakresie podstawowym uznaje się za równorzędne z ukończeniem szkolenia w zawodzie strażak. To dowód na to, że wyszkolony strażak ratownik OSP w działaniach ratowniczych w niczym nie ustępuje strażakowi Państwowej Straży Pożarnej, a zatem istotnie wzmacnia potencjał ratowniczy państwa. Oznacza to ni mniej, ni więcej, że po przyjęciu do służby w Państwowej Straży Pożarnej uzyskuje kwalifikacje w zawodzie strażak. To nie tylko realny profit z bycia strażakiem ratownikiem OSP, ale także oznaka statusu społecznego i zawodowego.

Należy podkreślić, że taka ścieżka uzyskania kwalifikacji zawodowych, przez uznanie działalności woluntarystycznej, dostępna jest jedynie w tym zawodzie. Trzeba też wyraźnie zaznaczyć, że z takiej drogi mogą skorzystać jedynie strażacy ratownicy OSP, którzy nie są jednocześnie strażakami Państwowej Straży Pożarnej, gdyż dla tych ostatnich przewidziano szkolenie zawodowe w formie szkolenia podstawowego w zawodzie strażak. Nie jest to zatem droga, która pozwoli komendantom PSP poszczególnych szczebli „uchronić” przyjętych do służby strażaków przed szkoleniem zawodowym w ramach służby. Oczywiście nie dotyczy to opisanej sytuacji wyjściowej, w której do służby przyjęty zostanie w pełni wyszkolony strażak ratownik OSP.

Wyjaśnienia wymaga jeszcze kwestia ukończenia przez strażaka ratownika OSP szkoleń z poszczególnych dziedzin ratowniczych w zakresie podstawowym. Otóż na podstawie art. 11 ust. 4 ustawy OSP za takie właśnie uznaje się szkolenia z zakresu:

1. ratownictwa technicznego realizowanego przez KSRG w zakresie podstawowym,
2. ratownictwa chemicznego i ekologicznego realizowanego przez KSRG w zakresie podstawowym,
3. ratownictwa na obszarach wodnych realizowanego przez KSRG w zakresie podstawowym,
4. ratownictwa lodowego,
5. ratownictwa wysokościowego realizowanego przez KSRG w zakresie podstawowym,
6. działań poszukiwawczo-ratowniczych realizowanych przez KSRG w zakresie podstawowym,
7. gaszenia pożarów wewnętrznych.

Wszystkie wymienione szkolenia odbywają się na tych samych zasadach i warunkach dla strażaków ratowników OSP oraz strażaków PSP, a tym samym według jednolitych programów szkoleń. To kolejny dowód na to, że wyszkolony strażak ratownik OSP w niczym nie ustępuje strażakowi PSP pod względem możliwości niesienia i udzielenia pomocy osobom zagrożonym.

BHP - każdy coś wie

Kwestia bezpieczeństwa ratowników i ratowanych jest w trakcie działań ratowniczych bezdyskusyjnie najistotniejsza, bo uratować mienie bez uszczerbku dla nikogo to priorytet służb ratowniczych. Jednak status strażaków ratowników OSP, którzy działają społecznie i woluntarystycznie, nastręcza pewnych trudności formalnych w stosowaniu przepisów bhp. Art. 8 ustawy OSP wymienia warunki, jakie musi spełnić strażak OSP, który jest uprawniony do udziału w działaniach ratowniczych. Jeden z nich stanowi odbycie szkolenia z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Sprawa byłaby prosta, jasna i przejrzysta, gdyby taki strażak był zatrudniony jako pracownik jednostki ochrony przeciwpożarowej, bo wtedy jego pracodawca dbałby o wszystkie szkolenia w tym zakresie oraz ich aktualizację. Jednak w przypadku strażaka ratownika OSP mamy do czynienia ze zbieżnością wymagań w zakresie bhp z różnych aktów prawnych, a jednocześnie brakiem statusu pracownika. I to jest zasadniczy punkt wyjścia do przyjętych rozwiązań.

Rozwiązując ten problem, przyjęto, że w ramach szkolenia podstawowego strażaka ratownika OSP realizowany jest instruktaż ogólny, którego tematyka odpowiada tej ze szkolenia wstępnego z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Następnie słuchacz otrzymuje kartę szkolenia wstępnego, na której naczelnik macierzystej OSP potwierdza przeprowadzenie instruktażu stanowiskowego. Ukończenie instruktażu ogólnego i stanowiskowego jest równoznaczne z ukończeniem szkolenia wstępnego z zakresu bhp, które następnie - w trakcie jednego z tematów szkolenia podstawowego - uzupełniane jest o treści z programu szkolenia okresowego z zakresu bhp. Na końcu takiego szkolenia przeprowadza się egzamin z zakresu bhp, opisany w zasadach szkoleń OSP, po którego zaliczeniu słuchacz otrzymuje zaświadczenie o ukończeniu szkolenia okresowego z zakresu bhp. W taki oto sposób strażak ratownik OSP spełnia przesłanki ustawowe odbycia szkolenia z zakresu bhp.

Traktując priorytetowo aspekty bezpieczeństwa, przyjęto i zalecono w zasadach szkoleń OSP, że zajęcia teoretyczne, w tym dotyczące zagadnień z zakresu bhp, należy realizować w ramach doskonalenia umiejętności, za które odpowiedzialny jest właściwy naczelnik OSP. Wszystkie treści z zakresu bhp zostały wskazane w poszczególnych programach szkoleń, wymienionych w zasadach szkoleń OSP, a dodatkowo zaleca się realizować je zgodnie z „Programem szkolenia wstępnego w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny służby dla strażaków” oraz „Programem szkolenia okresowego w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny służby dla strażaków”.

Kluczową postacią w dziedzinie bhp, choć oczywiście nie tylko, stał się tym samym naczelnik OSP, który powinien w interesie własnym i mieszkańców gminy dbać o właściwy poziom przygotowania strażaków ratowników OSP. Może on szukać wsparcia we właściwym terytorialnie komendancie gminnym ochrony przeciwpożarowej, jeżeli wójt (burmistrz lub prezydent miasta) powołał takowego i wyznaczył go spośród członków OSP lub pracowników podległego mu urzędu. Naczelnikowi OSP zawsze pozostaje także korzystanie z przychylności włodarza danej gminy, który powinien realizować zadania własne w zakresie ochrony przeciwpożarowej.

Na koniec należy wspomnieć i o tym, że członkowie OSP, którzy ukończyli dotychczas szkolenia zgodnie z zapisami wcześniej obowiązującego systemu, zachowują swoje uprawnienia do bezpośredniego udziału w działaniach ratowniczych zgodnie programami z obowiązującymi w dniu ukończenia szkolenia .

 bryg Marceli Sobol jest zastępcą dyrektora Biura Edukacji KG PSP