Świadczenia odszkodowawcze (cz. 1)

Kwestia świadczeń odszkodowawczych dla pracowników z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej jest stosunkowo dobrze znana i omówiona w literaturze przedmiotu. Inaczej ma się sprawa ze świadczeniami dla funkcjonariuszy służb mundurowych. 

Ustawa z 4 kwietnia 2014 r. o świadczeniach odszkodowawczych przysługujących w razie wypadku lub choroby pozostających w związku ze służbą [1] zastąpiła ustawę z 16 grudnia 1972 r. o odszkodowaniach przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą w Policji [2], którą przez ponad cztery dekady stosowano odpowiednio w stosunku do funkcjonariuszy poszczególnych służb podległych MSW, na podstawie odesłania w przepisach regulujących ich status. Niektóre pojęcia, tak jak na przykład pojęcie choroby pozostającej w związku ze szczególnymi warunkami lub właściwościami służby, różnią się od tych obowiązujących w prawie pracy w sposób mogący wzbudzać kontrowersje. Postaram się je naświetlić. W przypadku funkcjonariuszy posługujemy się pojęciem wypadku pozostającego w związku ze służbą i choroby pozostającej ze szczególnymi warunkami lub właściwościami służby - i w takim sensie będę się posługiwał pojęciem wypadku i choroby.

Obecnie obowiązująca ustawa odnosi się do służb podległych MSW, czyli: Policji, Państwowej Straży Pożarnej, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu oraz służb podległych prezesowi Rady Ministrów, do których należą: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencja Wywiadu i Centralne Biuro Antykorupcyjne. Ustawa normuje zakres świadczeń odszkodowawczych przysługujących funkcjonariuszom, o których mowa (oraz członkom rodzin zmarłych funkcjonariuszy tych służb), w razie wypadku i choroby pozostającej w związku ze szczególnymi warunkami lub właściwościami służby. Warto podkreślić, że nie zostali nią objęci funkcjonariusze np. Służby Celnej czy Służby Więziennej. Funkcjonariuszom Służby Celnej przysługują świadczenia określone w art. 3 pkt 3 ppkt 14  ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, określone w przepisach o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego [3] (czyli takie same, jak pracownikom w rozumieniu kodeksu pracy), natomiast w przypadku funkcjonariuszy służby więziennej prawo do odszkodowania reguluje bezpośrednio ustawa z 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej [4].  

Zakres przedmiotowy

Do świadczeń odszkodowawczych ustawa, tak jak uprzedni akt prawny, zalicza dwie kategorie:

• jednorazowe odszkodowanie przysługujące w razie wypadku pozostającego w związku ze służbą lub choroby wiążącej się ze szczególnymi warunkami lub właściwościami służby, a także
• odszkodowanie za przedmioty osobistego użytku utracone, zniszczone lub uszkodzone wskutek wypadku.

Warto nadmienić, że w przypadku uszkodzenia mienia funkcjonariusza warunkiem koniecznym do uzyskania odszkodowania jest stwierdzenie, że miało to związek z wypadkiem pozostającym w związku ze służbą. Drugą z przesłanek jest poniesienie przez funkcjonariusza uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku. W pozostałych przypadkach funkcjonariusz może domagać się świadczeń odszkodowawczych na zasadach ogólnych, tzn. na podstawie art. 415 i następnych ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny [5, 6]. 

Definicja wypadku pozostającego w związku ze służbą lub w służbie jest bardzo podobna do definicji wypadku przy pracy, która występuje w ustawie o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Wypadek pozostający w związku ze służbą jest zdarzeniem nagłym, spowodowanym przyczyną zewnętrzną, powodującym uraz bądź śmierć, które ma miejsce podczas:

1. wykonywania lub w związku z wykonywaniem obowiązków służbowych albo poleceń przełożonych,
2. wykonywania lub w związku z wykonywaniem czynności w interesie służby, nawet bez polecenia przełożonych,
3. uczestniczenia lub w związku z uczestniczeniem w obowiązkowych zajęciach związanych z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych i sprawności fizycznej funkcjonariuszy,
4. wykonywania lub w związku z wykonywaniem funkcji lub zadań zleconych przez działający w służbie związek zawodowy funkcjonariuszy bądź organizacje zawodowe lub społeczne,
5. ratowania lub w związku z ratowaniem ludzi z grożącego niebezpieczeństwa lub ratowaniem mienia Skarbu Państwa przed zniszczeniem lub zagarnięciem,
6. udzielania lub w związku z udzielaniem przedstawicielowi organu państwowego pomocy przy wykonywaniu przez niego czynności urzędowych.

Warto tu zwrócić uwagę na szerokie ramy zakresu czynności wykonywanych w ramach służby jako sposobu zatrudnienia. Na funkcjonariuszu również poza godzinami wykonywania normalnych zadań służbowych ciążą obowiązki zgodne z przysięgą składaną podczas ślubowania, których wykonywanie może spowodować wypadek. Definicja również w takich przypadkach przewiduje świadczenia odszkodowawcze. Poza tym odnośnie do składników definicji można posiłkować się bogatą literaturą oraz orzecznictwem w tym zakresie [7]. Ustawa podaje definicję legalną urazu jako każdego uszkodzenia tkanek ciała albo narządów wskutek działania czynnika zewnętrznego, czego nie zawierała poprzednia ustawa. Definiuje również znaczenie terminu „uszczerbek na zdrowiu”, który zgodnie z jej brzmieniem jest naruszeniem sprawności fizycznej lub psychicznej organizmu powodującym upośledzenie czynności organizmu, w przypadku stałego uszczerbku nierokującym poprawy, a w przypadku długotrwałego uszczerbku trwającym dłużej niż 6 miesięcy.

Świadczenia odszkodowawcze a choroba

Świadczenie odszkodowawcze przysługuje również w przypadku wystąpienia u funkcjonariusza choroby pozostającej w związku ze szczególnymi warunkami lub właściwościami służby. Za taką uznaje się chorobę spowodowaną działaniem czynników szkodliwych występujących w środowisku służby albo chorobę, która została wymieniona w wykazie chorób pozostających w związku z pełnieniem służby. A więc odmiennie wobec zatrudnienia pracowniczego zastosowano model listy oraz model definicji uznania choroby zawodowej, na co wskazywałoby umieszczenie alternatywy „albo”. W zatrudnieniu pracowniczym stosuje się tzw. model mieszany [8], który jest określony w art. 2351 Kodeksu pracy [9]. U pracownika obie te przesłanki muszą wystąpić kumulatywnie, aby mógł dochodzić roszczeń na podstawie ustawy wypadkowej, więc funkcjonariusze są w znacznie korzystniejszej sytuacji. Warto zwrócić uwagę, że obejmują ich dwa wykazy chorób pozostających w związku ze służbą. Są to:

1. rozporządzenie prezesa Rady Ministrów z 30 czerwca 2014 r. w sprawie ustalania uszczerbku na zdrowiu funkcjonariuszy Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu i Centralnego Biura Antykorupcyjnego [10] oraz
2. rozporządzenie MSW z 26 czerwca 2014 r. w sprawie ustalania uszczerbku na zdrowiu funkcjonariuszy Policji, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej i Biura Ochrony Rządu [11].

Oba wykazy nieznacznie się od siebie różnią. W drugim wykazie katalog schorzeń powiększono o nadciśnienie tętnicze z powikłaniami wielonarządowymi. Jeżeli danej choroby nie ma w wykazie stanowiącym załącznik do rozporządzenia, zgodnie z § 3 ust. 2 pkt 5 rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych z dnia 26 czerwca 2014 r. w sprawie ustalania uszczerbku na zdrowiu funkcjonariuszy Policji, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej i Biura Ochrony Rządu [11] ocenia się procentowy uszczerbek na zdrowiu według pozycji najbardziej zbliżonej. A ponieważ definicja choroby dla funkcjonariuszy podległych MSW i PRM jest bardzo szeroka, rejonowe komisje lekarskie MSW, AW i ABW, do których będzie należała ocena uszczerbku, mogą mieć problemy z odpowiednią kwalifikacją jednostek chorobowych niewymienionych wprost w rozporządzeniu, pod kątem oceny.

Kiedy świadczenia odszkodowawcze nie przysługują

Ustawa w art. 7 pkt 1 ppkt 1-3 i art. 7 pkt 2 określa sytuacje, w których funkcjonariuszowi nie zostaną przyznane świadczenia odszkodowawcze. Takie konsekwencje po pierwsze powodują okoliczności, kiedy wyłączną przyczyną było udowodnione przez właściwy organ umyślne lub rażąco niedbałe działanie lub zaniechanie funkcjonariusza naruszające obowiązujące przepisy lub rozkazy (…). Można tę dyspozycję przepisu podzielić na co najmniej kilka części składowych. Po pierwsze wyłączna przyczyna. Podkreśla się to i uszczegóławia w końcowej części art. 7 pkt 1 ppkt 1, w której czytamy, że przełożeni muszą zapewnić warunki odpowiadające tym przepisom, a więc m.in. odpowiednie przeszkolenie funkcjonariusza i zadbać, aby miał on odpowiednie umiejętności. Przełożeni ponadto sprawują nadzór nad przestrzeganiem przepisów i rozkazów. W przypadku wyłącznej przyczyny należy posiłkować się orzecznictwem SN, które odnosi się do wyłącznej winy poszkodowanego. Stwierdzenie to sugeruje, że w sytuacji określenia choćby minimalnego zawinienia pracodawcy należy przyznać poszkodowanemu świadczenia odszkodowawcze [12]. Nie ma w tym przypadku również potrzeby rozważania, czy zaniedbania pracodawcy albo osoby trzeciej przyczyniły się do zaistnienia wypadku, czyli analizy tzw. adekwatnego związku przyczynowego. Kolejnym elementem będzie udowodnienie tego przez właściwy organ. Ustawodawca odsyła do rozporządzenia w sprawie sposobu i trybu ustalania okoliczności i przyczyn wypadków w Policji, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej oraz Biurze Ochrony Rządu [13]. W rozporządzeniu tym odpowiedzialnym za ustalenie umyślnego lub rażąco niedbałego zachowania czyni się komisję powypadkową. Komisja ma za zadanie ustalenie, jaki przepis został naruszony lub jaki rozkaz nie został wykonany, czy poszkodowany miał odpowiednie warunki, przeszkolenie i umiejętności potrzebne do wykonywania czynności mających związek z wypadkiem oraz czy sprawowany był nad nim odpowiedni nadzór. Jak się podkreśla, w praktyce bardzo rzadko można poszkodowanemu przypisać umyślność, ponieważ wynikałoby z tego, że chciał złamać przepisy. Z kolei rażące niedbalstwo to zachowanie graniczące z umyślnością, polegające na tym, że chociaż poszkodowany został zapoznany z przepisami, instrukcjami, rozkazami, nie przyjął ich do wiadomości i nie przyswoił lub bezpodstawnie sądził, że działa albo pozostaje bierny w sposób zgodny z przepisami lub rozkazami, gdy tak naprawdę nie wypełnia ich treści.

Kolejna sytuacja, w której świadczenia odszkodowawcze nie będą przysługiwały funkcjonariuszowi, to wypadek, do którego funkcjonariusz przyczynił się, będąc w stanie po spożyciu alkoholu, środków odurzających, substancji psychotropowych lub innych substancji o podobnym działaniu (poprzednia ustawa ograniczała się do wypadków, których wyłączną przyczyną było zachowanie się funkcjonariusza spowodowane nadużyciem alkoholu). Równie istotne w redakcji tych przepisów było zwrócenie przez ustawodawcę uwagi na to, że liczba rodzajów substancji mogących powodować stan odurzenia stale się zwiększa. Określenie, co jest środkiem odurzającym, a co nim nie jest powodowało od bardzo dawna trudności interpretacyjne [14], dlatego zdecydowano się dodać określenie „inne substancje o podobnym działaniu”. W przypadku podejrzenia o spożycie wymienionych używek funkcjonariusz jest zobowiązany poddać się odpowiednim badaniom w celu wyeliminowania podejrzenia. Jeżeli odmówi poddania się badaniom na obecność alkoholu lub środków odurzających, substancji psychotropowych etc., odszkodowanie nie będzie mu przysługiwało. Nowa ustawa przewiduje w tej sytuacji rozwiązanie na wzór tego, które funkcjonuje w ustawie odszkodowawczej [15].

Zgodnie z art. 17 pkt 3 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi [16] badanie trzeźwości przeprowadza uprawniony organ, powołany do zachowania porządku publicznego. W przypadku badania trzeźwości funkcjonariuszy Policji należałoby jednak wyłączyć ich z czynności towarzyszących przeprowadzaniu badania, gdyż może to budzić wątpliwości co do ich bezstronności. Jeżeli to zatem możliwe, należy powierzyć obowiązki zbadania trzeźwości funkcjonariuszom straży miejskiej (gminnej) i vice versa.

Funkcjonariusz zostanie pozbawiony prawa do odszkodowania również wtedy, jeśli uszczerbek na zdrowiu lub śmierć zostaną spowodowane przez niego z winy umyślnej. Mowa o sytuacji, gdy funkcjonariusz dokona samookaleczenia.

Odszkodowanie zostanie wypłacone uprawnionym członkom rodziny poszkodowanego, tj. małżonkowi, rodzicom i dzieciom, gdy w powyższych okolicznościach doszło do śmierci funkcjonariusza, a więc zarówno w przypadku wprowadzenia się w stan upojenia alkoholowego, wpływu środków odurzających, jak i z winy umyślnej i rażącego niedbalstwa.

Ustalanie wysokości świadczeń odszkodowawczych

W porównaniu z ustawą z 1972 r. zmianie uległ również sposób ustalania wysokości odszkodowań. Dotychczas wysokość odszkodowania była ustalana w relacji do uposażenia poszkodowanego funkcjonariusza: ten, kto zarabiał więcej, otrzymywał wyższe odszkodowanie. Obecnie w odniesieniu do każdego poszkodowanego funkcjonariusza przyjmuje się przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w poprzednim roku, ogłaszane do celów emerytalnych w „Monitorze Polskim” przez prezesa GUS [17], poczynając od drugiego kwartału każdego roku przez rok. Podstawą decyzji odszkodowawczej jest ustalony przez komisję lekarską procent stałego bądź długotrwałego uszczerbku na zdrowiu. Stopień ten ustala się w procentach, za każdy procent uszczerbku na zdrowiu przyznając odszkodowanie w wysokości 20% wspomnianej podstawy. Co więcej, może być ono zwiększone na zasadach określonych w ustawie w przypadku, gdy funkcjonariusz został uznany za:

• niezdolnego do służby ze znacznym ograniczeniem sprawności organizmu lub
• niezdolnego do samodzielnej egzystencji.

Ponadto jeżeli wskutek pogorszenia się stanu zdrowia uszczerbek na zdrowiu, który był podstawą przyznania jednorazowego odszkodowania, zwiększy się o co najmniej 10 punktów procentowych, jednorazowe odszkodowanie zwiększa się o 20% przeciętnego wynagrodzenia za każdy procent uszczerbku na zdrowiu przewyższający procent, według którego przyznawane było odszkodowanie. Należy w tym wypadku założyć, że pogorszenie się stanu zdrowia było spowodowane wypadkiem lub chorobą pozostającymi w związku ze służbą, a nie innymi przesłankami.

W szczególnie uzasadnionych przypadkach odszkodowanie może zostać podwyższone przez prezesa Rady Ministrów lub ministra właściwego do spraw wewnętrznych. Uprawniony organ może też przyznać odszkodowanie członkom rodziny funkcjonariusza, którzy nie spełniają warunków do otrzymania renty rodzinnej.

Literatura

[1] Ustawa z 4 kwietnia 2014 r. o świadczeniach odszkodowawczych przysługujących w razie wypadku lub choroby pozostających w związku ze służbą (DzU poz. 616 ze zm.).

[2] Ustawa z 16 grudnia 1972 r. o odszkodowaniach przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą w Policji (DzU nr 53, poz. 345 ze zm.).

[3] Ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (DzU z 2015, poz. 1242 ze zm.).

[4] Ustawa z 9 kwietnia 2010 r. o służbie więziennej (DzU z 2017, poz. 631).

[5] Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (DzU z 2017, poz. 459).

[6] Odpowiedź sekretarza stanu Grzegorza Karpińskiego z 22 stycznia 2015 r. na interpelację nr 29870.

[7] J. Loga, Wypadek przy pracy. Pojęcie prawne, Warszawa 1981.

[8] T. Bińczycka-Majewska, Prawne aspekty chorób zawodowych, „Państwo i Prawo” 1993, nr 7, s. 51-60.

[9] Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy  (DzU z 2016, poz. 1666 ze zm.).

[10] Rozporządzenie prezesa Rady Ministrów z 30 czerwca 2014 r. w sprawie ustalania uszczerbku na zdrowiu funkcjonariuszy Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu i Centralnego Biura Antykorupcyjnego (DzU poz. 872).

[11] Rozporządzenie MSW z 26 czerwca 2014 r. w sprawie ustalania uszczerbku na zdrowiu funkcjonariuszy Policji, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej i Biura Ochrony Rządu (DzU poz. 866).

[12] Wyrok SN z 12 czerwca 2013 r. sygn. akt I UK 14/13.

[13] Rozporządzenie MSW z 26 czerwca 2014 r. w sprawie ustalania uszczerbku na zdrowiu funkcjonariuszy Policji, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej i Biura Ochrony Rządu (DzU poz. 863).

[14] K. Łucarz, A. Muszyńska, Pojęcie środka odurzającego w prawie karnym, „Państwo i Prawo” 2008, nr 6, s. 91-102.

[15] Ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych  (DzU z 2015, poz. 1242 ze zm.).

[16] Ustawa z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (DzU 2016 nr 0, poz. 487)

[17] Na podstawie art. 20 pkt 1 lit. a ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (DzU 2017 nr 0, poz. 1383).

Artykuł pierwotnie ukazał się w „Bezpieczeństwo Pracy - Nauka i Praktyka” 2016, nr 12.
Jerzy Nowosielski jest starszym inspektorem ds. bhp w KM PSP w Opolu

sierpień 2017