Zapomniane oznaki

Przed powstaniem Państwowej Straży Pożarnej (dalej: PSP) funkcjonariusze pożarnictwa zobowiązani byli do korzystania z umundurowania i tzw. odzieży specjalnej. Kwestia ta podlegała regulacji przez ministra spraw wewnętrznych. Znalazło to wyraz w zarządzeniu ministra spraw wewnętrznych z dnia 7 lipca 1975 r. w sprawie określenia wzorów umundurowania, dystynkcji i oznak oraz wzorów odzieży specjalnej funkcjonariuszy pożarnictwa (MP nr 23 poz. 148). Po powstaniu PSP zagadnienie oznak znalazło się w rozporządzeniu ministra spraw wewnętrznych z dnia 24 września 1992 r. w sprawie umundurowania strażaków Państwowej Straży Pożarnej (DzU nr 93 poz. 461). Kolejnymi regulacjami uwzględniającymi tę kwestię były: rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 18 listopada 1997 r. w sprawie umundurowania strażaków Państwowej Straży Pożarnej (DzU nr 152 poz. 1001), rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 31 marca 2003 r. w sprawie umundurowania strażaków Państwowej Straży Pożarnej (DzU nr 71 poz. 650 ze zm.) oraz rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 30 listopada 2005 r. w sprawie umundurowania strażaków Państwowej Straży Pożarnej (DzU z 2006 r. nr 4 poz. 25 ze zm). Wymienione rozporządzenia ministra właściwego do spraw wewnętrznych, regulujące umundurowanie i oznaki, będą dalej przywoływane przez podanie roku ich wydania.

Orzeł na hełmie

Zagadnieniu oznak (które w dzisiejszym rozumieniu obejmuje także oznaki stopni, tu zwane dystynkcjami stopni) poświęcono część opisową i część graficzną zarządzenia z 1975 r. Przepisy te do grupy oznak sensu stricto zaliczały m.in. wizerunek złotego orła na czapce (§ 4 ust. 1 pkt 1), którego wizualizację zamieszczono w załączniku nr 5 do zarządzenia i opatrzono oznaczeniem „wzór 43”. Motywem głównym oznaki jest orzeł ze wzniesionymi skrzydłami, z głową zwróconą w prawo (dla patrzącego w lewo). Orzeł zdaje się spoczywać na hełmie strażackim z wyraźnie zarysowanym grzebieniem. Hełm skierowany jest czołem w stronę, w którą spogląda orzeł. Kompozycji dopełniają dwa skrzyżowane topory strażackie. Pomiędzy głowicami toporów rozpięta jest lina kręcona. Oznaka ta przetrwała w takiej postaci aż do 1992 r.

Oznaka w postaci z 1975 r. została w 1992 r. zastąpiona emblematem z wizerunkiem orła o podobnej kompozycji, lecz należy zauważyć, że jest ona w tej wersji zdecydowanie lepiej opracowana (nosi znamiona konkretnego wzoru zamiast graficznego nośnika samej idei). Widzimy też wyraźne różnice w wykorzystanych wizerunkach hełmów między orłem z 1975 r. a tym z 1992 r. W kolejnych regulacjach oznaka nie była zmieniana. Warto nadmienić, że dopiero rozporządzenie z 1997 r. rozróżnia dwie odmiany oznaki z orłem (metalową i tekstylną, wykonaną nićmi koloru złotego), przy czym nie określa wzoru wersji metalowej. Odmiana metalowa przeznaczona była do stosowania na czapkach rogatywkach. Dopiero rozporządzenie z 2005 r. wprowadza graficzny wzór oznaki orła w wersji metalowej (obok tekstylnej). W 2021 r. oznace została nadana nazwa orła pożarniczego i zakwalifikowano ją do grupy oznak rozpoznawczych. Opracowano ponadto jej szczegółową dokumentację techniczno-technologiczną.

Orzeł pożarniczy – ewolucja kompozycji i wizerunki z lat: 1975 (a), 1992 (b), 1997 (c) oraz z 2021 r. w wersji metalowej (d) i tekstylnej (e)

Orzeł generała

Ciekawą oznaką nawiązującą koncepcyjnie do tej opisanej wyżej (przeznaczoną de facto jedynie dla generałów pożarnictwa) jest orzeł umieszczany na kołnierzu kurtki [1] i płaszcza generała (oznaczony jako wzór 44). Jest to protoplasta oznaki orła generała, znanej z rozporządzenia z 2021 r. oraz aktów wcześniejszych.

Orzeł na kołnierzach według wzoru nr 44 jest specyficzny. Co ciekawe, występują tu motywy hełmu, toporów i liny (nawiązujący do orła według wzoru 43). Nie pojawiają  się one już  w późniejszych wersjach tej oznaki. Gruntowna zmiana nastąpiła w 1992 r., kiedy to zrezygnowano z atrybutów w postaci hełmu, toporów i liny, dodając natomiast koronę. Rozporządzenie z 2021 r. nazywa tę oznakę orłem generała i zalicza do grupy oznak dodatkowych. Obecnie wykonywana jest metodą haftowania bajorkiem (wzór z roku 1975 zdawał się wskazywać na podobną metodę wykonania).

Oznaka orła generała według wzoru 44 z 1975 r. (a) i 1992 r. (b)

Informacja o jednostce

Interesujące jest, że zarządzenie mundurowe z 1975 r. nie znało początkowo kategorii oznak wskazujących jednostkę organizacyjną ochrony przeciwpożarowej, w której funkcjonariusz pełnił służbę. Dopiero w maju 1983 r. zarządzeniem zmieniającym zostały wprowadzone do użytkowania oznaki określające przynależność funkcjonariusza do określonej jednostki organizacyjnej ochrony przeciwpożarowej oraz zajmowane stanowisko służbowe. Miały one ogólną postać okrągłego emblematu (przypominającego nieco pieczęć okrągłą) o średnicy ok. 78 mm. Dlatego do ich opisu dobrze jest zastosować metodę pieczęci okrągłych, znaną naukom historycznym. Wyróżniamy zatem pojęcia legendy, najczęściej w formie dookolnego napisu, oraz tzw. wyobrażenia, zazwyczaj w formie znaku graficznego (obrazu), innego niż napis. Analizowane oznaki mają wszystkie te elementy. Wyobrażenie nie jest oddzielone od legendy linią otokową.

Graficzne wzory tych oznak określono w załączniku nr 2 do zarządzenia ministra spraw wewnętrznych z dnia 2 maja 1983 r. zmieniającego zarządzenie w sprawie określenia wzorów umundurowania, dystynkcji i oznak oraz wzorów odzieży specjalnej funkcjonariuszy pożarnictwa (MP nr 18 poz. 104). Oznakom przyporządkowano numery wzorów od nr 54 do 58. Załącznik ten stał się załącznikiem nr 6 do zmienianego zarządzenia (z 1975 r.).

Minister nie określił materiału, z którego oznaki powinny być wykonane. Dla funkcjonariuszy pełniących służbę w Komendzie Głównej Straży Pożarnych przewidziano oznakę według wzoru 56 [2], dla funkcjonariuszy komend wojewódzkich – według wzoru 54, dla komend rejonowych natomiast właściwy był wzór 55. Dla szkół pożarniczych przewidziano wzory nr 57 (dla Szkoły Głównej Służby Pożarniczej) i 58 (dla szkół chorążych pożarnictwa). Siedzibę określano za pomocą dodatku do oznaki zasadniczej w postaci prostokąta z umieszczoną wewnątrz nazwą miejscowości (we wzorze nr 54 jest to OPOLE, we wzorze nr 55 – WARSZAWA, a we wzorze nr 58 – POZNAŃ). Tam, gdzie mieliśmy do czynienia z tylko jedną jednostką (KGSP i SGSP), nie podawano miejscowości stanowiącej siedzibę jednostki.

W polu centralnym oznaki umieszczono znak graficzny w postaci kompozycji graficznej, na którą składa się stylizowana głowa orła na tle strażackiego hełmu z wyraźnie zaakcentowanym grzebieniem (element konstrukcyjny hełmu mający zwiększyć jego wytrzymałość). Całość spoczywała na gałązce laurowej. Symbolika jest wyraźnie strażacka, a sam znak (na który składają się trzy elementy) bardzo prosty i estetyczny. Legendy są czytelne i zrozumiałe. Z wyjątkiem oznak szkolnych legenda zawsze składa się z napisu STRAƵ POƵARNA z charakterystyczną literką „Ƶ” oraz skrótów KWSP lub KGSP, oznaczających komendę wojewódzką straży pożarnych oraz Komendę Główną Straży Pożarnych, umieszczonych poziomo pod wyobrażeniem. Oznaka dla szkoły głównej posługuje się pełną nazwą jednostki, natomiast oznaka dla szkół chorążych zawiera napis „SZKOŁA CHORĄƵYCH POƵARNICTWA”. Wszystkie napisy były majuskułowe.

Wzory oznak przynależności do jednostek wprowadzone w 1983 r. wraz z oryginalną oznaką dla funkcjonariuszy komend wojewódzkich

Oznaki te w związku z powstaniem PSP zachowano i zmodyfikowano nieznacznie za sprawą rozporządzenia z 1992 r. (załącznik nr 3 pkt 2).

Utrzymano ogólną formę i koncepcję oznaki, aczkolwiek da się zauważyć subtelne różnice w projekcie. Zamysłem projektantów było uproszczenie emblematu. Legenda zawsze przybiera formę napisu otokowego, a wszystkie napisy są majuskułowe. Formułę „STRAƵ POƵARNA” zastąpiono formułą „PAŃSTWOWA STRAƵ POƵARNA”. Mamy więc do czynienia z wyraźnym przeniesieniem idei opisywanej oznaki w nowe realia prawno-ustrojowe.

Rangę jednostki, dla której oznaka była przewidziana, określano za pomocą zestawu liter w postaci „KG” dla Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej, „KW” dla komendy wojewódzkiej, „KR” dla komendy rejonowej i „JGR” dla jednostki gaśniczo-ratowniczej. Da się zauważyć uproszczenie centralnego znaku graficznego. Białe linie użyte do wykonania wizerunku orła są znacznie grubsze niż w pierwowzorze i znak traci na lekkości. Rozporządzenie z 1992 r. nie przewidywało dla tych oznak szczególnej nazwy, określając je mianem „emblematów” i poświęcając im część 2 załącznika nr 3. Oznaki noszone było na odzieży specjalnej. Nie przewidziano oznak tego typu dla CMP i jednostek badawczo-rozwojowych.

Emblematy PSP

Od momentu wejścia w życie rozporządzenia z 1997 r. opisywane oznaki, mające pełnić funkcję identyfikacyjną, przybrały postać stylizowanej czarnej tarczy herbowej stanowiącej tło dla umieszczonego w jej polu logo PSP projektu Zbigniewa Stasika. Określono je mianem emblematów Państwowej Straży Pożarnej. Oznaki te występowały w wersji dla komend i dla jednostek ratowniczo-gaśniczych. Były to emblematy tekstylne. Na czarnym tle stylizowanej tarczy herbowej umieszczono logo – znak przedstawiający białego orła umieszczonego w polu centralnym w formie czerwonego koła, znajdującego się na tle hełmu strażackiego z wyraźnie zarysowanym grzebieniem i skrzyżowanych toporów strażackich. Hełm i topory otoczone są wieńcem z liści dębowych i laurowych. Pod tą kompozycją znajduje się ozdobna wstęga z napisem „PAŃSTWOWA STRAŻ POŻARNA”.

Owe emblematy przetrwały co do zasady bez większych zmian do chwili obecnej i są na stałe przyszywane do elementów ubioru służbowego strażaków PSP (bluza służbowa, bluza służbowa typu polar i kurtka służbowa przeciwdeszczowa), wprowadzonego rozporządzeniem z 2021 r. Ów akt prawny zawiera wzór aktualnej wersji tej oznaki. Zlikwidowano jednakże emblemat w wersji dla jednostek ratowniczo-gaśniczych.

Warto zauważyć, że zmieniła się rola tych emblematów. Należą one do grupy tzw. oznak rozpoznawczych, informujących o przynależności do PSP w ogólności. Dla identyfikacji konkretnej jednostki przyjęło się stosować inne, zindywidualizowane emblematy.

Co znamienne, w przepisach z 1975 r. ograniczono się jedynie do ustanowienia opisanych wyżej oznak i określenia ich wzorów, bez precyzowania kwestii technicznych, takich jak materiał, wymiary itp. Nie dysponujemy też szczegółowym opisem elementów składowych poszczególnych oznak. Kolejne akty prawne podają zwiększającą się liczbę szczegółów dotyczących opisywanych oznak.

Wyróżnik uczących się

Warto też poświęcić kilka słów oznakom związanym ze szkolnictwem pożarniczym. Umundurowanie słuchaczy szkół pożarniczych dla podkreślenia ich odrębnego statusu odznaczało się dodatkowymi oznakami naniesionymi na naramienniki. Dla słuchaczy Wyższej Oficerskiej Szkoły Pożarniczej (WOSP) zarządzenie z 1975 r. przewidziało okrągły metalowy emblemat z literami WOSP, obwiedzionymi wieńcem (według wzoru nr 46 z załącznika do tego aktu) koloru złotego oraz kręcony biało-niebieski sznurek, poprowadzony dookoła naramiennika. W 1983 r. w związku ze zmianą nazwy uczelni na Szkołę Główną Służby Pożarniczej modyfikacjom uległ wzór emblematu. Zamiast liter WOSP zawierał on odtąd litery SGSP.

Dla kadetów szkół chorążych pożarnictwa przewidziano oznakę koloru złotego, na którą składały się litery SChP, oparte o wieniec w kształcie litery U oraz dodatkowo taśmę koloru złotego, naszytą dookoła naramienników.

W załączniku nr 3 do rozporządzenia z 1992 r. nadano tym oznakom nową formę. Oznaka (w ówczesnej terminologii określana odznaką) zyskała kształt podobny do tej przewidzianej dla Szkoły Głównej Służby Pożarniczej. Zamiast skrótu SChP zastosowano litery „SAP”, oznaczające Szkołę Aspirantów Pożarnictwa. Zunifiko wano w ten sposób oznaki na naramiennikach słuchaczy szkół.

Przypisy

[1] Pod pojęciem kurtki rozumiemy element ubioru, który w obecnie obowiązujących przepisach określa się jako marynarka munduru. Gwoli ścisłości należy nadmienić, że funkcjonariusze innych stopni niż generałowie noszą w miejscu orłów klasyczne oznaki pożarnicze.

[2] Nie jest znana przyczyna zastosowania w zarządzeniu niespotykanej precedencji (kolejności) jednostek (KW, KR, KGSP). Na potrzeby niniejszego artykułu zastosowano precedencję zhierarchizowaną.