Logistyka długotrwałych akcji w PSP

Skuteczne prowadzenie długotrwałych działań ratowniczo-gaśniczych wymaga zapewnienia zabezpieczenia logistycznego jednostek PSP, które działa też na rzecz innych podmiotów ratowniczych zaangażowanych w te działania. Składa się na to dostawa środków zaopatrzenia i usług logistycznych.

Jest to możliwe przez wykorzystanie zasobów własnych PSP oraz tzw. zasobów terenowych definiowanych jako określone  zdolności wykonawcze tkwiące w potencjale ludzkim, zasobach zaopatrzeniowych oraz w zasobach usługowych (logistycznych i medycznych) poza jednostka prowadząca działania.

 Zagwarantowanie odpowiedniego zabezpieczenia logistycznego umożliwia również ratownikom sprawne i szybkie usuwanie skutków zdarzenia podczas długotrwałych działań ratowniczych.

Logistyka, a długotrwałe działania

Logistyka jako dziedzina wiedzy i praktyki wywodzi się z wojskowości i jest rozwijana od wieków. To dziedzina interdyscyplinarna, często wymagająca niestandardowych działań. Należy do tych dziedzin nauki (i praktyki), na której realia codzienności wymuszają nieustanny rozwój, dzięki czemu musi w sposób ciągły odpowiadać na wyzwania i potrzeby, a jednocześnie nieustannie śledzić pojawiające się nowe możliwości w zakresie form działania. W wojsku zwykło się nawet mawiać, że logistyka sama jeszcze nie wygrała żadnej z wojen, ale wiele przez nią przegrano. Konsekwencje słabości systemu logistycznego dały się łatwo zauważyć w pierwszej fazie wojny w Ukrainie, kiedy rosyjskie wojska pancerne zatrzymały się z powodu ustania dostaw paliwa. Im lepszy system logistyczny, tym większe prawdopodobieństwo, że procedowane przedsięwzięcie zakończy się sukcesem. Zjawiskiem, które stanowi wyzwanie dla systemu decyzyjnego i logistycznego Państwowej Straży Pożarnej, są długotrwałe akcje ratowniczo-gaśnicze. Jednostki PSP prowadzące je generują szeroką gamę różnego rodzaju potrzeb logistycznych i medycznych.

Jednak akcje te zdarzają się relatywnie rzadko (stanowią od 5% do 10% wszystkich akcji ratowniczych prowadzonych w Polsce przez jednostki PSP). Wobec tego, ze względów ekonomicznych, potencjał logistyczny i medyczny jednostek PSP przystosowany jest do realizacji zadań głównie w akcjach krótkotrwałych, czyli trwających nie dłużej niż 6 godz. Długotrwałe akcje są prowadzone podczas katastrof naturalnych spowodowanych przez siły natury, a zwłaszcza podczas powodzi czy pożarów oraz podczas likwidacji zagrożeń spowodowanych przez człowieka, w tym podczas awarii technicznych. Niemniej jednak, bazując na doświadczeniu polskich służb ratowniczych, można wskazać, że skuteczność i prawidłowość prowadzonych działań w znacznym stopniu zależy od sposobu i jakości ich zabezpieczenia logistycznego. Pod pojęciem akcji ratowniczej aktualny ustawodawca rozumie działania organizowane i kierowane przez Państwową Straż Pożarną. Długotrwałe akcje ratowniczo-gaśnicze są jednak autonomicznym pojęciem, mającym własną definicję legalną, aczkolwiek połączoną w swym rdzeniu z akcją ratowniczą. Definicja niegdyś umieszczona w przepisach rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 11 grudnia 1997 r. w sprawie długotrwałych akcji ratowniczych, szczegółowych norm, zasad i warunków otrzymywania wyżywienia w czasie tych akcji oraz ćwiczeń lub szkolenia przez strażaków Państwowej Straży Pożarnej lub inne osoby biorące w nich udział, a także przypadków, w których wypłaca się równoważnik pieniężny w zamian za przysługujące wyżywienie, sposobu ustalania jego wysokości oraz szczegółowych zasad wypłacania (DzU nr 160 poz. 1098, DzU z 2019 r. poz. 2565) została przeniesiona do ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (DzU z 2022 r. poz. 1969 ze zm. ), przywoływanej dalej jako „ustawa o PSP”. Stosownie do art. 62 ust. 2 pkt 2 ustawy o PSP za długotrwałe akcje ratowniczo-gaśnicze uważa się:

• każde działanie ratownicze organizowane lub kierowane przez Państwową Straż Pożarną trwające co najmniej 6 godz., liczonych od chwili przyjęcia informacji o zdarzeniu,
• pomocnicze specjalistyczne czynności ratownicze wykonywane przez Państwową Straż Pożarną w ramach pomocy udzielanej innym służbom ratowniczym trwające co najmniej 6 godz.,
• inne działania Państwowej Straży Pożarnej wymagające zgrupowania strażaków przez okres co najmniej 6 godz. w czasie podwyższonej gotowości operacyjnej lub w celu współdziałania z innymi służbami,
• akcje ratownictwa podwodnego prowadzone przez Państwową Straż Pożarną wymagające wykonania co najmniej jednego cyklu nurkowania.

Długotrwała akcja ratowniczo-gaśnicza jest więc szczególnym rodzajem akcji ratowniczej. Bardzo ważny czynnik przedstawia tu ustanowienie momentu początkowego, od którego liczy się czas długotrwałej akcji.

W obiegu prawnym istnieje szereg norm prawnych odnoszących się do zagadnień związanych z funkcjonowaniem jednostek PSP i innych podmiotów, w tym ochotniczych straży pożarnych, w warunkach długotrwałych akcji ratowniczo-gaśniczych. Długotrwałe akcje prowadzi się zwykle w ramach krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (KSRG). Podstawowym komponentem KSRG, mającym rozwinięte zdolności logistyczne wystarczające do zabezpieczenia działań o charakterze długotrwałym, jest właśnie PSP, z ukształtowaną i utrwaloną infrastrukturą logistyczną i magazynową, opartą na magazynach jednostek organizacyjnych, krajowych bazach sprzętu specjalistycznego i środków gaśniczych oraz magazynie centralnym komendanta głównego PSP.

Wspomniane wyżej regulacje są podstawą do określania kręgu uprawnień i obowiązków dla jednostek PSP w ich funkcjonowaniu w sytuacjach kryzysowych. Wskazują, co wolno, czego nie wolno, jednakże z ich treści nie wynika jasno, jak można wpłynąć na skuteczność realizacji zadań ratowniczych i logistycznych, a przede wszystkim jak należy (można) wykorzystać zasoby terenowe do zabezpieczenia logistycznego jednostek PSP w długotrwałych akcjach ratowniczo-gaśniczych. Wynika to z faktu, że potencjał zaopatrzeniowy wykorzystywany w takich akcjach to zasoby własne jednostek PSP oraz środki zaopatrzenia pozyskiwane z zasobów infrastruktury terenowej.

Potrzeby materiałowe jednostek PSP w długotrwałych akcjach ratowniczych podyktowane są względami bytowymi i fizjologicznymi stanów osobowych jednostek ratowniczych, na które wpływają również czynniki sanitarno-higieniczne, klimatyczne, przeciwepidemiczne oraz - w przypadku specjalistycznych potrzeb materiałowych - rodzaj stosowanych technik ratowniczych i użytego sprzętu technicznego. Własny potencjał zaopatrzeniowy to etatowe środki zaopatrzenia, którymi dysponują jednostki PSP uczestniczące w długotrwałej akcji ratowniczej. Są to środki podstawowe (np. artykuły żywnościowe) oraz środki specjalistyczne (zależą one od rodzaju prowadzonej akcji ratowniczej oraz rodzaju udzielanej pomocy).

Potrzeby podczas akcji

Potrzeby generowane w związku z zabezpieczeniem działań długotrwałych da się podzielić na stałe i zmienne potrzeby logistyczne. Potrzeby stałe obejmują dostawy: wody pitnej i wody do celów gospodarczych, artykułów żywnościowych i organizacji żywienia stanów osobowych, artykułów powszechnego użytku, paliw płynnych, olejów i smarów, części zamiennych oraz procedowanie czynności remontowych (w zakresie, w jakim nie są one realizowane przez uprawnione podmioty), prowadzenie spraw kwaterunkowych i transportowych. Potrzeby zmienne obejmują natomiast: specjalistyczne środki zaopatrzenia oraz specjalistyczne usługi logistyczne, których rodzaj bądź zakres zależą od rodzaju prowadzonych akcji i stosowanych technik ratowniczych lub stosowanej taktyki. Szczególnie szeroki asortyment zaopatrzenia jednostek PSP w długotrwałych akcjach ratowniczych stanowią artykuły powszechnego użytku. Zwykle są to środki ochrony i higieny osobistej, środki czystości, sprzęt gospodarstwa domowego, indywidualne środki do dezynfekcji i odkażania, zastępcze źródła światła. W przypadku organizacji tymczasowych miejsc odpoczynku realizowane są dostawy sprzętu kwaterunkowego.

Nie można również wykluczyć dostaw takich przedmiotów, jak narty lub sanki (podczas akcji prowadzonych zimą), pontonów i łódek (w akcjach powodziowych), dodatkowych narzędzi ręcznych (np. łopat) itp. Działania o charakterze transportowym prowadzone na rzecz jednostek PSP i innych podmiotów podczas długotrwałych akcji ratowniczych związane są z dostawami środków zaopatrzenia, przewozem stanów osobowych (np. kolejnych zmian prowadzących akcję ratowniczą) oraz ewakuacją. Dostawy środków zaopatrzenia związane są z dowozem środków zaspokajających potrzeby stałe (MPiS) oraz dostawami części zamiennych, dostawami wyposażenia kwaterunkowego do baz noclegowych, dystrybucją posiłków itp. Usługi transportowe związane z ewakuacją to m.in. przewóz (holowanie) uszkodzonych pojazdów samochodowych i sprzętu technicznego do warsztatów remontowych, przewóz (wywóz) zbędnego mienia (wyposażenia) jednostek PSP, wywóz odpadów i śmieci z baz noclegowych itp. Działaniom transportowym towarzyszą zawsze czynności przeładunkowe. Współcześnie podczas przewozu środków zaopatrzenia powszechnie stosowane są jednostki ładunkowe (palety, kontenery wymienne). Widzimy tu wyraźnie zarysowane dwie, zawsze obecne sfery zabezpieczenia logistycznego. Pierwsza dotyczy dostarczenia na miejsce akcji materiałów i zasobów niezbędnych do prowadzenia różnego rodzaju działań i ma przełożenie na skuteczność ich prowadzenia. Druga to zabezpieczenie sfery socjalno-bytowej, obejmujące zakwaterowanie i wyżywienie. Obok nich istotnym czynnikiem jest prawidłowa realizacja zadań transportowych (transport sił i środków oraz przedmiotów zabezpieczenia logistycznego).

Zasoby terenowe

Zabezpieczenie logistyczne jest w całości związane z zaspokajaniem potrzeb stałych i potrzeb zmiennych jednostek PSP do zwalczania wszelkiego rodzaju zagrożenia. Przy dużych akcjach jego specyfika w strefie zagrożenia polega na tym, aby organizowane dostawy zaopatrzenia i świadczone usługi uwzględniały specyfikę prowadzonej akcji. Zasoby terenowe to określone zdolności wykonawcze tkwiące w potencjale ludzkim, zasobach zaopatrzeniowych oraz w zasobach usługowych (logistycznych i medycznych), które można wykorzystać m.in. do zabezpieczenia logistycznego akcji ratowniczych. Zasoby terenowe rozumiane są również jako część potencjału logistycznego w długotrwałych akcjach ratowniczych. Potencjał usługowy może tkwić w zakresie usług logistycznych i usług medycznych, które można pozyskiwać w oparciu o wcześniej zawarte umowy i porozumienia w rejonach (na obszarach lub w ich pobliżu) prowadzenia akcji ratowniczych. Zasoby terenowe mogą być wykorzystywane do zaspokojenia zarówno stałych, jak i zmiennych potrzeb logistycznych i medycznych jednostek PSP. Wspomniane zasoby są również często pozyskiwane na potrzeby organizacji zabezpieczenia logistycznego i medycznego poszkodowanej ludności, ratowania obiektów infrastruktury krytycznej, zasobów dziedzictwa kulturowego oraz ochrony środowiska naturalnego.

Każdy, nawet dobrze zorganizowany system ma pewną bezwładność. Powoduje to, że na jego pełne uruchomienie potrzebna jest odpowiedni czas. Doświadczenia z organizacji zabezpieczenia logistycznego i medycznego jednostek PSP w długotrwałych akcjach ratowniczych prowadzonych w ostatnich dziesięcioleciach w Polsce wskazują, że dotyczy to także pozyskiwania zasobów terenowych. Okazuje się, że środki zaopatrzenia i usługi logistyczne docierają do jednostek PSP prowadzących działania ratownicze nie wcześniej niż w drugim dniu tych działań. Do tego czasu muszą korzystać z własnych zasobów logistycznych. Konieczne jest więc zapewnienie im niezbędnej autonomiczności logistycznej i medycznej.

Skuteczne pozyskiwanie terenowych zasobów logistycznych i medycznych to problem, który musi być rozwiązany jeszcze w okresie planowania i zawierania umów cywilnoprawnych z podmiotami gospodarczymi - dostawcami tych zasobów. Nie trzeba nikogo przekonywać, że należy zawierać umowy ze stałymi - wiarygodnymi dostawcami, gwarantując im jednocześnie stałą współpracę. Według opinii autorów czynnikiem determinującym należytą skuteczność jest jednak właściwa motywacja dostawców zasobów logistycznych do współpracy z organami kierowania PSP.

Sprawą dodatkową, dopełniającą powyższą problematykę, jest zapewnienie skutecznego gospodarowania środkami zaopatrzenia oraz usługami logistycznymi i medycznymi pozyskiwanymi od terenowych podmiotów gospodarczych. Wymagane jest posiadanie przez KDR odpowiednio wyszkolonych i sprawnie działających komponentów logistycznych, wchodzących w skład dostępnych sił które zapewnią ich wykorzystanie zgodnie z obowiązującymi normami zabezpieczenia logistycznego i medycznego jednostek PSP i wspierających je innych jednostek ratowniczych. W opinii autorów wskazane jest specjalistyczne szkolenie specjalistów logistyki PSP (np. w ramach studiów podyplomowych) przygotowujące ich do organizacji zabezpieczenia logistycznego i medycznego jednostek PSP w długotrwałych akcjach ratowniczych.

Wielopodmiotowość akcji

Zastosowana przez ustawodawcę definicja długotrwałej akcji (nawet w jej najszerszym ujęciu) wskazuje na pewien istotny element. Akcje takie mogą być przez PSP nie tylko organizowane, ale także kierowane, co wskazuje na ich wielopodmiotowość. Ten aspekt ma istotne znaczenie. Wielopodmiotowość to wielość komponentów biorących udział w akcji. Warto nadmienić, że już udział w jednej akcji sił różnych jednostek PSP generuje wyzwanie o charakterze logistycznym (koordynowanie zabezpieczenia dwóch podmiotów). Akcje o charakterze długotrwałym zdarzają się dość rzadko, lecz prawie każdy rodzaj działań może się w taką akcję przeistoczyć (np. poszukiwania osób zaginionych). Ponadto różny może być skład komponentów taktycznych. Poza jednostkami z terenu objętego akcją mogą znaleźć się tam również pododdziały odwodowe, mające swoje własne regulacje w zakresie zaopatrzenia. Ustawodawca nie wprowadził definicji krótkotrwałej akcji ratowniczo-gaśniczej. Do prowadzenia długotrwałych akcji ratowniczych kierowane są jednostki PSP ze szczebla powiatowego (miejskiego), wojewódzkiego oraz centralnego (krajowego). Na szczeblu powiatowym są to siły jednostek ratowniczo-gaśniczych PSP wchodzących w skład komend powiatowych albo miejskich PSP oraz innych jednostek ochrony przeciwpożarowej (zazwyczaj OSP). Na szczeblu wojewódzkim (gdy skala działań przekracza możliwości sił i środków będących w dyspozycji powiatu) - kompanie gaśnicze i specjalne oraz specjalistyczne grupy wchodzące w skład wojewódzkich sił odwodowych, a na szczeblu centralnym - oddziały i pododdziały COO. Jednostki PSP w długotrwałych akcjach ratowniczych są wspomagane przez jednostki OSP oraz inne służby, inspekcje, straże i instytucje wchodzące w skład KSRG.

Wielopodmiotowość akcji długotrwałych i związana z tym potrzeba koordynowania zabezpieczenia działań wielu podmiotów została dostrzeżona przez ustawodawcę, który poświęca sporo uwagi przede wszystkim kwestii zabezpieczenia dostaw wyżywienia. Kształt zabezpieczenia logistycznego dla jednostek PSP prowadzących długotrwałe, wielopodmiotowe działania wynika z obowiązku przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (służby), a także z potrzeby zapewnienia wysokiej skuteczności prowadzenia tych akcji.

 Zabezpieczenie logistyczne realizowane jest siłami własnymi oraz zlecane usługodawcom zewnętrznym (w ramach outsourcingu). Usługi zewnętrzne świadczone jednostkom PSP w długotrwałych akcjach ratowniczych najczęściej dotyczą dostaw gotowanych posiłków (np. w ramach cateringu), tankowania pojazdów samochodowych i sprzętu technicznego, napraw (remontu) uszkodzonych pojazdów i sprzętu technicznego, usług kwaterunkowych oraz pomocy medycznej.

Za sprawą przeprowadzonych na przestrzeni ostatnich lat nowelizacji ustawy o PSP dokonano częściowego podziału kompetencji pomiędzy organy PSP i organy samorządu terytorialnego w kwestii zabezpieczenia wyżywienia w warunkach długotrwałych akcji. Z uwagi na wielopodmiotowość długotrwałych akcji ratowniczych wiodąca jednostka ratownicza, będąca w dyspozycji dowodzącego, zazwyczaj jednostka organizacyjna Państwowej Straży Pożarnej właściwa ze względu na miejsce prowadzenia działań,  powinna pełnić funkcję „wiodącego podmiotu logistycznego”. Taki podmiot logistyczny powinien udzielać pomocy logistycznej (dostarczać środki materiałowe oraz świadczyć usługi logistyczne i pomoc medyczną) podmiotom ratowniczym, które nie mają autonomiczności logistycznej.

Najważniejsze jest wyżywienie

W literaturze podkreśla się konieczność większej korelacji dokumentów planistycznych służb ratowniczych z planami zarządzania kryzysowego oraz wypracowanie zintegrowanego systemu zabezpieczenia logistycznego wielopodmiotowych, długotrwałych działań ratowniczych. Proces ten postępuje powoli, aczkolwiek ustawodawca dostrzega konieczność budowy zintegrowanego systemu. Widać to szczególnie w sferze zapewnienia wyżywienia. Przy dużych akcjach specyfika zabezpieczenia logistycznego polega na tym, aby organizowane dostawy zaopatrzenia i świadczone usługi uwzględniały specyfikę akcji. Kierownik jednostki organizacyjnej PSP właściwy miejscowo ze względu na miejsce prowadzenia długotrwałej akcji, ćwiczeń, manewrów lub szkoleń zapewnia wyżywienie i napoje podległym mu strażakom oraz innym osobom w przypadkach, o których mowa w art. 62 ust. 6 ustawy o PSP, przy czym w tym (zwłaszcza w odniesieniu do OSP) jest to możność zapewnienia wyżywienia w trakcie długotrwałych akcji. Priorytet stanowią siły własne i odwodowe (jeżeli przekroczyły już czas autonomiczności logistycznej w tym zakresie). Siły odwodów operacyjnych prowadzą działania bez dodatkowego wyżywienia przez czas określony w tych przepisach. Po wykorzystaniu przez nie posiadanego wyżywienia obowiązek zapewnienia wyżywienia przybyłym siłom odwodowym przechodzi na właściwego miejscowo kierownika jednostki organizacyjnej PSP. Przyjmuje się, że zabezpieczenie wyżywienia stanów osobowych (organizacja wyżywienia stanów jednostek KSRG) jest jednym z najbardziej absorbujących przedsięwzięć zabezpieczenia logistycznego akcji ratowniczej, gdyż poza komponentami odwodów operacyjnych (dysponującymi ograniczoną czasowo niezależnością logistyczną w tej dziedzinie) wyżywieniem należy objąć szereg podmiotów innych niż PSP. Wśród wielu przyczyn utrudniających w tym przypadku organizację żywienia ludzi, jako najważniejsze  należy wymienić  brak możliwości dokładnego ustalenia liczby żywionych osób (napływ nowych sił, niewiedza co do tego jakie siły jeszcze i czy wezmą udział w działaniach) oraz częste zmiany liczby zastępów działających na poszczególnych odcinkach bojowych (co powoduje zamieszanie przy ustalaniu kogo należy żywić w jakiej kolejności).

Dlatego właśnie istotnym czynnikiem jest moment ustalenia czasu, tj. chwili, od której liczymy 6 godz., po których przekroczeniu akcja zyskuje przymiot długotrwałej i możemy uruchomić procedury zapewnienia wyżywienia. Skupiliśmy się tu na czasie akcji, a nie czasie, jaki poszczególny strażak czy pododdział jest w akcji. Szczegóły dotyczące wyżywienia, w tym rodzaje norm wyżywienia oraz ich wartość pieniężną, średnie wartości energetyczne i odżywcze produktów żywnościowych objętych poszczególnymi normami, przypadki przyznawania poszczególnych norm wyżywienia, przypadki, w których normy wyżywienia mogą zostać uzupełnione oraz wartość pieniężną uzupełnienia określono w akcie wykonawczym wydanym na podstawie art. 62 ust. 10 ustawy o PSP, tj. w rozporządzeniu ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 28 września 2020 r. w sprawie wyżywienia w Państwowej Straży Pożarnej (DzU poz. 1675).

Podsumowanie

Zabezpieczenie logistyczne jednostek PSP w długotrwałych akcjach ratowniczych jest częścią składową zabezpieczenia logistycznego działań ratowniczych. Jednostki ratownicze prowadzące długotrwałe akcje ratownicze organizowane i kierowane w całości przez organy PSP generują różnego rodzaju potrzeby logistyczne i medyczne. Potrzeby te obejmują szeroki asortyment środków zaopatrzenia oraz usług logistycznych.

Stałe i zmienne potrzeby logistyczne jednostek PSP w długotrwałych akcjach ratowniczych zaspokajane są przy wykorzystaniu etatowego potencjału logistycznego PSP (zasobów zaopatrzeniowego i usługowego) oraz zasobów terenowych.

st. kpt. Dominik Kabat pełni służbę w Biurze Logistyki Komendy Głównej PSP
dr inż. Michał Chmiel jest kierownikiem Jednostki Certyfikującej CNBOP-PIB,
autorem i współautorem wielu publikacji z zakresu ochrony przeciwpożarowej i bezpieczeństwa

Literatura dostępna u autorów