Wyjątkowe odznaczenie

Krzyż Zasługi jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych polskich odznaczeń. Zawdzięcza to głównie swojej formie, nazwie oraz tradycji nadawania, związanej ze wskrzeszeniem państwowości polskiej. Odznaczenie to wyróżnia niewątpliwie jego trwałość oraz uniwersalność samej koncepcji.

Na początek powiedzieć, czym w ogóle jest odznaczenie. Według definicji W.B. Tomaszewskiego, podanej w jego „Kodeksie orderowym” (zob. art. 3 tegoż), określa się je jako znak zaszczytny nadawany przez władze państwowe (niemający kapituły, której istnienie jest cechą orderów), zazwyczaj prezydenta lub prezesa Rady Ministrów (nadawanie odznaczeń to jeden z podstawowych przejawów suwerennej władzy państwowej). Przeważnie odznaczenia mają formę krzyża, czasem gwiazdy. Mogą być nadawane parokrotnie i dzielą się na klasy (stopnie).
Widzimy zatem, że Krzyż Zasługi doskonale wpisuje się w przytoczoną powyżej definicję odznaczenia (współczesną mu w chwili jego ustanowienia). Ma on formę krzyża, dzieli się na stopnie i jest nadawany przez naczelne organy państwowe. Obecnie (w aktualnym stanie prawnym) odznaczenie to nadaje prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. Pierwotnie w kwestii organu nadającego odznaczenie panował podział ze względu na stopnie Krzyża Zasługi. Krzyż złoty nadawany był przez prezydenta RP, co podkreślało jego rangę, a krzyże srebrne i brązowe przez prezesa Rady Ministrów.

Historia Krzyża Zasługi

Krzyż Zasługi to polskie trzystopniowe odznaczenie wprowadzone ustawą z dnia 23 czerwca 1923 r. o ustanowieniu Krzyża Zasługi (Dz.U. RP nr 62, poz. 458). Intencją jego twórców, określoną w art. 1 tejże ustawy, było stworzenie nagrody dla osób, które od chwili wskrzeszenia państwa polskiego położyły względem niego lub jego obywateli zasługi, spełniając czyny nie leżące w zakresie ich zwykłych obowiązków, a przynoszące znaczną korzyść państwu lub poszczególnym obywatelom.
Poza tym, że obok orderu Virtuti Militari Krzyż Zasługi jest najbardziej rozpoznawalnym wyróżnieniem w naszym kraju, to jest on również protoplastą innych rodzimych odznaczeń, które czerpią zeń formę i nazwę. Mowa tu o Krzyżu Zasługi za Dzielność, ustanowionym w 1928 r. oraz Krzyżu Zasługi z Mieczami z 1942 r. To właśnie Srebrny Krzyż Zasługi stanowił bazę dla ustanowionego w 1928 r. Krzyża Zasługi za Dzielność. Od chwili ustanowienia w 1923 r. jego znaczenie, prestiż i niektóre detale odznaki nieznacznie się zmieniały. Początkowo stanowił jedno najwyższych odznaczeń dla osób cywilnych. Po wybuchu II wojny światowej nadawany był przez władze emigracyjne, aż do 1989 r. Został także przyjęty do systemu odznaczeń PRL. Funkcjonował więc w dwóch formach, w dwóch porządkach prawnych. Po 1989 r. w zmienionej formie, nawiązującej do tradycji przedwojennej, Krzyż Zasługi istnieje do dzisiaj - jako nagroda dla osób, które zasłużyły się dla państwa lub obywateli, spełniając czyny przekraczające zakres ich zwykłych obowiązków, a przynoszące znaczną korzyść.

Przez prawie 100 lat obecności Krzyża Zasługi w polskim systemie orderowo- odznaczeniowym kilkakrotnie zmieniano zasady jego nadawania, co miało wpływ na jego rangę i znaczenie. Ciągle jednak pozostawał jednym z bardziej prestiżowych odznaczeń, zwłaszcza w okresie międzywojennym. Co ciekawe, w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach (Dz.U. z 2020 r. poz. 138) możemy przeczytać, że Rzeczpospolita Polska zapewnia ciągłość tradycji narodowych w wyróżnianiu zasług, cnót obywatelskich i wybitnych osiągnięć. Historia Krzyża Zasługi zdaje się potwierdzać tę deklarację. Dla funkcjonariusza Państwowej Straży Pożarnej opisywane odznaczenie ma charakter szczególny. Może ono bowiem być przyznane za dokonane w ramach służby czyny przekraczające zakres zwykłych obowiązków lub też za działalność pozasłużbową, mieszczącą się w ramach ustawowych przesłanek do jego przyznania, tj. za ofiarną działalność publiczną lub ofiarne niesienie pomocy oraz działalność charytatywną. Wielu funkcjonariuszy aktywnie angażuje się w obywatelskie i prospołeczne inicjatywy pozasłużbowe. Istnienie opisywanego odznaczenia daje możliwość nagrodzenia takich działań.

Opis odznaki Krzyża Zasługi

Głównym motywem projektu odznaki jest krzyż, nawiązujący do krzyża kawalerskiego, z nałożonym nań kartuszem w postaci okrągłej tarczy z literami RP. Na odznakach wykonywane są one w otoczeniu wianka z ornamentacją (tu warto podkreślić, że jedynie w przypadku krzyża brązowego ustawa z 1923 r. przesądza, że jest to wieniec laurowy, co zdaje się potwierdzać załącznik graficzny do tej ustawy oraz przepisy wykonawcze do ustawy z dnia 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach (Dz.U. z 2000 r. poz. 138). W ogólnym zarysie widoczne jest daleko idące podobieństwo do odznaki orderu Virtuti Militari, co jak się zdaje nie było dziełem przypadku. Pierwotnie wymiary (rozpiętość ramion krzyża) wynosiły 40 mm, zaś w obecnej jego postaci jest to 42 mm. Szerokość ramion krzyża zmienia się (rośnie) w miarę oddalania się od centrum. Na rogach ramiona zakończone są kulkami (po dwie na każde ramię). Między ramionami umieszczone są promienie.

Pomiędzy odznakami Krzyża Zasługi w różnych stopniach występują jednakże drobne różnice, które warto odnotować. Pierwszą jest sposób zawieszania na wstędze, druga dotyczy promieni, trzecia ramion, a czwarta - najistotniejsza - tarczy z inicjałem RP.
Krzyż brązowy wieszano na brązowym kółku o średnicy 20 mm. Krzyże srebrny i złoty zawieszano na odpowiednio srebrnym albo złotym wieńcu laurowym o średnicy 20 mm. Między ramionami krzyża znajdują się pęki promieni. W przypadku krzyża złotego i srebrnego mamy po pięć promieni między dwoma ramionami (czyli razem 20), przy czym środkowy promień jest najdłuższy, a pozostałe maleją w kierunku ramion. Na odznace krzyża brązowego pomiędzy ramionami widnieją natomiast trzy promienie. Przechodząc do kwestii różnic w budowie ramion, warto zaakcentować, że ramiona Złotego i Srebrnego Krzyża Zasługi pokryte są czerwoną emalią w obramowaniu, nałożoną na fakturowane podłoże. Ramiona krzyża brązowego są patynowane na brązowo. Umieszczona w środku krzyża okrągła tarcza w przypadku krzyża złotego i srebrnego jest emaliowana na biało. Na niej, odpowiednio do stopnia odznaczenia, umieszczono centralnie złocony lub srebrzony monogram „RP”.

Tarcza Złotego i Srebrnego Krzyża Zasługi ma otok pokryty czerwoną emalią i ornamentowane obramowanie. Wokół tarczy Brązowego Krzyża Zasługi z monogramem „RP” umieszczony jest wypukły wieniec laurowy. Odwrotna strona krzyża w wersji współczesnej jest zawsze gładka (w okresie międzywojennym krzyże miały na rewersie nanoszony numer porządkowy). Obramowanie ramion krzyża i wieńczące je kulki, pęki promieni pomiędzy ramionami, ornamentowane obramowanie tarczy oraz odwrotna strona krzyża są złocone lub srebrzone, odpowiednio do stopnia odznaczenia. Odznaka Brązowego Krzyża Zasługi jest natomiast w całości patynowana na brązowo.

Ciekawostki

Co ciekawe, odznaczony Krzyżem Zasługi zobowiązany był zwrócić koszty wykonania odznaki (art. 7 ustawy o KZ). Opłata za odznakę wynosiła 18 zł za krzyż złoty, 12 zł za krzyż srebrny i 6 zł za krzyż brązowy. Istniała jednakże możliwość zwolnienia odznaczonego z tego obowiązku i korzystano z niej w praktyce, zwłaszcza jeżeli odznaczeni pochodzili z obszarów wiejskich i nie było ich stać na pokrycie tych kosztów.

Co znamienne, ustawowy obowiązek zwrotu kosztów wykonania odznaczeń doprowadził do tego, że przy drugim i kolejnych nadaniach Krzyża Zasługi odznaczeni często rezygnowali z uiszczania opłat, więc jedynym dowodem przyznania odznaczenia był dyplom. Spowodowało to także wykształcenie się specyficznej praktyki administracyjnej. Odznaczonemu przesyłano z pismem przewodnim z Kancelarii Prezydium Rady Ministrów dyplom nadania Krzyża Zasługi, informując w piśmie, że w związku z odznaczeniem istnieje możliwość wydania jego odznaki za zwrotem kosztów. Po opłaceniu odznaczenie miało zostać przesłane do doręczenia właściwą drogą urzędową. Mamy więc znacznie więcej dyplomów niż samych odznaczeń z okresu 1923-1939. Modyfikując przepisy regulujące kwestie Krzyża Zasługi w trakcie transformacji ustrojowej, odstąpiono od pobierania jakichkolwiek opłat związanych z wyróżnieniem Krzyżem Zasługi.

Obecnie zamiast dyplomów stosowanych w dwudziestoleciu międzywojennym wykorzystuje się legitymacje. Krzyż Zasługi (w każdym stopniu) nadaje prezydent RP w drodze postanowienia. Akty te publikowane są w Monitorze Polskim. Warto także wspomnieć, że z mocy ustawy wszelkie pisma w sprawach związanych z przyznawaniem Krzyża Zasługi zwolnione były z opłaty skarbowej.

mł. kpt. Dominik Kabat pełni służbę w Biurze Logistyki KG PSP