Pożar zapałczarni

Przed I wojną światową w Częstochowie, w dzielnicy przemysłu i handlu przylegającej do ul. Garibaldiego i przecinającej Nowy Rynek, mieściła się fabryka zapałek. 16 czerwca 1913 r niespodziewanie powstał w niej pożar.

Częstochowska zapałczarnia nie dysponowała przyzakładowym oddziałem straży pożarnej, więc na ratunek wezwano okoliczne oddziały ratowniczo-ogniowe. Dojazd do fabryki nieco utrudniała zwarta i ciasna zabudowa. Straże przybyły dopiero po kilkunastu minutach od zaalarmowania.

Pożar

Pierwsze płomienie pojawiły się w kotłowni, w której najprawdopodobniej zapaliła się belka podtrzymująca wentylator elektryczny. Ogień bardzo szybko rozprzestrzenił się po drewnianych stropach na sąsiednie hale, m.in. pakownię i pudełkarnię, a także na miejsca, w których przygotowywano masę drzewną.

Akcja ratowniczo-gaśnicza trwała kilka godzin. Zaangażowane w nią były jednostki miejskiej - częstochowskiej ochotniczej straży pożarnej, dowodzone przez naczelnika Wacława Zielińskiego. Stawili się także strażacy z ochotniczych straży działających przy innych zakładach - z huty Paulina, fabryki włókienniczej La Czenstochovienne, fabryki guzików Grossmana czy Posterunku Ratunkowego Drogi Wiedeńskiej. Na apel nie odpowiedziała jedynie Straż Ogniowa huty Raków. Wszystkie zastępy straży pomagające przy gaszeniu pożaru dysponowały taborem i sprzętem składającym się z siedmiu sikawek konnych, w tym gazowej i parowej oraz trzech sikawek na podwoziu dwukołowym. Do dyspozycji mieli również kilka beczkowozów, wózki hydrantowe, węże, drabiny sięgające dwóch pięter. Na tyłach fabryki znajdowały się lokomotywy parowe, które podjeżdżały ze zbiornikami wypełnionymi wodą. Można to zobaczyć w trzyminutowym filmie dokumentalnym braci Antoniego i Władysława Krzemińskich, którzy uwiecznili pracę częstochowskich strażaków (dostępny na YouTube). Premiera filmu odbyła się 19 czerwca w częstochowskim kinie Odeon, wyświetlano go do 27 czerwca 1913 r.

Szacowanie strat

Podczas akcji gaszenia pożaru i ratowania dobytku kilku strażaków zostało lekko poparzonych. Do grona członków straży ogniowej miasta Częstochowy należeli na szczęście bracia Teichnerowie. Z zawodu byli felczerami, mieli więc odpowiednie kwalifikacje, by udzielić poszkodowanym pierwszej pomocy.

Pożar zniszczył doszczętnie główne hale produkcyjne, większość maszyn, kotłownię, a także pokaźną dyrektorską bibliotekę. Straty zostały oszacowane na kilkadziesiąt tysięcy rubli. Ocalało zaledwie kilka maszyn produkcyjnych oraz zgromadzone w piwnicznych magazynach gotowe produkty z siarką i fosforem. Dzienna produkcja w fabryce przed pożarem wynosiła 350 tys. pudełek zapałek. Po pożarze wstrzymano ją, a pracę straciło prawie 300 robotników, głównie kobiety. Zarząd częstochowskiej zapałczarni podjął jednak kilka dni później decyzję o odbudowie budynku i jak najszybszym uruchomieniu ocalałych z pożaru maszyn, próbując zachować ciągłość produkcji i przywrócić ludzi do pracy.

Na przełomie XIX i XX w. pożary w fabrykach były na porządku dziennym. Zagrażały robotnikom, budynkom i całemu kompleksowi maszynowemu. Zewnętrzne mury budynków przemysłowych wznoszono zwykle z cegły ceramicznej na zaprawie wapiennej, a szkielet wewnątrz budynku miał szkieletową konstrukcje drewnianą. Łatwopalne materiały, kurz, pracujące maszyny, obok których znajdowały się niezabezpieczone farby, oleje, kleje czy inne substancje stanowiły zaś poważne zagrożenie pożarowe.

Czas odbudowy

Jedną z głównych gałęzi rozwijającego się przemysłu w I poł. XX w. stał się przemysł chemiczny. Zapotrzebowanie na wyroby toaletowe, kosmetyki i zapałki stopniowo wzrastało w aglomeracjach miejskich. Producenci zapałek zwiększali produkcję, dając pracę setkom osób (w 1913 r. w Królestwie Polskim było aż czterech producentów w branży zapałczanej). Fabryka zapałek w Częstochowie dzięki dużemu kapitałowi akcyjnemu bardzo szybko podźwignęła się z pożaru. Do czerwca 1914 r. zdołała zakupić dziewięć nowoczesnych maszyn , a także ulepszyć system produkcji na każdym etapie fabrykacji. Porównywany był do systemów obowiązujących w zakładach znajdujących się w Berlinie czy Sztokholmie. Zatrudnienie znalazło w fabryce 800 ludzi, w tym około 100 kobiet. W rocznicę pożaru, 16 czerwca 1914 r., odbyło się uroczyste poświęcenie budynku fabryki.

Historia producenta

Częstochowska fabryka zapałek została założona w 1881 r. przez spółkę Gehlig i Huch. Funkcjonowała pod nazwą Fabryka Zapałek Chemicznych Gehlig i Huch w Częstochowie. W 1911 r. przeszła na własność tomaszowskiej firmy Sachs i Pesch (dawniej Moritz). A w kolejnym roku wykupiło ją Towarzystwo Akcyjne W.A. Łapszyn z Petersburga z zarządem na Królestwo Polskie w Warszawie. Tworzyło je aż 12 fabryk. Obecnie w dawnym budynku zapałczarni mieści się Muzeum Zapałek.

Literatura

[1] R. Kowalczyk, Rozwój przemysłu chemicznego w Królestwie Polskim do 1914 r., „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, Uniwersytet Łódzki 2010, s. 206.

[2] A. Pobratyn, Władysław i Antoni Krzemińscy - pierwsi częstochowscy filmowcy, Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie, Częstochowa 2015, s. 181.

[3] T. Urban, Rewitalizacja XIX-wiecznych obiektów pofabrycznych, Politechnika Łódzka, Łódź, za: „Przegląd Budowlany 2012, nr 2, s. 52.

[4] „Goniec Częstochowski” 1913, nr 163 z 17 czerwca, s. 3.

[5] „Goniec Częstochowski” 1913, nr 164 z 18 czerwca, s. 3.

[6] „Goniec Częstochowski” 1913 nr 164 z 17 czerwca, s. 3.

[7] „Goniec Częstochowski” 1913, nr 165 z 18 czerwca, s. 3.

[8] Handlowiec. Kalendarz dla spraw Handlu i Przemysłu m. Częstochowy i okolic, wyd. Stowarzyszenie Pracowników Handlu i przemysłu m. Częstochowy, Częstochowa 1913.

{gallery}galeria/04-17/zapalki{/gallery}

Podpisy do fotografii:

Fot. 1. Odznaka pamiątkowa Straży Ogniowej Ochotniczej w Częstochowie, 19 września 1923 r.; zbiory CMP

Fot. 2. Ćwiczenia Straży Ogniowej w czasie wystawy przemysłowo- rolniczej w Częstochowie w 1909 r.; zbiory CMP

Fot. 3. Zbiór filumenistyczny (etykiet zapałczanych) z lat 60. XX w.; producenci: ZPZ Bystrzyca, ZPZ Czechowice, ZPZ Częstochowa, ZPZ Gdańsk, ZPZ Sianów, zbiory CMP

Danuta Janakiewicz jest pracownikiem Wydziału Dokumentacji Zbiorów Centralnego Muzeum Pożarnictwa

kwiecień 2017