Krótkie dzieje przepisów przeciwpożarowych. Cz. 9. Lata pięćdziesiąte.

Po II wojnie światowej w Polsce zapanował totalitarny system nakazowo-rozdzielczy, próbujący regulować, a nawet reglamentować wszelkie dziedziny życia społecznego. Nowe realia nie ominęły ochrony przeciwpożarowej.

Walka z pożarami jest zajęciem pożytecznym niezależnie od ustroju politycznego. Nie można jednak pominąć różnic w kształtowaniu prawa w ustroju wolnościowym i totalitarnym.

W pierwszym, utożsamianym z demokracją, stawia się na inicjatywy obywatelskie, przybierające postać dobrowolnych zrzeszeń. Tego rodzaju ruchy wpływają na powstawanie aktów prawa miejscowego (samorządowego), a z czasem wykształcają własne władze, normy, zasady, które w końcu zmieniają się w ogólnie obowiązujące przepisy i ich aparat wykonawczy. O ostatecznym kształcie przedsięwzięcia zawsze jednak decyduje rachunek ekonomiczny, bo to wszystko musi się opłacać, a co najmniej bilansować. Co charakterystyczne, w takim systemie władzę i odpowiedzialność ma człowiek, którego na czele urzędu stawiają wybory - jeśli nie powszechne, to przeprowadzone poprzez głosowanie w danej organizacji. Urzędników jest niewielu, bo co prawda proces wprowadzenia prawa trwa długo, ale dzięki temu, że toczy się w dialogu społecznym, będącym doskonałą formą edukacji, jego stosowanie to formalność.

W drugim systemie, którego dobrym przykład stanowi komunizm, prawo tworzone jest odgórnie przez urzędników, piastujących swój urząd bynajmniej nie za sprawą demokratycznych wyborów. Przepisy nie rosną wraz z wymaganiami społecznymi, nie biorą się z oddolnego zapotrzebowania, naśladownictwa istniejących gdzie indziej albo z przekonania twórców, że tak musi być. Konieczność ich stosowania nie podlega tu więc żadnej społecznej dyskusji. Bilans ekonomiczny też nie ma znaczenia, przecież pieniądze można dodrukować lub pożyczyć. Wprowadzeniu przepisu zawsze towarzyszy aparat przymusu, a nawet represji, bo nawet pożyteczne prawo, przez sam fakt jego narzucenia, jest przez społeczeństwo postrzegane jako jeszcze jedno uprzykrzenie życia. W tym systemie władza nie jest spersonifikowana, bo spoczywa w urzędzie, czyli biurokracji, sprawozdawczości i statystyce: trzech okazjach do błędów i wypaczeń. Wprowadzenie prawa jest zatem szybkie, ale przy jego stosowaniu mnoży się formalności.

Nadeszła centralizacja

W Polsce po II wojnie światowej komuniści przystąpili do tworzenia „nowego, wspaniałego świata”. Na szczęście w zakresie ochrony przeciwpożarowej przedsięwzięcia władz tak zbiegły się z uniwersalnymi potrzebami, że można traktować je na ogół jako szczęśliwe podsumowanie wcześniejszych procesów. Złożyło się na to kilka czynników.

Przede wszystkim międzywojenny świat polskich przymusowych ubezpieczeń od ognia, skupiony na wypychaniu zysków za granice kraju, nie udźwignął zapobiegania pożarom. Sami ubezpieczyciele sugerowali potrzebę zaprowadzenia ogólnych porządków ogniowych przez rządowy aparat władzy. Ten zaś poczynił pewne kroki w tym kierunku, więc zrobienie następnych w stronę całkowitego centralizmu w zakresie ochrony przeciwpożarowej wydawało się czymś naturalnym.

Można odnieść wrażenie, że komunistom straż pożarna z jej nieco dziwacznymi mundurami, rytuałami oraz ze szczerą skłonnością do brawury, wydawała się czymś mało poważnym, a więc niezbyt groźnym. Oficerów strażackich przedwojennego i wojennego chowu poddawano represjom, usuwano ze stanowisk, ale nie rozstrzeliwano ani nie zsyłano masowo na Syberię. Po zaaplikowaniu im serii upokorzeń, wracali do służby, bo świeżo nominowani „z awansu społecznego” komendanci straży, nawet mimo dobrych chęci, zwyczajnie sobie nie radzili.

Ocalałe z wojny oficerskie kadry strażackie nabrały przekonania, że muszą tworzyć strukturę jednolitą, scentralizowaną, wyposażoną we władzę administracyjną, niezależną zwłaszcza od samorządów, a już szczególnie od dobrej woli druhów ochotników. W zdecydowanej większości byli to absolwenci oficerskich szkół wojskowych, którzy w czasie okupacji funkcjonowali w porządku niemieckim.

No i obiektywnie rzecz biorąc, jeśli chodzi o zarządzanie bezpieczeństwem - centralizacja jest jak najbardziej wskazana, bo skuteczna. W tym zakresie ideologia zbiegła się więc z praktyką. Ale w Związku Sowieckim cały obszar bezpieczeństwa, w tym straże pożarne, przypisano do NKWD. W Polsce ofiarą padł ruch ochotniczy, który wepchnięto na niemal dekadę w struktury (uwaga!) Ochotniczych Rezerw Milicji Obywatelskiej (ORMO). Zawodowa struktura ochrony przeciwpożarowej przypadła jednak do nadzoru innemu ministrowi niż ten od bezpieczeństwa publicznego. Nawiasem mówiąc, o ile członkowstwo w ORMO nie było normą, o tyle niektóre legendarne postacie strażackie, zwłaszcza w szkolnictwie, tą przynależnością się szczyciły, a innych do tego gorąco namawiały, nawet przymuszały.

Znalazł się jednak jeden człowiek, który chciał ocalić samorządność i niezależność w ochotniczych strażach pożarnych. Bolesław Chomicz jeszcze w 1945 r., po dwudziestu latach od rozstania ze strażakami (co prawda pełnił w czasie wojny urząd w konspiracyjnej ochronie przeciwpożarowej, ale jego realne wpływy były mocno ograniczone), na wezwanie Rządu Jedności Narodowej, stanął na czele zarządu przymusowego Związku Ochotniczych Straży Pożarnych. Zrobił swoje, organizując od nowa struktury OSP, ale na pytanie od przedstawiciela rządu, jak się zapatruje na „powiązanie oddolne ochotniczych straży pożarnych z lokalnymi posterunkami ORMO”, odparł: „(…) to bynajmniej nie usprawni straży ochotniczych (…) i spowoduje (…) rozluźnienie ich ustroju, czynności bowiem ich są poza wszelką polityką i partyjnością, ożywione będąc jedynie szczerym poczuciem obowiązku nieprzymuszonej służby obywatelskiej”[1]. Po czym podał się do dymisji z końcem 1947 r. Bardzo łatwo ją przyjęto.

Nowe porządki ogniowe (ustawowe)

W 1950 r., po wyrzuceniu Chomicza na śmietnik historii, nie było żadnych istotnych przeszkód w realizacji centralistycznych planów w ochronie przeciwpożarowej. Sejm uchwalił nową ustawę o ochronie przeciwpożarowej i jej organizacji [2], uchylającą tę „sanacyjną” z 1934 r. Zadziałano z wielkim rozmachem.

Powstała tak niechciana przez Chomicza Komenda Główna Straży Pożarnych, podległa ministrowi gospodarki komunalnej. Warto zwrócić uwagę, że ośrodkiem dyspozycyjnym władzy była komenda, nie komendant, co tak się utrwaliło, że do dziś mówi się „A co na to komenda główna?”, zamiast pytać, co na to naczelny organ w sprawach ochrony przeciwpożarowej, czyli komendant główny PSP. Tej komendzie podlegały wojewódzkie komendy straży pożarnych przy prezydiach wojewódzkich rad narodowych, tym zaś powiatowe oraz miejskie komendy straży pożarnych przy prezydiach powiatowych i miejskich rad narodowych. Rady narodowe to nominalne organy władzy, oczywiście na wzór Kraju Rad.

Do zakresu działania komend straży pożarnych należało kierownictwo i nadzór nad całokształtem ochrony przeciwpożarowej. Na czele komend stali komendanci, wyposażeni w zastępców ds. politycznych (ci pilnowali, by wśród strażaków nie było odchylenia reakcyjno-narodowego) i aparat urzędniczy. W zakresie działania komend pośród innych spraw znalazły się sprawy organizacji zapobiegawczej akcji przeciwpożarowej i walki z pożarami oraz sprawy szkolenia fachowego w tym zakresie.

Zgodnie z ustawą wszystkie osoby fizyczne lub prawne obowiązane są współdziałać w akcji zapobiegawczej i ponoszą odpowiedzialność za szkody powstałe wskutek wybuchu pożaru z powodu ich niedbałości, lekkomyślności lub opieszałości w wykonywaniu poleceń władz pożarniczych. Można odnieść wrażenie, że system ukierunkowano na ochronę tzw. majątku narodowego, tj. głównie zakładów przemysłowych, zabranych ich prawowitym właścicielom. Działał również w sensie powszechnym.

Powstała struktura zapobiegawcza na wzór sowiecki - identyczna funkcjonuje do dziś na Białorusi. Utworzono stanowiska, w których nazwie pojawiło się rozszerzenie „ochrony przeciwpożarowej”: we władzach naczelnych (ministerstwach) oraz w zakładach i jednostkach centralnych gospodarki narodowej - głównych inspektorów, w nieco niższych urzędach - stanowiska inspektorów, w zakładach podległych bezpośrednio władzom naczelnym - stanowiska komendantów, a w pozostałych jednostkach gospodarki narodowej - kierowników.

Nie zapomniano o przepisach karnych. Kto utrudniał lub uniemożliwiał wykonanie zadań straży pożarnych albo zaniedbywał własne obowiązki zarządu obiektami, podlegał karze więzienia do lat dziesięciu. Kto nie stosował się do rozporządzeń i zarządzeń, wydanych na podstawie ustawy, podlegał karze aresztu do trzech miesięcy, grzywny do 150 000 zł albo obu tym karom łącznie.

Zakłady pracy podzielono na pięć kategorii niebezpieczeństwa [3].

Kategoria I oznaczała zakład o najwyższym zagrożeniu, co było związane np. ze stosowaniem substancji, których zapalenie lub wybuch może nastąpić na skutek działania wody lub tlenu z powietrza, cieczy o temperaturze zapłonienia 28oC i niżej. Kategoria V to zakłady związane z zimną obróbką niepalnych substancji i materiałów.

W zależności od kategorii i wielkości zakładu pracy określano liczebność i wyposażenie zakładowej zawodowej lub ochotniczej straży pożarnej, co ostatecznie zatwierdzał komendant główny SP po zasięgnięciu opinii resortowego głównego inspektora ochrony przeciwpożarowej.

Nadzór nad przestrzeganiem przepisów

W 1951 r. ukazały się przepisy o kontroli bezpieczeństwa pożarowego [4]. Jasno określono w nich, że kontrolę sprawują powiatowe i miejskie komendy straży pożarnych, poprzez lustrację budynków i innych obiektów oraz wydawanie i czuwanie nad wykonaniem zarządzeń, mających na celu dostosowanie stanu budynków i obiektów do obowiązujących przepisów.

Lustracje budynków w miastach powinny być dokonywane co najmniej raz na rok, a budynków znajdujących się na terenach gmin - co najmniej dwa razy do roku. Zwolniono z niej obiekty, w których zorganizowana była własna służba ochrony przeciwpożarowej. Komendy powiatowe i miejskie SP mogły zlecać wykonanie lustracji zawodowym, ochotniczym terenowym lub obowiązkowym strażom pożarnym.

Wyniki kontroli bezpieczeństwa pożarowego miały być ujęte w protokole. Stwierdzone nieprawidłowości zwano wówczas „odstępstwami od obowiązujących przepisów w zakresie bezpieczeństwa przeciwpożarowego”. Na podstawie tych protokołów komendy wydawały zarządzenia pokontrolne, zawierające nakazy usunięcia braków w określonym terminie. Przewidziano tryb odwoławczy od zarządzeń pokontrolnych, określając, że przysługuje wobec nich sprzeciw do prezydium powiatowej (miejskiej) rady narodowej, złożony w siedmiodniowym terminie od dnia otrzymania zarządzenia. W skład komisji przeciwpożarowej rozpatrującej taki środek odwoławczy wchodził przedstawiciel komendy, a ponadto tegoż prezydium i państwowego ubezpieczyciela, więc sprzeciw był raczej skazany na porażkę.

Zakładów i instytucji mających własną służbę ochrony przeciwpożarowej nie pozostawiono samym sobie. W 1952 r. ukazało się rozporządzenie [5], na podstawie którego kontrolę bezpieczeństwa pożarowego mieli w nich sprawować inspektorzy ochrony przeciwpożarowej lub na ich zlecenie - kierownicy i komendanci ochrony przeciwpożarowej (nie należy ich mylić z komendami straży pożarnych). Owi inspektorzy mogli wydawać zarządzenia pokontrolne, a lustracji mieli dokonywać co najmniej raz w roku. No i raz w roku mieli informować Komendę Główną SP o wynikach swego działania.

Ogólne przepisy porządkowe

W latach 50. władza ludowa bez wahania wydała kilka przepisów porządkowych, uzupełniających prawodawstwo władz przedwojennych.

Ochrona przeciwpożarowa budynków [6]

Postarano się, by niektóre przyczyny pożarów wyeliminować lub co najmniej ograniczyć, a ponadto utrudnić rozwój pożaru i uniemożliwić przerzuty ognia na sąsiednie budynki. W ramce widoczny jest szereg nakazów, które nigdy wcześniej nie obowiązywały na terenie całego kraju.