Woluminy pod ochroną

Największa i najstarsza w historii cywilizacji Biblioteka Aleksandryjska przetrwała kilka pożarów, ale ostatecznie została - jak podają źródła - spalona. A jak przed ogniem chroniony jest nasz narodowy księgozbiór?

Biblioteka Narodowa to instytucja kultury zobowiązana do szczególnej ochrony i zachowania piśmienniczego dziedzictwa narodowego [1]. Realizuje to przez wypełnianie zadań statutowych, mówiących m.in. o obowiązku wieczystego archiwizowania po jednym egzemplarzu polskich materiałów bibliotecznych oraz tych powstałych za granicą, a dotyczących Polski [2]. Jasno opisany cel, jakim jest wieczyste archiwizowanie, stanowi o jakości ochrony, którą należy zapewnić tym zbiorom. Wszystkie materiały biblioteczne należące do kategorii „archiwizowane wieczyście” zalicza się do Narodowego Zasobu Bibliotecznego [3]. Podlegają one szczególnej ochronie. To około 4 mln egzemplarzy, a najważniejszym celem w zakresie ich ochrony jest ich właściwe, długoterminowe przechowywanie, niepowodujące pogorszenia stanu zachowania zbiorów. Umożliwiają to odpowiednie i stabilne warunki klimatyczne, czyste powietrze, odpowiednie meble i opakowania ochronne oraz minimalne oświetlenie. Pozostałe egzemplarze przechowywane w Bibliotece Narodowej (5 mln) pełnią często niedocenianą w aspekcie ochrony zbiorów, a faktycznie bardzo ważną funkcję użytkową. Są stale dostępne w księgozbiorach podręcznych, udostępniane na wystawy, wypożyczane do innych bibliotek lub wykorzystywane do wykonywania kopii cyfrowych itp. Te zasoby również powinny być przechowywane we właściwych warunkach, niepowodujących pogorszenia ich stanu zachowania.

Odpowiednie warunki klimatyczne

Międzynarodowa norma ISO 11799 [4], zawierająca zalecenia dotyczące warunków przechowywania materiałów archiwalnych i bibliotecznych, podkreśla, że zawsze należy uwzględniać przepisy krajowe obowiązujące w danym zakresie. Wskazuje na znaczenie konstrukcji budynku magazynowego, która powinna stanowić o jego samowystarczalności i bezpieczeństwie. Magazyny przeznaczone do przechowywania materiałów bibliotecznych muszą zapewniać właściwe i stabilne środowisko wewnętrzne przy możliwie minimalnym uzależnieniu od systemów i urządzeń. Powinna być w nich utrzymywana niska temperatura, a wilgotność względna ma znajdować się poniżej poziomu, przy którym uaktywniają się mikroorganizmy.

Właściwe i stabilne warunki klimatyczne (na które podstawowy wpływ ma konstrukcja budynku magazynowego i jakość materiałów użytych do jego budowy) oraz czystość powietrza są czynnikami oddziałującymi w całej przestrzeni magazynowej. Dzięki temu księgozbiór, czyli każdy przechowywany tam obiekt, obejmowany jest stale podstawową ochroną konserwatorską, będącą gwarantem długoterminowego przechowania, które nie spowoduje zmiany stanu zachowania woluminów.

Modernizacja budynku

Największe zagrożenie dla ponad 9 mln woluminów książek i czasopism, zbudowanych głównie z materiału łatwopalnego (papieru), stanowi pożar. Dlatego też magazyny do przechowywania materiałów bibliotecznych powinny być właściwie zabezpieczone przed zagrożeniami pożarowymi. Określenie „właściwie” oznacza wprowadzenie zabezpieczeń zgodnych z przepisami o ochronie przeciwpożarowej obowiązującymi na terenie naszego kraju.

Wykonana w 2006 r. analiza wytycznych zawartych w normie 11799 i porównanie ich z warunkami przechowywania zbiorów w największym budynku magazynowym Biblioteki Narodowej (o powierzchni 17 583 m²) oraz zabezpieczeniami przed zagrożeniami, dobitnie uświadomiły istniejące ryzyko dla dziedzictwa dokumentacyjnego i nakazywały działania tak skuteczne, jak to tylko możliwe w celu jego zmniejszenia. Konieczne było przeprowadzenie modernizacji budynku, którą rozpoczęto w 2008 r., a zakończono po 9 latach. Przeprowadzono wówczas wiele prac, które przyczyniły się do zredukowania zagrożenia pożarowego, a także dostosowywały obiekt do wymogów ISO:

1. zmodernizowano szklaną ścianę północną o powierzchni 3000 m², tworząc ścianę pełną, murowaną (zob. fot.) - 2008 r.    
2. zainstalowano system oddymiania klatek schodowych - 2009 r.,
3. wymieniono windy - lata 2009-2010,
4. wymieniono oświetlenia - 2012 r.,
5. wykonano wydzielenia stref pożarowych (powstały 33 strefy), a takżenowe okna w ścianach szczytowych (wschodniej i zachodniej) - 2013 r.,
6. zmodernizowano układy klimatyzacji i wentylacji, zamontowano system BMS obejmujący kompletny system klimatyzacji, agregat wody lodowej oraz węzeł cieplny, wymieniono instalację sygnalizacji pożaru, instalacje elektryczne, sieci LAN i teletechnicznych IP, wdrożono system kontroli dostępu, sygnalizację włamania i napadu, monitoring wizyjny - lata 2014-2015,
7. wymieniono transporter zbiorów - 2016 r.

Poszczególne etapy modernizacji 11-kondygnacyjnego głównego budynku realizowano bez wyprowadzania materiałów bibliotecznych, które są tam przechowywane (5 mln woluminów archiwalnych i użytkowych). Było to przedsięwzięcie skomplikowane pod względem ochrony zbiorów, trudne logistycznie dla pracowników zajmujących się magazynami i sprawami technicznymi oraz dla osób realizujących przebudowę. Przed rozpoczęciem pierwszego etapu prac, czyli wymianą ściany północnej, opracowano koncepcję zabezpieczenia materiałów bibliotecznych w sytuacji dla nich ekstremalnie niekorzystnej, jaką są roboty budowlane. Każdy kolejny etap wymagał oddzielnego zabezpieczenia zbiorów na kondygnacjach w różnym czasie, a jednocześnie takiego skoordynowania prac, by możliwe było udostępnianie zbiorów czytelnikom.

Rozwiązania zamienne i zastępcze

Kluczowym dokumentem w procesie modernizacji była ekspertyza techniczna z 2010 r. dotycząca stanu ochrony przeciwpożarowej budynku magazynowego „C” Biblioteki Narodowej, która została opracowana w trybie § 2 ust. 2 rozporządzenia ministra infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r (DzU nr 75, poz. 690 ze zm.). Miała ona na celu kompleksową analizę warunków bezpieczeństwa pożarowego obiektu ze szczególnym zwróceniem uwagi na zagrożenie ludzi i mienia.

Ze względu na brak technicznych możliwości i wysoki koszt spełnienia wprost wszystkich wymagań przepisów techniczno-budowlanych i ochrony przeciwpożarowej stawianych tego typu budynkom zaistniała konieczność określenia rozwiązań zamiennych zapewniających w inny sposób, niż to określono w przepisach odpowiedni poziom bezpieczeństwa pożarowego.

Niezgodności zostały zrekompensowane poprzez inne rozwiązania wynikające z przepisów i rozwiązania zastępcze w stosunku do wymagań przepisów:

1. kontrola ilości magazynowanych zbiorów (woluminów) mająca na celu ograniczenie gęstości obciążenia ogniowego do 2000 MJ/m2,
2. podział budynku na strefy pożarowe,
3. wydzielenie przeciwpożarowe poddasza nieużytkowego poprzez zastosowanie drzwi przeciwpożarowych w klasie EI 60,
4. wyposażenie ewakuacyjnych klatek schodowych K1 i K2 oraz przedsionki ppoż. w budynku w urządzenia zapobiegające ich zadymieniu,
5. przystosowanie jednego dźwigu do potrzeb ekip ratowniczych,
6. modernizacja wewnętrznej instalacji wodociągowej przeciwpożarowej z hydrantami HP 52 i zaworami hydrantowymi HZ 52 zgodnie z obowiązującymi przepisami,
7. zastosowanie przeciwpożarowego wyłącznika prądu.

Zbiory biblioteczne zostały ponadto przeanalizowane pod kątem ich kwalifikacji jako Narodowego Zasobu Bibliotecznego. Miało to na celu zastosowanie dodatkowej ochrony przeciwpożarowej biernej, np. wydzieleń przeciwpożarowych, i aktywnej, czyli zainstalowanie sprawnego systemu wczesnej detekcji pożaru i stałych urządzeń gaśniczych.

Przyjęto następujące rozwiązania zastępcze:

1. zastosowanie instalacji sygnalizacji pożarowej - ochrona całkowita w budynku z monitoringiem do PSP,
2. zastosowanie urządzeń zapobiegających zadymieniu klatek schodowych i przedsionków przeciwpożarowych,
3. modernizacja awaryjnego oświetlenia ewakuacyjnego zapewniającego natężenie 2 lux na drogach ewakuacyjnych i 5 lux w okolicach sprzętu ppoż. zgodnie z obowiązującymi przepisami,
4. podział budynku na strefy pożarowe poniżej wymaganych 1000 m2,
5. zastosowanie dodatkowego podręcznego sprzętu gaśniczego,
6. regularne przeglądy i konserwacja (raz na rok) urządzeń i instalacji przeciwpożarowych, cykliczne szkolenia personelu z zakresu ochrony przeciwpożarowej, organizacja ćwiczeń ewakuacyjnych w budynku,
7. czas dojazdu JRG ok. 4 min - szybka i profesjonalna reakcja na zagrożenia przed niekontrolowanym rozwojem pożaru,
8. zastosowanie stałego urządzenia gaśniczego gazowego w pomieszczeniu skarbca.

Biblioteka Narodowa wykonała wszystkie zalecenia wskazane w ekspertyzie, co zrekompensowało niezgodność z wymaganiami przepisów.

Następnie we wrześniu 2014 r. opracowano ekspertyzę w trybie § 1 ust. 2 rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji z 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (DzU 109, poz. 719). Jej celem było uzgodnienie rozwiązań zamiennych w związku z brakiem wymaganych hydrantów wewnętrznych HP 52 w budynku.

Przyjęte rozwiązania zamienne to:

1. przebudowa istniejących pionów hydrantowych DN 100 w przestrzeni klatki schodowej i zasilenie z nich zaworów hydrantowych HZ 52 usytuowanych w przedsionkach przeciwpożarowych obu klatek schodowych, w tym w piwnicy i powyżej ósmej kondygnacji (dwa zawory na każdej kondygnacji),
2. zastosowanie jednego zestawu wyposażonego w co najmniej dwa odcinki węża DN 52 i prądownicy z możliwością stosowania prądów rozproszonych w miejscu ogólnie dostępnym,
3. szkolenie obsługi magazynu w użyciu podręcznego sprzętu gaśniczego, w tym agregatów proszkowych, a w wyjątkowych sytuacjach użycia zaworów hydrantowych,
4. modernizacja zasilania instalacji hydrantowej poprzez rozdział wodnej instalacji bytowej od instalacji hydrantowej zaworem sterowanym przez SSP lub sterowanym ciśnieniowo,
5. zastosowanie na każdej kondygnacji dwóch przewoźnych agregatów proszkowych (25 kg),
6. montaż nasad tłocznych DN 75 dla jednostek PSP usytuowanych przy drodze pożarowej w celu awaryjnego zasilenia instalacji,
7. opracowanie dokumentacji technicznej - wykonawczej instalacji wodociągowej wewnętrznej przeciwpożarowej i uzgodnienie jej z rzeczoznawcą ds. zabezpieczeń przeciwpożarowych,
8. po opracowaniu dokumentacji projektowej oraz wykonaniu instalacji przeprowadzenie badania hydraulicznego instalacji w celu potwierdzenia żądanych parametrów.

Biblioteka Narodowa wykonała jak dotąd część ww. zaleceń (m.in. zastosowała na każdej kondygnacji dwa przewoźne agregaty proszkowe). Reszta wymagań jest w trakcie realizacji.

Zaopatrzenie w wodę i drogi pożarowe

***

Wykonane prace dają nam poczucie dobrze spełnionego obowiązku. Mamy świadomość, że bezpieczeństwo pożarowe jest jednym z najważniejszych kryteriów decydujących o ochronie księgozbioru. Zadania realizowane przez techniczne służby specjalistyczne, administrację, magazynierów, mikrobiologów, chemików i konserwatorów na rzecz ochrony materiałów bibliotecznych są zaś działaniami konserwatorskimi, które umożliwiają zachowanie dziedzictwa dokumentacyjnego w stanie niepogorszonym, z pożytkiem dla wszystkich. Na bibliotekach, będących instytucjami pamięci i tożsamości narodowej, ciąży bowiem niezwykle ważny obowiązek zgodny z zaleceniami UNESCO: zachowania dziedzictwa piśmienniczego na wieczność, bez wprowadzania jakichkolwiek zmian.

Przypisy

1. Ustawa o bibliotekach (DzU 1997 nr 85, poz. 539), art. 3: Biblioteki i ich zbiory stanowią dobro narodowe oraz służą zachowaniu dziedzictwa narodowego. Biblioteki organizują i zapewniają dostęp do zasobów dorobku nauki i kultury polskiej oraz światowej.
2. Statut BN (zarządzenie nr 21 ministra kultury i dziedzictwa narodowego z 30 lipca 2007 r. w sprawie nadania statutu Bibliotece Narodowej, ze zm.; zarządzenie nr 27 ministra kultury i dziedzictwa narodowego z 14 września 2007 r.; zarządzenie nr 8 ministra kultury i dziedzictwa narodowego z 18 marca 2010 r.; zarządzenie nr 2 ministra kultury i dziedzictwa narodowego z 16 stycznia 2013 r.; zarządzenie nr 10 ministra kultury i dziedzictwa narodowego z 5 marca 2013 r. oraz zarządzenie nr 42 ministra kultury i dziedzictwa narodowego z 29 września 2015 r.):

§ 8. Biblioteka gromadzi, opracowuje, przechowuje i udostępnia materiały biblioteczne, zawierające utrwalony wyraz myśli ludzkiej, niezależnie od nośnika fizycznego i sposobu zapisu treści, a zwłaszcza dokumenty: graficzne (piśmiennicze, kartograficzne, ikonograficzne i muzyczne), dźwiękowe, audiowizualne i elektroniczne.

Zadania zawarte w ust. 1 dotyczą w szczególności:

1. zabytków kultury polskiej w dziedzinie piśmiennictwa,
2. całokształtu krajowej produkcji wydawniczej,
3. wszystkich publikacji polskich lub dotyczących Polski wydanych za granicą,
4. publikacji obcych z zakresu nauk społecznych i humanistycznych, ze szczególnym uwzględnieniem nauki o książce, niezbędnych dla rozwoju nauki i kultury polskiej - zwłaszcza wydawnictw informacyjnych,

§ 9. Biblioteka wieczyście archiwizuje po jednym egzemplarzu polskich materiałów bibliotecznych oraz tych, które powstały za granicą, a dotyczą Polski.

1. Rozporządzenie MKiDN z 4 lipca 2012 r. w sprawie NZB, § 14.
2. Informacje otrzymane od pracowników Biblioteki Narodowej: Henryka Łozy i Łukasza Podolca (samodzielne stanowiska ds. ochrony przeciwpożarowej).

Ewa Potrzebnicka jest pełnomocnikiem dyrektora Biblioteki Narodowej ds. Narodowego Zasobu Bibliotecznego

fot. Lukasz Podolec

grudzień 2017