Walka o ląd (cz. 2)

Katastroficzna powódź z 1953 r. spowodowała zmianę polityki powodziowej Holandii. Jedną z pierwszych czynności holenderskiego rządu było powołanie Komisji Delta, która krótko po tragedii przedstawiła długofalowy plan działania.

Konsekwentna realizacja zaleceń komisji przyniosła rezultaty - Holandia jest krajem najlepiej zabezpieczonym przed powodzią. Fenomenalne efekty pracy Holendrów zachęcają do poznania fascynującego świata współpracy z wodnym żywiołem.

Plan i Komisja Delty

Komisję Delta powołano 21 lutego 1953 r. Jej zadaniem była analiza tragicznej w skutkach powodzi i znalezienie rozwiązań przeciwpowodziowych na przyszłość. Komisja opracowała plan Delta na podstawie badań dotychczasowego poziomu wód oraz prognoz na kolejne lata. W planie wskazane zostały koncepcje wzmocnienia obrony przeciwpowodziowej poprzez:

• skrócenie o 700 km całkowitej długości linii brzegowej,
• utworzenie tam lub zapór na wszystkich ujściach rzecznych w delcie rzek,
• podniesienie wszystkich wałów przeciwpowodziowych do poziomu 5 m ponad NAP (Normaal Amsterdams Peil - tzw. zero amsterdamskie).

Poza poprawą ochrony przed oddziaływaniem morza projekt miał na celu poprawę zarządzania wodą w wielu częściach kraju, zmniejszenie zasolenia, utworzenie zbiorników słodkowodnych i nowych terenów rekreacyjnych. Plan Delta był ogromnym wyzwaniem dla holenderskich inżynierów, szczególnie że dostępne technologie nie były na tyle zaawansowane, by pozwolić na jego realizację. Komisja opracowała analizę kosztów i korzyści [1], a także ustanowiła nowe standardy odbudowy wałów przeciwpowodziowych.

Pierwsze wskazania, z maja 1953 r., dotyczyły podwyższenia wałów na wyspie Schouwen oraz zamknięcia zaporą przeciwpowodziową rzeki Hollandse IJssel. Kolejne obejmowały zamknięcie zatoki Eastern Scheldt, a także ujścia rzek Grevelingen i Haringvliet. Następne wytyczne planowały wykonanie „Planu trzech wysp” (Drie Eilandenplan), tj. połączenia wysp Walcheren, Noord i Zuid-Beveland poprzez budowę tamy na kanałach morskich Veerse Gat i Zandkreek [2]. Głównym celem planu Delta było skrócenie linii brzegowej Holandii, poprzez ukierunkowanie czterech ujść rzecznych: Haringvliet, Brouwershavense Gat, Veerse Gat i Oosterschelde. Budowa zapór miała zapewnić regulację ujść rzek, przy jednoczesnym swobodnym dopływie do morza, a przede wszystkim ograniczyć wpływ wody słonej w głąb lądu i chronić przed agresją morza. Pierwsza zapora przeciwpowodziowa została zbudowana w 1958 r. na rzece Hollandse IJssel, w pobliżu miasta Rotterdam. Jej budowa umożliwiła swobodny przepływ rzeki, a w przypadku zagrożenia wodą opuszczenie w dół dwóch ruchomych zapór. Z kolei ostatnia bariera przeciwpowodziowa Oosterschelde powstała w 1986 r., a zakończenie jej budowy wieńczyło prace planu Delta [3]. Do 1986 r. zrealizowano dziewięć projektów tam i zapór przeciwpowodziowych, w tym m.in. Haringvlietdam (1957-1971), Zandkreekdam (1958-1960) i Grevelingendam (1960-1964).

DGR i Przestrzeń dla rzeki

Wysoki poziom wody w rzekach w latach 1993 i 1995 i związane z nim ewakuacje z zagrożonych zalaniem terenów ponad 200 tys. osób i około 1 000 000 zwierząt [4], ukazały problem i wskazały kierunek prac nad ochroną przeciwpowodziową Holandii - wzmocnienie obrony dużych rzek. Plan „Delta dla dużych rzek” (Delta plan Grote Rivieren, DGR) został przyjęty przez holenderski parlament w 1996 r. Projekt trwał około sześciu lat, do 2001 r. W tym czasie wzmocniono prawie 1000 km dróg wodnych, a wzdłuż rzeki Mozy zbudowano 150 km nowych wałów. Koszt realizacji planu wyniósł ok. 3 mld guldenów [5].

W 2006 r. rząd Holandii zatwierdził podobny tematycznie program o nazwie „Przestrzeń dla rzeki” (Ruimte voor de Rivier). Jednakże punktem zwrotnym w podejściu do ochrony przeciwpowodziowej w tym projekcie było nie tylko - jak dotąd - podwyższanie wałów, lecz także powiększenie przestrzeni wokół Renu i Mozy. Z uwagi na zmiany klimatyczne i związany z tym wyższy poziom wód, rząd zdecydował się na różnorodne rozwiązania, w tym: pogłębianie koryta rzeki, poszerzanie równin zalewowych (również poprzez przesuwanie wałów przeciwpowodziowych), budowę zapór czy też obniżenie tam poprzecznych, które pełnią funkcję regulacyjną koryta rzeki. Poprzez te zabiegi utworzono więcej miejsca dla wody, a jej poziom w rzece został obniżony. Ponadto projekt przywrócił naturalny obszar zalewowy rzeki w miejscach, gdzie jest to najmniej szkodliwe, aby chronić obszary bardziej zagrożone. Holendrzy odtworzyli tereny bagienne, aby ponownie mogły służyć jako naturalna gąbka do magazynowania wody, a przy okazji zadbali o bioróżnorodność i wartości estetyczne krajobrazu, tworząc jednocześnie miejsca rekreacji. Celem była nie tylko kontrola nad ewentualną powodzią, lecz także kształtowanie otoczenia w jak najlepszy i najbardziej atrakcyjny sposób. W ramach programu „Przestrzeń dla rzeki” realizowanych było 37 projektów infrastrukturalnych wzdłuż dróg wodnych kraju [6]. Projekt jest również światowym przykładem pracy zespołowej z 70 partnerami na różnych szczeblach administracji rządowej, a także firmami prywatnymi i uniwersytetami badawczymi. Koordynatorem projektu było Ministerstwo Infrastruktury i Środowiska. W programie ściśle współpracowały kraje sąsiadujące z Holandią, tj. Belgia, Francja i Niemcy, przez które przepływa Ren, Moza i Skalda. Program zakończył się w 2015 r., a jego koszt wyniósł 2,2 mld euro. 

… ciąg dalszy

W 2007 r. rząd holenderski powołał Drugą Komisję Delta. Jej przewodniczącym został były minister rolnictwa, Cees Veerman. Pod jego kierownictwem komisja sformułowała zalecenia programu Delta dotyczące strategii na rzecz długoterminowej ochrony przeciwpowodziowej i gospodarki wody słodkiej [7]. W 2009 r. powstał Krajowy Plan Gospodarki Wodnej. Przedstawiał odpowiednie środki wykonawcze w pełnym zakresie gospodarki wodnej, obejmował wstępne opracowanie programu Delta oraz jego dziewięciu podprogramów. Podprogramy to projekty ogólne, dotyczące bezpieczeństwa wodnego, zaopatrzenia w wodę słodką, a także podmiejskich wybrzeży, regionu Rijnmond i Drechtsteden, obszaru Wadden, południowo-zachodniego wybrzeża, obszaru i rzek IJsselmeer. W grudniu 2010 r. przewodniczący Komisji zorganizował pierwszy Krajowy Kongres Delta, na który zaproszeni zostali holenderski książę, sekretarz stanu, przedstawiciele firm, gmin, prowincji, przedsiębiorstw wodociągowych, ministerstwa oraz naukowcy. Kongres jest organizowany co roku, a w grudniu 2016 r. odbyła się jego siódma edycja.

Od 2010 r. Komisja Delta współpracuje z władzami, organizacjami pozarządowymi i środowiskiem biznesu. Współpraca zaowocowała w 2014 r. przedstawieniem propozycji pięciu założeń programu Delta:

• zarządzania ryzykiem powodziowym, jako nowego wielowymiarowego podejścia do ochrony mieszkańców i gospodarki przed zalaniem poprzez:
  • środki profilaktyczne - m.in. zapory, tamy, wały, wydmy,
  • planowanie przestrzenne - zasady i reguły dotyczące wyznaczenia miejsca budowy, a także rodzaju, wielkości i przeznaczenia obiektu,
  • zarządzenie kryzysowe;
• strategii zaopatrzenia w wodę słodką polegającej na ograniczeniu jej niedoborów wody i optymalizacji jej wykorzystania dla gospodarki i użyteczności publicznej,
• dostosowania przestrzennego, tj. propozycji dotyczących zwiększenia odporności na wodę obszarów zabudowanych,
• zarządzania i planowania ochrony przeciwpowodziowej delty Renu i Mozy,
• elastycznego zarządzania poziomem wody oraz zaopatrzenia w wodę słodką w regionie Ijsselmeer,
• uzupełniania piaskiem wybrzeża.

W ramach programu Delta funkcjonują podprogramy:

• program ochrony przeciwpowodziowej (Hoogwaterbeschermingsprogramma),
• przestrzeń dla rzeki (Ruimte voor de Rivier),
• projekt Mozy (Maas-Projekt).

Programy są częścią krajowej kampanii społecznej „Nasza woda” (Ons Water) i mają na celu podniesienie świadomości społeczeństwa na temat wody.

Porozumienia prawne dotyczące programu zostały określone w ustawie Delta o zarządzaniu ryzykiem powodziowym i zaopatrzeniu w wodę słodką, funkcjonującej od 1 stycznia 2012 r. Zgodnie z nią, program Delta musi obejmować plany ochrony Holandii przed wysoką wodą i zapewnienia wystarczającej ilości wody słodkiej. Musi zawierać także harmonogram i przegląd kosztów. Ustawa stanowi, że program Delta musi być przedstawiany parlamentowi co roku we wrześniu. Przewiduje on także fundusz Delta, będący podstawą finansową inwestycji przeciwpowodziowych (średni roczny budżet, do 2028 r. włącznie wynosi 1,2 mld euro) i przedstawia rolę komisarza ds. programu Delta.

Innowacje

Holandia koncentruje się na rozwoju wiedzy i innowacyjnych rozwiązań przeciwpowodziowych. Z tego powodu w ramach programu Delta został utworzony specjalny projekt przy współpracy z zaangażowanymi ministerstwami, fundacjami i organizacjami naukowymi, Królewskim Instytutem Meteorologicznym w Holandii (KNMI), niezależną organizacją badawczą i uniwersytetami. Takie działania sprawiają, że Holandia pozostaje światowym liderem w dziedzinie gospodarki wodnej.

Przykładami innowacji w zakresie zaopatrzenia w wodę słodką są: przechowywanie wody słodkiej w glebie oraz aplikacje komputerowe zarządzające wodą i mające na celu reagowanie w przypadku nadmiaru lub braku wody. Inwestycje w zarządzanie ryzykiem powodziowym obejmują np. „piaskowy motor” u wybrzeży Holandii Południowej, wielofunkcyjne wały wzdłuż bulwaru w Scheveningen oraz eksperymentalne „inteligentne wały” wyposażone w czujniki, które nieustannie mierzą ich stabilność. W skład eksperymentalnego systemu inteligentnych wałów wchodzą:

• platforma komputerowa z aplikacjami (m.in. wizualizacja GIS, urządzenia dowodzenia i kontroli),
• system gromadzenia, analizowania i publikowania danych,
• regularna sieć czujników,
• technologie sieci kablowych i bezprzewodowych,
• źródło zasilania.

System wykorzystuje czujniki w celu określenia nagłej zmiany ciśnienia wody, temperatury w glebie (do tego wykorzystuje także zewnętrzne kamery na podczerwień) oraz ruchu gleby.

Eksperymentalną innowacją na skalę światową jest Piaskowy Motor (Zandmotor). W rzeczywistości to półwysep na wybrzeżu Holandii w pobliżu Ter Heijde. Został utworzony w okresie od marca do listopada 2011 r. Rozciągał się na długość 1 km w głąb morza, a jego szerokość wynosiła 2 km. Prognozuje się, że piasek będzie przenoszony przez fale i wiatr wzdłuż wybrzeża, a to zastąpi konieczność „uzupełniania” go przez około 20 lat. Piaskowy motor to 21,5 mln metrów sześciennych piasku, a jego początkowa powierzchnia wynosiła 128 ha. Został usypany przez specjalny statek, który zbierał piasek z dna morskiego i transportował go na duże odległości. Ma wydajność 3 m3/s. Naukowcy wykonują pomiary i badają, jak Motor się przekształca i jak funkcjonuje ta innowacyjna metoda ochrony wybrzeża. Dane uzyskane z tych pomiarów umożliwiają odwzorowanie nowych prądów wody, co pozwala przewidzieć miejsce przenoszenia piasku, a także miejsce bezpiecznych kąpieli. Obserwacje prowadzone są również w celu monitorowania rozwijającej się flory oraz żyjących na półwyspie zwierząt. Oprócz działania prewencyjnego Piaskowy Motor służy również do celów rekreacyjnych. Koszt tego przedsięwzięcia zamknął się kwotą 70 mln euro.

Zarządzanie kryzysowe

Powódź występuje wtedy, gdy niekontrolowana ilość wody wpływa w głąb kraju. Powodzie są dla Holandii realnym zagrożeniem, ponieważ większa część jej obszaru znajduje się poniżej poziomu morza, przez kraj przepływa wiele dużych rzek i zmienia się klimat, w związku z czym poziom wody wzrasta.

Zagrożeniem jest zarówno woda z morza, jak i z dużych rzek oraz śródlądowych dróg wodnych. Holendrzy wolą zapobiegać zagrożeniom powodziowym, niż reagować na nie. Holandia posiada 20 mobilnych pomp zlokalizowanych w środkowej części kraju [8], gotowych do użytku w sytuacjach kryzysowych w kraju i za granicą. Pompy te mają łączną wydajność ponad 80 000 m3/h. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat kryzys jednak nie nastąpił, więc Holandia nie ma doświadczenia z radzeniem sobie z taką sytuacją i nie jest ekspertem w zarządzaniu kryzysowym w takim przypadku. Dyrekcja Generalna ds. Robót Publicznych i Gospodarki Wodnej wraz z przedsiębiorstwami wodociągowymi są wspólnie odpowiedzialne za utrzymanie pod kontrolą tam, zapór i wydm oraz monitorowanie poziomu wody. W przypadku zagrożenia reakcją jest wczesne ostrzeganie, komunikacja kryzysowa i mobilizacja służb ratowniczych.

Pamiętna powódź wpłynęła na sposób przewidywania zagrożenia i powiadamiania o nim. Po katastrofie z 1953 r. publiczny system alarmowania został dokładnie przeanalizowany i zmodernizowany. Funkcjonujący wówczas płatny system komunikacji został zastąpiony publicznym systemem z prostymi komunikatami, połączeniami telefonicznymi i telegramami potwierdzającymi odbiór komunikatu. Z upływem lat potwierdzenia i szczegółowe informacje były wysyłane faksem, a później pocztą elektroniczną. Mimo dobrej ochrony przeciwpowodziowej rząd holenderski kładzie duży nacisk na komunikację w czasie kryzysu i dokłada wszelkich starań, by edukować obywateli, jak zachować się w razie wystąpienia powodzi. Ułatwiają to krajowe, regionalne i lokalne kampanie informacyjne. Ludność jest ostrzegana za pomocą lokalnego (znajdującego się w każdej gminie) systemu alarmowego - syren dźwiękowych umieszczonych na słupach. Lokalne stacje telewizyjne i radiowe przekazują komunikaty o sytuacjach nadzwyczajnych. Informacje o sytuacjach kryzysowych umieszczane są na stronie internetowej www.crisis.nl. W 2012 r. do użytku publicznego została oddana aplikacja NL-alert na telefony komórkowe. Komunikat w aplikacji zawiera informacje o szczegółach katastrofy, możliwych zagrożeniach i wskazówkach o tym co zrobić, aby zapewnić sobie bezpieczeństwo. W razie wystąpienia kryzysu uruchamiana jest całodobowa infolinia telefoniczna (0 800 1351), na którą każdy obywatel może zadzwonić i uzyskać potrzebne informacje.

Zakończenie

Ochrona Holandii przed wysokim poziomem wody to nieustająca praca. Wraz ze zmianą klimatu kraj ten jest coraz bardziej zagrożony powodzią, dlatego też Holendrzy zachowują czujność i nie czekają, aż coś się wydarzy. Podejmują działania z wyprzedzeniem, nieustannie patrząc w przyszłość. Rezultatem takiej polityki prewencyjnej jest fakt, iż Holandia jest najbezpieczniejszą deltą na świecie, a z jej osiągnięć, doświadczenia i wiedzy korzystają inne państwa.

Przypisy:

[1] R. Slomp, Flood Risk and Water Management in the Netherlands, Tudelft.nl, 09.07.2012 r., s. 15, http://www.repository.tudelft.nl/islandora/object/uuid:7d27240f-1169-4536-b204-fc821345669b/datastream/OBJ/download, [dostęp 24.03.2017].

[2] M.Z. Voorendt, The development of Dutch flood safety strategy, Delft University of Technology, Amsterdam 2016, s. 15.

[3] R. Slomp, Flood Risk and Water Management in the Netherlands, Tudelft.nl, 09.07.2012 r., s. 17, http://www.repository.tudelft.nl/islandora/object/uuid:7d27240f-1169-4536-b204-fc821345669b/datastream/OBJ/download [dostęp 24.03.2017].

[4] K. Otto-Zimmermann, Resilient Cities: Cities and Adaptation to Climate Change - Proceedings of the Global Forum 2010, ICLEI - Local Governments for Sustainability, Bonn 2011, s. 266.

[5] A. van Heezik, Battle of the rivers. Two hundred years of river policy in the Netherlands, Van Heezik Beleidsresearch 2008, s. 102.

[6] P.H. Nienhuis, Environmental History of the Rhine-Meuse Delta: An ecological story on evolving human-environmental relations coping with climate change and sea-level rise, Springer Science & Business Media, Nijmegen 2008, s. 569.

[7] S. Verduijn, aLeaving Your Mark: Policy Enterpreneurs Setting the Agenda in the IJsselmeer Area, Eburon Uitgeverij B.V. 2014, s. 69.

[8] H. Schothorst, Netherlands’ Mobile Emergency Pumps Provide Rapid Flood Response, „Pumps & Systems”, listopad 2016, s. 26-29.

[9] M. Alexander, Marine Concrete Structures: Design, Durability and Performance, Woodhead Publishing 2016, s. 323.

[10] Oosterschelde storm surge barrier, https://www.rijkswaterstaat.nl/english/water-systems/protection-against-water/delta-works/osk-storm-surge-barrier.aspx [dostęp 28.03.2017].

[11] Indispensable, http://www.deltawerken.com/indispensable-/464.html [dostęp 26.03.2017].