Trenażer XXI wieku

W jaki sposób szkolenie dyżurnych stanowisk kierowania PSP mogłoby wejść na wyższy poziom rozwoju? Z pewnością przełomem byłaby realizacja koncepcji trenażera przeznaczonego specjalnie dla nich.

Sprawna i skuteczna realizacja zadań nałożonych ustawowo na służbę dyżurną stanowisk kierowania Państwowej Straży Pożarnej wymaga od wykonujących je funkcjonariuszy fachowej wiedzy, umiejętności i doświadczenia. Przygotowanie strażaków do profesjonalnego wykonywania obowiązków wiąże się z pracochłonnym i żmudnym szkoleniem. W systemie doskonalenia zawodowego PSP nie istnieje jednolite narzędzie treningowe pozwalające nabyć niezbędne umiejętności, tworzone są jednak innowacyjne rozwiązania, które mają wypełnić tę lukę.

Koncepcja trenażera dla dyżurnych stanowisk kierowania oparta jest na projekcie urządzenia treningowego umożliwiającego zdobywanie wiedzy i umiejętności w warunkach zbliżonych do rzeczywistych, przy wykorzystaniu oprogramowania i sprzętu komputerowego oraz dokumentacji operacyjnej.

Innowacyjny środek dydaktyczny

Szkolenia mają na celu uzupełnienie przez pracowników wiedzy, umiejętności i kompetencji niezbędnych do prawidłowego wykonywania zadań na danym stanowisku pracy. Wymaga to zastosowania odpowiednich metod - istnieje ich wiele, a wybór odpowiedniej zależy od rodzaju wiedzy i umiejętności, które chcemy rozwijać. Można zatem stosować metody oparte na zapoznaniu się z zadaną lekturą, modelowaniu zachowań, klasycznych wykładach i ćwiczeniach, organizowaniu konferencji, rotacji pracowników, omawianiu przypadków, grach i symulacji, nauce w działaniu, grach i treningu psychologicznym, treningu wrażliwości, interaktywnym wideo oraz inscenizacji [1].

Ważnym aspektem skutecznego szkolenia jest zastosowanie odpowiednich środków dydaktycznych. Do nowoczesnych narzędzi tego rodzaju należą trenażery. Ich zaletą jest możliwość wykorzystania techniki symulacyjnej polegającej na imitowaniu działania całego systemu lub urządzenia przez użycie odpowiednich modeli, aby w rezultacie dokonać oceny funkcjonowania badanego systemu lub urządzenia w zmieniających się warunkach. Inną zaletą trenażerów, z inżynierskiego punktu widzenia, jest wykorzystanie modeli jako narzędzi do badania i projektowania procesów: myślenia, komunikowania, przewidywania, sterowania oraz szkolenia [2].          

Co potrafi trenażer

Szkolenie i doskonalenie zawodowe opiera się na układzie powiązanych ze sobą elementów (metod szkoleniowych i środków dydaktycznych) oraz relacji między nimi (organizacja szkolenia, kontrola i ocena postępów w szkoleniu), ukierunkowanym na osiąganie założonych celów związanych z rozwijaniem wiedzy i umiejętności.

Trenażer zastosowany w procesie doskonalenia zawodowego pozwala na szkolenie indywidualne lub zespołowe w zakresie posługiwania się różnego rodzaju urządzeniami i przyrządami. Ten nowoczesny środek dydaktyczny zastępuje realny sprzęt i tym samym znacznie obniża koszty szkolenia. Jego mechanizmy i systemy są modelami podobnymi do oryginału, co pozwala na pracę w warunkach zbliżonych do realnych. Umożliwia nabywanie przez uczestników zajęć praktycznych umiejętności lub ich ćwiczenie. Zastosowanie odpowiednich zadań programowych i określenie zagadnień, wskazujących kolejność czynności, które należy wykonać, pozwala na osiągnięcie żądanego poziomu wyszkolenia.

W praktyce stosuje się trenażery o różnych poziomach profesjonalizmu [3]:

• Trenażery poziomu 1 - wykorzystują typowe komputery klasy PC i techniki rzeczywistości wirtualnej (ang. virtual reality). Symulowane jest urządzenie realne, jego otoczenie oraz sprzęt i przyrządy sterownicze.
• Trenażery poziomu 2 - wyposażone są w komputery klasy PC i dołączone do nich rzeczywiste pulpity sterownicze urządzeń oraz przyrządy. Techniki rzeczywistości wirtualnej również się pojawiają, symulowane jest realne urządzenie i przyrządy oraz jego otoczenie.
• Trenażery poziomu 3 - są to trenażery poziomu 1 lub 2 wykorzystujące dodatkowo rzeczywistość rozszerzoną (ang. augmented reality). Mamy do czynienia z rzeczywistym urządzeniem w rzeczywistym otoczeniu z elementami symulowanymi. Osoba szkolona używa specjalnego hełmu.

Warto zwrócić uwagę, że zastosowanie trenażera w procesie szkolenia i doskonalenia zawodowego pozwala na optymalne rozwijanie umiejętności oraz wyrabianie u uczestników zajęć właściwych nawyków w zakresie obsługi sprzętu. Włączenie trenażera (poziomu 2) do procesu szkolenia obsad stanowisk kierowania w Państwowej Straży Pożarnej nabiera szczególnego znaczenia w dynamicznie zmieniających się warunkach, wynikających z ogromu nałożonych na formację zadań, konieczności obsługi oprogramowania komputerowego, praktycznego wykorzystania dokumentacji operacyjnej oraz w kontekście konieczności błyskawicznego podejmowania trafnych decyzji. Ważne jest również, że ten nowoczesny środek dydaktyczny pozwala na dokonanie przez trenera rzetelnej oceny skuteczności wykonywanych czynności i realizowanych zadań.

Trenażer przewidziany jest w głównej mierze jako stacjonarne narzędzie treningowe zlokalizowane w wydzielonym pomieszczeniu. Może zostać wykorzystany do szkolenia obsady stanowisk kierowania jednostek ratowniczo-gaśniczych, komend miejskich i powiatowych, komend wojewódzkich, ośrodków szkolenia i szkół PSP. Urządzenie nie ma ograniczeń sprzętowych ani programowych i może dostosować się do wymaganych standardów.

Dzięki zastosowanej w trenażerze technologii informatyczno-telekomunikacyjnej możliwe jest także wykorzystanie go jako narzędzia treningowego w mobilnym centrum operacyjnym dowodzenia i  łączności. Pozwala to na doskonalenie kadr w warunkach poligonowych, na przykład podczas ćwiczeń dowódczo-sztabowych, ćwiczeń odwodów operacyjnych oraz manewrów ratowniczych. Stanowi również alternatywne rozwiązanie, jeśli chodzi o organizowanie i funkcjonowanie zapasowych stanowisk kierowania.

Zakłada się, że obok stacjonarnych trenażerów zlokalizowanych w jednostkach organizacyjnych PSP w skali województwa zostanie utworzone przynajmniej jedno mobilne centrum operacyjne dowodzenia i łączności z wbudowanym trenażerem dyżurnych stanowisk kierowania.

Proces szkolenia

Kluczowym rozwiązaniem w tej kwestii jest zastosowanie Systemu Wspomagania Decyzji PSP skompilowanego z modułami szkoleniowymi według zaprojektowanych metod: „STARTER ” oraz „PROFESJONALISTA ”. Nacisk położony jest na zdobywanie nowych doświadczeń i kształtowanie odpowiednich nawyków oraz sprawdzenie stanu wiedzy w  zakresie zadań realizowanych w stanowiskach kierowania PSP. Taki sposób wdrożenia metod szkoleniowych zakłada następujące kroki:

• dobór jego zakresu i treści,
• wybór technik,
• sformułowanie szczegółowych celów do realizacji,
• kontrola przebiegu szkolenia,
• analiza i ocena jego przebiegu,

Warto przyjrzeć się bliżej opracowanym metodom. Pierwsza z nich - „STARTER ” ma na celu przygotowanie zawodowe strażaków o krótkim stażu służby. Umożliwia przeprowadzenie treningu praktycznego polegającego na opanowaniu podstawowych wiadomości i czynności w zakresie obsługi sprzętu oraz oprogramowania komputerowego przy użyciu odpowiedniego modułu szkoleniowego. „STARTER ” wykorzystuje technikę symulacyjną (bez analizy przypadków i  problemów decyzyjnych w postaci założonego scenariusza zdarzeń), przede wszystkim w zakresie następujących modułów szkoleniowych:

• „Zmiana służby i obsługa sprzętu (ZSOS)”,
• „Przyjmowanie i przekazywanie zgłoszeń alarmowych (PPZA)”,
• „Dysponowanie zasobów ratowniczych (DZR)”,
• „Wspomaganie i koordynacja działań ratowniczych (WKDR)”,
• „Bieżąca analiza sytuacji (BAS)”,
• „Informowanie przełożonych oraz innych podmiotów (IPP)”,
• „Wykorzystanie dokumentacji operacyjnej (WDO)”,
• „ Dokumentacja ze zdarzeń (DZZ)”.

Metoda „PROFESJONALISTA ” ma na celu przede wszystkim analizę i ocenę umiejętności oraz wiedzy dyżurnych operacyjnych i dyspozytorów stanowisk kierowania w Państwowej Straży Pożarnej, mających dłuższy staż służby (np. powyżej jednego roku). Ze względu na swoją wielopoziomowość jest bardziej skomplikowaną formą doskonalenia zawodowego. Realizacja „PROFESJONALISTY ” zakłada wykorzystanie takich samych modułów szkoleniowych, jak w „STARTERZE ” (bez modułu „Zmiana służby i obsługa sprzętu (ZSOS)”). Pojawia się jednak dodatkowy element - „Edytor scenariuszy zdarzeń (ESZ)”, który umożliwia trenerowi zastosowanie techniki symulacyjnej oraz szeroko pojętej analizy przypadków i problemów decyzyjnych. Przeprowadzany jest praktyczny trening z wykorzystaniem założonych scenariuszy.

Powyższy model realizacji szkolenia pozwoli jego uczestnikom:

• analizować realne warunki, w których działają (odzwierciedlające stanowisko kierowania),
• dokonywać oceny istniejącej sytuacji (na podstawie otrzymywanych i przekazywanych informacji),
• reagować na zmiany warunków (szczególnie przez bieżącą analizę sytuacji),
• podejmować trafne decyzje (zwłaszcza w obszarze przyjmowania zgłoszeń alarmowych, dysponowania zasobów ratowniczych do działań),
• znajdować najkorzystniejsze rozwiązania (szczególnie, jeśli chodzi o wspomaganie i koordynację działań ratowniczych),
• wykorzystywać nabytą wiedzę w najskuteczniejszy sposób .

Budowa trenażera

Trenażer dyżurnych stanowisk kierowania składa się ze informatyczno-telekomunikacyjnych urządzeń i sprzętu oraz oprogramowania komputerowego. Jako bazę, służącą do zainstalowania potrzebnych składników, wykorzystano modułowy pulpit dyspozytorski. Jego konstrukcja umożliwia dowolną konfigurację ustawień. Pozwala to na tworzenie tzw. gniazd dyspozytorskich.

Sprzęt i urządzenia

Platforma sprzętowa oraz programowa trenażera jest zintegrowana ze sprzętem, urządzeniami oraz systemami zewnętrznymi (peryferyjnymi). Gniazda przyłączeniowe są skonfigurowane w taki sposób, aby można było je podłączyć do tych urządzeń i systemów. W efekcie otrzymujemy w pełni funkcjonalne, gotowe do pracy narzędzie treningowe.

Trenażer wzbogacony został również o dokumentację operacyjną. Stanowi ona integralny element wyposażenia, zgodnie z jego założoną funkcjonalnością. Dokumentacja operacyjna nie jest narzędziem stricte informatycznym, jednak niektóre jej elementy, tj. dokumentacja łączności, wzory druków, plany, procedury, wytyczne, zasady, instrukcje itp. mogą być wykorzystane w postaci elektronicznej, w zależności od potrzeb.

Zasada działania

Trenażer wyposażony jest w minimum dwa stanowiska dyspozytorskie do treningu oraz przynajmniej jedno przeznaczone dla trenera. W zależności od wyboru poziomu szkolenia (metody szkoleniowej) prowadzący rozpoczyna szkolenie, uruchomiając sprzęt i oprogramowanie komputerowe - w czynnościach tych aktywnie uczestniczą ćwiczący. Jeżeli szkolenie realizowane jest według metody „STARTER ”, to uczestnicy rozpoczynają trening od modułu szkoleniowego „Zmiana służby i obsługa sprzętu (ZSOS)”. Dzięki temu opanowują podstawy obsługi urządzeń i oprogramowania. Następnie korzystają po kolei z niżej wymienionych modułów szkoleniowych:

• „Przyjmowanie i przekazywanie zgłoszeń alarmowych (PPZA)”,
• „Dysponowanie zasobów ratowniczych (DZR)”,
• „Wspomaganie i koordynacja działań ratowniczych (WKDR)”,
• „Bieżąca analiza sytuacji (BAS)”,
• „Informowanie przełożonych oraz innych podmiotów (IPP)”,
• „Wykorzystanie dokumentacji operacyjnej (WDO)”,
• „ Dokumentacja ze zdarzeń (DZZ)”.

W przypadku szkolenia dyżurnych operacyjnych i dyspozytorów o dłuższym stażu służby trening polega przede wszystkim na analizie i ocenie ich umiejętności oraz wiedzy. Trener rozpoczyna zajęcia, wybierając scenariusz zdarzenia. Wykorzystuje w tym celu moduł szkoleniowy ESZ. Ćwiczący wykonują wszystkie niezbędne czynności, począwszy od przyjęcia zgłoszenia alarmowego, aż po sporządzenie dokumentacji. Ich praca poddawana jest analizie i ocenie przy użyciu modułu szkoleniowego „Oceny szkolenia (OSZ)”. Trening przeprowadza się według metody szkoleniowej „PROFESJONALISTA ”.

„Edytor scenariuszy zdarzeń (ESZ)”

Narzędzie administracyjne, przeznaczone dla trenera, zostało zintegrowane z pozostałymi modułami szkoleniowymi przygotowanymi dla ćwiczących (oprócz modułu „Zmiana służby i obsługa sprzętu (ZSOS)”). ESZ ma zastosowanie w metodzie szkoleniowej „PROFESJONALISTA ”. Umożliwia trenerowi wybór różnych scenariuszy działania. W tym celu wykorzystuje on odpowiednio przygotowane:

• nagrania z rejestratorów rozmów w postaci zapisanej korespondencji,
• scenariusze z przebiegu działań ratowniczych na podstawie symulowanych lub rzeczywistych zdarzeń, które miały miejsce,
• procedury i zasady postępowania na podstawie dokumentacji operacyjnej,
• założenia do kalkulacji sił i środków na podstawie programów wspomagających podejmowanie decyzji,
• zagadnienia analityczne i problemowe, z uwzględnieniem sytuacji awaryjnych,
• zestawy pytań i ćwiczeń do realizacji, zawarte w modułach szkoleniowych.

Zasada działania modułu opiera się na aplikacji komputerowej. Trener przy pomocy okna programowego uruchamia dostępne opcje, na przykład korespondencji telefonicznej (dialog z treścią zgłoszenia), komunikatów z terminali GPS, zestawów pytań wyświetlanych na ekranach uczestników szkolenia, podglądu wykonywanych przez nich czynności, symulacji awarii sprzętu itp. 
Ważną funkcją tego modułu jest możliwość realizacji czynności trenera w czasie rzeczywistym. Pozwala to na ocenę działań uczestników w świetle dynamicznie zmieniających się okoliczności (zależnie od wybranych scenariuszy zdarzeń). 

Ocena wyników szkolenia

Moduł ten pozwala na weryfikację umiejętności oraz wiedzy ćwiczących przy korzystaniu z metod „STARTER ” i „PROFESJONALISTA ”. Zawiera bloki programowe (cele zaplanowane do realizacji) dla każdej z ośmiu metod szkoleniowych przeznaczonych dla uczestników. To drugie narzędzie administracyjne dla trenera obok modułu „Edytor scenariuszy zdarzeń (ESZ)” .

Na rys. 6 przedstawiono widok okna aplikacji z oceną założonych celów dla metody szkoleniowej „PROFESJONALISTA ” przy użyciu modułu szkoleniowego „Przyjmowanie i przekazywanie zgłoszeń alarmowych (PPZA)”. Szkolony wykonując kolejne czynności, oceniany jest przez trenera według trzech kryteriów:

• cel został zrealizowany zgodnie z założeniem,
• cel został zrealizowany niezgodnie z założeniem,
• brak realizacji założonego celu (brak podjęcia oczekiwanej czynności).

Trener na bieżąco śledzi postępy szkolenia i dokonuje ich oceny. Uzyskana w poszczególnych modułach liczba punktów składa się na ocenę końcową szkolenia. Podsumowuje ona całokształt umiejętności i wiedzy szkolonego strażaka. Może być wzbogacona o szczegółowe uwagi trenera, sporządzone przy użyciu edytora tekstu, dołączone do arkusza ocen. Na tej podstawie możliwe jest obiektywne, precyzyjne i rzetelne wskazanie zagadnień, które uczestnik szkolenia opanował w stopniu wysokim, dostatecznym i niezadowalającym. Pozwala to z kolei na bieżącą weryfikację, dostosowanie i opracowanie optymalnego planu szkolenia i doskonalenia zawodowego strażaków pełniących służbę w stanowiskach kierowania PSP.

Podsumowanie i wnioski

Ważnym elementem funkcjonalności przedstawionego trenażera jest zorganizowanie procesu szkolenia i doskonalenia zawodowego w środowisku zbliżonym do warunków rzeczywistych. Warto zaznaczyć, że konstrukcja trenażera nie jest ograniczona, jeśli chodzi o sprzęt i oprogramowanie , co pozwala na dostosowanie go, w razie potrzeb, do wymaganych standardów zmieniających się w czasie. Ponadto zastosowane metody szkoleniowe pozwalają na analizę i ocenę umiejętności oraz weryfikację wiedzy ćwiczących, a co za tym idzie, zapewniają uzyskanie wyników i wyciągnięcie wniosków ze szkolenia w bardzo krótkim czasie.

Warto zaznaczyć, że tak zaawansowane technicznie narzędzie treningowe wymaga wykwalifikowanego personelu do administrowania trenażerem oraz nakładów finansowych, szczególnie jeśli chodzi o budowę środowiska informatyczno-telekomunikacyjnego i zakup niezbędnych urządzeń. Daje jednak daje nieograniczone możliwości adaptacji i rozwoju wymaganych programów (aplikacji) komputerowych oraz zastosowania nowych technologii i narzędzi z różnych dziedzin techniki.

W pełni funkcjonalne narzędzie treningowe pozwoli na przećwiczenie rozwiązywania trudnych problemów decyzyjnych, gdy pojawia się wiele wariantów wyboru, sytuacja jest skomplikowana i należy wziąć pod uwagę różne okoliczności - a taki charakter ma służba w stanowiskach kierowania PSP wszystkich szczebli.

Podsumowując - wykorzystanie trenażera w procesie szkolenia i doskonalenia zawodowego:

• pozwoli obsadom dyżurnym stanowisk kierowania w PSP na zastosowanie w codziennej służbie już przećwiczonych i sprawdzonych rozwiązań;
• wyznaczy jednolity standard w sferze szkolenia i doskonalenia zawodowego na terenie Polski i pozwoli na określenie poziomów sprawnej administracji, aktualizacji danych programowych i sprzętowych oraz obsługi;
• pozwoli na minimalizację kosztów szkolenia dyżurnych operacyjnych i dyspozytorów stanowisk kierowania PSP;
• poprawi i usprawni proces planowania, organizowania, kierowania i nadzorowania procesem szkolenia, a w szczególności rozwinie doświadczenie, wiedzę oraz umiejętności korzystających z trenażera.

st. kpt. Krzysztof Wiciak jest komendantem powiatowym PSP w Prudniku

czerwiec 2019