Sztuka dowodzenia

Wśród wielu życzeń składanych strażakom wstępującym do służby pojawiają się i te, by na swojej drodze spotkali dobrych dowódców. Nasuwa się jednak pytanie: jak ich rozpoznać?

Czy o byciu dobrym dowódcą decydują postawy, zachowania, wiedza? W jaki sposób można się nim stać? Czy dzięki zajmowaniu odpowiedniego stanowiska, stażowi służby, doświadczeniu, a może genom i urodzeniu?

Zgłębienie istoty dowodzenia może przyczynić się do wzrostu profesjonalizacji zasobów kadrowych Państwowej Straży Pożarnej. Dążenie to stanowi wyzwanie dla wielu współczesnych organizacji funkcjonujących w trudnym, wymagającym otoczeniu. Zdolność organizacji do adekwatnego i szybkiego reagowania na zmiany zachodzące zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz niej zależy obecnie w dużej mierze od jakości jej zasobów ludzkich. Szczególną rolę odgrywają profesjonalnie przygotowane osoby zajmujące stanowiska kierownicze.

W dostępnych definicjach dowodzenie postrzegane jest jako sztuka, domena i kunszt dowódcy, wymagająca obok odpowiedniej wiedzy i umiejętności także określonych predyspozycji. Dowodzenie zawiera w sobie elementy niewymierne, takie jak: przywództwo, motywowanie, ryzyko [1]. Państwowa Straż Pożarna jako formacja mundurowa odnosi swoje funkcjonowanie do wzorców militarnych, w poszukiwaniach najlepszych modeli dowodzenia uzasadnione jest zatem nawiązywanie do tych obecnych w przestrzeni wojskowej.

Czym zatem jest dowodzenie w kontekście jednego z najsławniejszych i najstarszych dzieł dotyczących dowodzenia - „Sztuki wojny”, przypisywanego Sun Tzu? Traktat, pochodzący prawdopodobnie z VI w. p.n.e., którego autorstwo wciąż budzi kontrowersje, stanowi współcześnie podstawę do podejmowania analiz i opracowywania strategii wszędzie tam, gdzie działania strategiczne są potrzebne. Zapisy traktatu są też zbiorem zaleceń co do zakresu cech, wiedzy i umiejętności, które powinien mieć dowódca zdolny wygrywać każdą bitwę.

Czynnik moralny      

Zgodnie z traktatem początkiem wszelkich działań powinno być rozpoznanie. I już na tym etapie formułowane są traktatowe zalecenia dotyczące dowodzenia i właściwości dowódcy, które warto odnieść do sylwetki dowódcy PSP. Autor wskazuje na pięć istotnych czynników rozpoznania: pogodę, teren, czynnik moralny, dowodzenie i teorię.

Aby skutecznie prowadzić działania bojowe, konieczna jest znajomość takich czynników, jak pogoda i teren, wiedza na ich temat, wykraczająca poza tę związaną z czynnościami ratowniczymi czy gaśniczymi.

Pozostałe czynniki: moralny, dowodzenie i teoria wiążą się ściśle z odziaływaniem dowódców na swoich podwładnych.

Czynnik moralny według Sun Tzu jest tym, co w armii warunkuje zgodę i posłuszeństwo żołnierzy, bez lęku towarzyszących dowódcom w każdych okolicznościach. Takie postawy podwładnych uzyskuje się zgodnie z traktatem dzięki traktowaniu ludzi „z łagodnością, sprawiedliwością, prawością” i wtedy „kiedy ludzie są szczęśliwi i beztroscy.” Wiele współczesnych badań dotyczących zarządzania organizacją wskazuje, że wzrost zaangażowania pracowników można osiągnąć dzięki budowaniu odpowiedniego klimatu organizacyjnego. Klimat organizacyjny wynika z postrzeganych przez pracownika interakcji między nim a organizacją. Doświadczanie pozytywnych emocji w poszczególnych relacjach organizacyjnych sprzyja doświadczaniu dobrostanu emocjonalnego przez pracowników, przekładającego się na ich lepsze funkcjonowanie zarówno w życiu zawodowym, jak i osobistym.

Na klimat organizacyjny składają się: odpowiedzialność, wymagania, zorganizowanie, nagrody, poczucie ciepła i poparcia, kierowanie [2]. W zdolnościach dowódczych należy podkreślić zatem zdolność do budowania dobrych relacji w zespole, silnych więzi opartych na zaufaniu i wiedzy. Działania dowódcy powinny wiązać się z poszanowaniem norm prawnych, sprawiedliwym stosowaniem obowiązujących zasad, szczególnie w zakresie nagradzania, zwiększania odpowiedzialności i uprawnień podwładnych. Dowódca powinien być zdolny do zbudowania relacji, które będą sprzyjały poczuciu wsparcia otrzymywanego przez podwładnych od przełożonego.

Umiejętność dbania o wartość zwyczajowo nazywaną „dobrą atmosferą” w służbie nie jest stratą czasu, zbytkiem, ale wyzwaniem współczesnego dowódcy, świadomego wymiernych korzyści dla zdolności osiągania celów całej organizacji, jakie przynosi. Klimat współpracy i zaufania warunkuje wzrost zaangażowania pracowników oraz redukuje ryzyko wystąpienia u nich wypalenia zawodowego (co przekłada się m.in. na spadek liczby wypadków przy pracy, zmniejszenie kosztów zwolnień lekarskich, obniżenie fluktuacji kadry).

Ideał dowódcy         

Kolejny czynnik ważny dla rozpoznania to dowodzenie. Zwierzchnicy według Sun Tzu powinni charakteryzować się „pięcioma szlachetnymi cechami”. „Godny szacunku dowódca” jest mądry, szczery, humanitarny, odważny i surowy. Czy cechy te są użyteczne współcześnie w PSP?

Mądrość

Ta cecha jest rozumiana jest jako zdolność odpowiedniego reagowania na zmieniające się warunki. Sun Tzu wskazuje, że wielkim błędem jest ignorancja wobec zmian zachodzących w otoczeniu. I tu uwypukla się uniwersalność starożytnej myśli chińskiej, która zdolność do reagowania na zmiany otoczenia uznaje za tak istotną - gdyż jest ona priorytetem zarządzania w większości współczesnych organizacji. W odniesieniu do dowódców PSP tak rozumianą mądrość można ujmować po pierwsze jako zdolność do rozpoznania sytuacji, opartą na wiedzy i doświadczeniu, a po drugie jako zdolność dostrzegania zmian w zachodzących procesach. Wiąże się to m.in. z umiejętnością przełamywania barier w procesie podejmowania decyzji, kompetencjami w zakresie wykorzystania dostępnych nowoczesnych technologii, a w ujęciu strategicznym zdolnością dostrzegania zmian w otoczeniu zewnętrznym PSP (w wielu aspektach - społecznym, technologicznym, ekonomicznym czy politycznym) oraz otoczeniu wewnętrznym (np. zmian w postawach i potrzebach pracowniczych nowych pokoleń strażaków).

Szczerość       

Druga cecha „generała godnego szacunku” według Sun Tzu rozumiana jest jako reprezentowanie takich postaw i zachowań, które sprawiają, że podwładni nie mają kłopotu ze zrozumieniem intencji dowódcy i nie odczuwają lęku. Nie można oczekiwać, że strażacy będą podczas działania w warunkach ryzykownych liczyli na siebie nawzajem i na swojego dowódcę, jeśli w zespole nie zbudowano wcześniej zaufania. Potrzeba zatem u dowódców umiejętności komunikacyjnych, zdolności do jasnego i uczciwego formułowania swoich opinii i sądów. Wyrażania konstruktywnej krytyki, ale i przyjmowania jej. Umiejętności radzenia sobie z konfliktem w zespole, ale także ze stresem własnym oraz współpracowników.

Humanitaryzm

Humanitarny dowódca „kocha ludzi, potrafi współczuć innym, dba o ich interesy oraz uzbrojenie”. To niezwykle ważne, by zdawał sobie sprawę ze znaczenia postawy podwładnych dla osiągania celów organizacji, a także dbał o nich w ramach dostępnych możliwości, zarówno w aspekcie wyposażenia, ale także rozwoju zawodowego. Empatia, zdolność do postawienia się w sytuacji podwładnego, a także zrozumienie trudności, z którymi się boryka, daje szansę na zbudowanie silnych, pozytywnych relacji na linii dowódca-strażak, tak potrzebnych dla dobrego funkcjonowania podczas działania w warunkach niebezpiecznych.

Odwaga

Czwarta cecha „dowódcy godnego szacunku” oznacza „osiąganie zwycięstwa poprzez łamanie bez wahania oporu wroga”. Zdolność do podejmowania ryzyka, ze świadomością konsekwencji, „bez wahania”, ku realizacji wyższego celu - ratowania życia i zdrowia drugiego człowieka, to opis, któremu powinien odpowiadać zgodnie z rotą ślubowania każdy strażak - również, a może przede wszystkim, dowódca.

Kolejne wytyczne Sun Tzu precyzują, co jeszcze kryje się pod cechą nazywaną odwagą: „Poznaj dobrze wroga i poznaj dobrze siebie, a w stu bitwach nie doznasz klęski”, „Nieodpowiedzialna osoba nie może być powołana na dowódcę”. Zasoby ludzkie powierzane dowódcom są najcenniejszym zasobem PSP, tak jak życie ludzkie jest najcenniejszym zasobem, którego nie da się odtworzyć. Dbanie o podwładnych - zapewnienie im bezpieczeństwa, wyposażenie w odpowiednią wiedzę i umiejętności, ale i niezbędny sprzęt -to postawa odpowiedzialności dowódcy. Obniżanie ryzyka wiążącego się z działaniami ratowniczymi także przez rozwój własnej wiedzy i umiejętności uprawnia dowódcę do pociągania za sobą podwładnych, do podejmowania działań powszechnie uznawanych za niebezpieczne. Odwaga w wymiarze organizacyjnym to też zdolność dowódcy do negocjowania warunków i ochrony podległych strażaków przed decyzjami niekorzystnymi dla ich funkcjonowania służbowego - przy uwzględnieniu celów organizacyjnych.

Surowość

Dowódca powinien być wymagający, a jego oddziały zdyscyplinowane, ponieważ czują przed nim respekt i obawiają się kary. Cecha ta pozornie może być odebrana jako opozycja do humanitaryzmu dowódcy i tworzenia klimatu łagodności. Nie ma jednak tu żadnej sprzeczności. Wymagać mądrze to stawiać cele, które są możliwe do osiągnięcia przez podwładnych. Współczesny pracownik to człowiek z rozwiniętą potrzebą osiągania - przy czym nie jest dla niego tak ważny sam cel, co droga do jego osiągnięcia. To zdobywanie daje pracownikowi poczucie szczęścia w pracy - pod warunkiem, że stawiane wymagania są adekwatne do jego możliwości. Wymagający i konsekwentny dowódca daje podwładnym szansę doświadczać swoich słabości i mocnych stron, tworzy przestrzeń do ich rozwoju zawodowego i osobistego. Dowódca to też ten, który właściwie zaplanowane i zorganizowane zadania kontroluje i ocenia, zaś efekty pracy właściwie nagradza, a za zawinione błędy obciąża konsekwencjami. Ważne jest poczucie podwładnych, że mogą liczyć na sprawiedliwą ocenę według konsekwentne stosowanych przejrzystych kryteriów. Pięć starożytnych cech dowódcy godnego szacunku (mądrość, szczerość, humanitaryzm, odwaga i surowość) zdają się zatem być uniwersalnymi.

Teoria

Również cztery z dotychczas omówionych czynników rozpoznania Sun Tzu (pogoda, teren, czynnik moralny, dowodzenie) wyznaczają cechy dowódców mające znaczenie współcześnie. Pozostaje jeszcze piąty - teoria. Teoria, czyli taktyka wojenna, jest rozumiana w traktacie jako organizacja, kontrola, powierzenie odpowiednich funkcji oficerom, sprawność przemarszu, dobra aprowizacja armii. Piąty czynnik rozpoznania wskazuje na aspekty dowodzenia, które w gruncie rzeczy związane są ze współczesnymi teoriami organizacji i zarządzania. Wprowadza zatem, także w odniesieniu do PSP, kolejną przestrzeń umiejętności dowódczych, nie tylko dotyczących samego pola walki (akcji ratowniczych), ale właściwego zarzadzania poszczególnymi jednostkami organizacyjnymi PSP i PSP jako całością.

Okazuje się zatem, że w poszukiwaniu wzorców dowódców Państwowa Straż Pożarna może korzystać z wielu źródeł, także tych starożytnych, które szczególnie w odniesieniu do relacji dowódca-podwładny, w warunkach zagrożenia zdrowia i życia, wskazują na uniwersalne potrzeby ludzkie, wzorce zachowań oraz postawy. Kolejnych inspiracji można poszukiwać wewnątrz organizacji - wśród tych dowódców, których efektywność działań jest oceniania najwyżej oraz na zewnątrz organizacji - na przykład w skutecznie zarządzanych innych podmiotach publicznych czy biznesowych.

Pojawia się jednak kolejne pytanie: czy na wszystkich szczeblach dowodzenia potrzebne są takie same cechy czy kompetencje? Teoria podpowiada, że nie. W jaki sposób wyznaczyć zatem rodzaj i poziom potrzebnych kompetencji na poszczególnych stanowiskach dowódczych, jak je oceniać, jak mierzyć poziom dopasowania do stanowiska, a także zmianę w tym zakresie? Problematyka ta otwiera dyskusję nad użytecznością profilowania stanowisk kierowniczych i nie tylko w strukturach organizacyjnych PSP.

st.kpt. Anna Cedro jest psychologiem w SA PSP w Poznaniu
marzec 2020 

Literatura

• [1] C. Jarecki, M. Sołoducha, Dowodzenie artylerią, AON, Warszawa 2000, s. 24.
• [2] A. Lubrańska, Klimat organizacyjny jako wyznacznik emocjonalnych doświadczeń pracowników, „Zarządzanie Zasobami Ludzkimi”, 2014, 1 (96), s. 109-124.
• [3] P. Ozimek, Istota przywództwa i dowodzenia w organizacji zhierarchizowanej, „Obronność - Zeszyty Naukowe Wydziału Zarządzania i Dowodzenia Akademii Obrony Narodowej” nr 3, Warszawa 2012, s. 169-180.
• [4] Sun Tzu, Sztuka wojny, czyli trzynaście rozdziałów, https://www.lazarski.pl/fileadmin/user_upload/dokumenty/student/Sun_Tzu_sztuka_wojny.pdf.