Strażak ojcem

Strażakowi pełniącemu służbę w PSP, podobnie jak pracownikowi zatrudnionemu na podstawie umowy o pracę, przysługują uprawnienia rodzicielskie.

Obecnie około 96% funkcjonariuszy Państwowej Straży Pożarnej stanowią mężczyźni, którzy są bądź w przyszłości mogą zostać ojcami. Warto zatem wiedzieć, jakie są przywileje związane z rodzicielstwem. Rodzic, który zna swoje prawa, jest w stanie świadomie z nich korzystać.

Stosownie do treści art. 69 ust. 1 ustawy o PSP do strażaków stosuje się przepisy ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy, dotyczące uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem, jeżeli przepisy niniejszej ustawy nie stanowią inaczej. Aktualne brzmienie przepisu art. 69 ustawy obowiązuje od 23 czerwca 2011 r. Gwarantuje on funkcjonariuszom podobny (choć nie identyczny) zakres uprawnień, jak ten, który mają pracownicy na podstawie przepisów Kodeksu pracy. Rozszerzono na mężczyzn uprawnienia rodzicielskie dotychczas zastrzeżone wyłącznie dla funkcjonariuszy-kobiet.

Uprawnienia rodzicielskie przysługujące strażakowi-ojcu

Poniżej wyjaśniamy, czym charakteryzują się poszczególne uprawnienia z tej kategorii.

Zwolnienie od wykonywania zajęć służbowych

W związku z urodzeniem się dziecka strażak otrzymuje urlop okolicznościowy. Świeżo upieczonemu tacie przysługują bowiem dwa dni zwolnienia od wykonywania zajęć służbowych w sytuacji narodzin dziecka. Uprawnienie to przysługuje z mocy prawa, przełożony zobowiązany jest uwzględnić taki wniosek, a strażak zachowuje w tym czasie prawo do uposażenia. 

Urlop ojcowski

Strażakowi przysługuje urlop ojcowski w wymiarze do 2 tygodni. Jest to wyłączne i samodzielne prawo ojca wychowującego dziecko. Tym samym nie może być wykorzystany przez inną osobę. Treść przepisów prawnych (por. art. 182 § 1 Kodeksu pracy) nie pozostawia wątpliwości, że ojciec nabywa prawo do tego urlopu nie z racji samego urodzenia się dziecka, lecz z uwagi na jego wychowywanie. W związku z powyższym nie może skorzystać z niego ojciec pozbawiony władzy rodzicielskiej.

Z uwagi na to, że urlop ojcowski ma charakter dobrowolny, skorzystanie z niego leży w gestii ojca. Strażak wychowujący dziecko składa na piśmie wniosek nie później niż 7 dni przed jego rozpoczęciem. Może z niego skorzystać w dowolnie wybranym przez siebie momencie, jednak do ukończenia przez dziecko 24. miesiąca życia. Zastrzec należy, że urlop nie może być podzielony na pojedyncze dni, co nie oznacza, że musi być wykorzystany jednorazowo. Ojciec może bowiem podzielić urlop na dwie części. Wówczas każda z nich musi liczyć 7 dni.

Jak już zaznaczono, warunkiem udzielenia tego urlopu jest złożenie przez strażaka wychowującego dziecko pisemnego wniosku nie później niż 7 dni przed rozpoczęciem okresu wolnego od pracy. Wówczas przełożony jest obowiązany uwzględnić wniosek strażaka. Co w sytuacji, jeśli datę złożenia wniosku o urlop ojcowski od daty jego rozpoczęcia dzieli mniej niż 7 dni? W takim przypadku przełożony nie ma obowiązku udzielania strażakowi urlopu we wnioskowanym terminie. Będzie to zależało od jego woli.

Co z ojcem adoptującym dziecko? Prawo do skorzystania z urlopu ojcowskiego obowiązuje także w przypadku przysposobienia. Wówczas obowiązuje również termin 24 miesięcy, przy czym liczy się on od dnia uprawomocnienia się postanowienia orzekającego przysposobienie (tzw. adopcję). Warto jednak pamiętać, że ojciec powinien skorzystać z urlopu, zanim przysposobione dziecko ukończy 7. rok życia albo - gdy wobec takiego dziecka podjętego decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego - nie dłużej niż do ukończenia przez nie 10. roku życia.

Należy podkreślić, że urlop ojcowski nie ma charakteru wypoczynkowego, w związku z tym nie istnieje prawna i skuteczna możliwość odwołania strażaka z takiego urlopu. Nie oznacza to jednak, że nie może on przerwać urlopu ojcowskiego. Dotyczy to chociażby sytuacji, gdy dziecko wymaga opieki szpitalnej. Z uwagi na to, że nigdy nie wiadomo, ile może potrwać hospitalizacja, nie ma określonych ram czasowych dotyczących wykorzystania go w pozostałym zakresie. Wówczas pozostałą część urlopu ojciec może wykorzystać po wyjściu dziecka ze szpitala, o ile nie przekroczy ustawowego terminu, w jakim można wziąć przysługujący mu urlop ojcowski. Czy zatem niewykorzystany urlop ojcowski przepada definitywnie? Tak. W takiej sytuacji bezpodstawne będzie żądanie ekwiwalentu za jego niewykorzystanie.

Uprawnienia strażaka-ojca dzielone z matką dziecka

Klasyfikacja tego rodzaju uprawnień przedstawia się następująco:

Urlop macierzyński

Istnieje kilka sytuacji, w których ojciec będzie uprawniony do urlopu macierzyńskiego. Zalicza się do nich rezygnacja z urlopu przez matkę dziecka po wykorzystaniu co najmniej 14 tygodni urlopu z przysługującej jej puli, niezdolność matki dziecka do samodzielnej egzystencji, śmierć matki dziecka, porzucenie dziecka przez matkę, choroba i pobyt matki dziecka w szpitalu, podjęcie zatrudnienia przez matkę dziecka.

Najogólniej rzecz ujmując, prawo do urlopu macierzyńskiego w pierwszej kolejności przysługuje matce dziecka. Przepisy prawne dopuszczają jednak możliwość skorzystania z tego urlopu przez ojca dziecka. Często bowiem kobieta, wykorzystując minimalną część urlopu macierzyńskiego (tj. 14 tygodni), podejmuje decyzję o wcześniejszym powrocie do pracy. Co wówczas dzieje się z niewykorzystaną częścią urlopu macierzyńskiego? W takiej sytuacji ojciec wychowujący dziecko może wykorzystać pozostałą część urlopu, z której zrezygnowała matka. Jakie warunki muszą zostać spełnione? Przede wszystkim strażak-ojciec powinien złożyć u swojego przełożonego wniosek o udzielenie mu urlopu macierzyńskiego. Musi to nastąpić w terminie nie później niż 14 dni przed jego planowanym rozpoczęciem. Co więcej, rozpoczęcie urlopu musi nastąpić bezpośrednio po zakończeniu części urlopu macierzyńskiego wykorzystywanego przez matkę dziecka. Tym samym niedopuszczalne jest zaistnienie chociażby jednego dnia przerwy pomiędzy tymi okresami.

W następnej kolejności matka dziecka zgłasza swojemu pracodawcy wniosek o rezygnację z części urlopu macierzyńskiego. Składa go nie później niż na 7 dni przed planowanym przystąpieniem do pracy. Integralną częścią takiego wniosku jest zaświadczenie z jednostki, w której służy strażak, potwierdzające termin rozpoczęcia przez niego urlopu macierzyńskiego. Jeśli strażak-ojciec nie złoży takiego wniosku, matka dziecka jest zobowiązana do wykorzystania całego urlopu macierzyńskiego, którego długość zależy od liczby dzieci urodzonych podczas jednego porodu.

Przykład: kobieta urodziła jedno dziecko, w związku z tym przysługuje jej 20 tygodni urlopu macierzyńskiego. Po wykorzystaniu przez nią 14 tygodni strażak-ojciec może wnioskować o pozostałe 6 tygodni. Analogicznie w przypadku urodzenia się dwójki dzieci będzie to 17 tygodni, trójki dzieci - 19 tygodni, czwórki dzieci - 21 tygodni, pięciorga i więcej - 23 tygodnie do wykorzystania przez ojca. W świetle tej regulacji kobieta może zrezygnować z części urlopu macierzyńskiego pod warunkiem, że strażak-ojciec wykorzysta pozostałą jego część. Jeśli strażak tego nie zrobi, kobieta będzie musiała wykorzystać cały urlop macierzyński.

Nie zawsze kobieta podejmie decyzję o rezygnacji z urlopu po 14 tygodniach. Może się zdarzyć, że zechce zrezygnować z urlopu na późniejszym jego etapie, np. po 16 czy też 18 tygodniach. Taka sytuacja jest prawnie dopuszczalna, a strażak-ojciec może wykorzystać pozostałą część urlopu. Należy jednak pamiętać, że urlopów udziela się w pełnych tygodniach, a nie w dniach.

Co w sytuacji, gdy w stosunku do matki dziecka orzeczono o niemożności samodzielnej egzystencji? Stan ten oznacza naruszenie sprawności organizmu w stopniu uniemożliwiającym zaspokajanie bez pomocy innych osób podstawowych potrzeb życiowych, za które uważa się przede wszystkim samoobsługę, poruszanie się i komunikację. Strażak-ojciec może wówczas przejść na urlop macierzyński od dnia pojawienia się takiej niezdolności u matki dziecka. Moment skorzystania z tego prawa jest uzależniony od tego, czy matka dziecka pracuje, czy też nie. Jeżeli kobieta pracuje, ojciec może przejąć urlop już po 8 tygodniach urlopu, z którego korzystała matka. Zupełnie inaczej jest, gdy kobieta nie pracuje. W takim przypadku ojciec dziecka nie musi czekać do końca upływu powyższego terminu i przejmie urlop od dnia powstania tej niezdolności. Dlatego też ojciec będzie mógł wykorzystać cały urlop macierzyński jeżeli niezdolność matki dziecka do samodzielnej egzystencji powstała już przed urodzeniem dziecka.

Czy śmierć matki dziecka wpływa na sytuację prawną strażaka-ojca? Tak. Ojcu przysługuje wówczas prawo do urlopu macierzyńskiego. Podobnie jest w przypadku porzucenia dziecka przez matkę. W pierwszym przypadku urlop macierzyński przysługuje ojcu od następnego dnia po śmierci matki dziecka. Porzucenie dziecka przez matkę skutkuje natomiast tym, że ojciec dziecka może wykorzystać urlop macierzyński dopiero po upływie 8 tygodni od porodu. Do tego czasu urlop macierzyński jest zagwarantowany matce dziecka.

Przykład: kobieta po 3 tygodniach od urodzenia dziecka porzuciła je, pozostawiając pod opieką dotychczasowego partnera, tj. strażaka pełniącego służbę w PSP. Co w tej sytuacji powinien zrobić ojciec dziecka? W takim przypadku strażak-ojciec po upływie kolejnych 4 tygodni (gdy minie 8 tygodni od urodzenia dziecka) będzie mógł skorzystać z pozostałych 12 tygodni urlopu macierzyńskiego.

To uprawnienie przysługuje mu również, gdy matka dziecka ze względu na swój stan zdrowia wymaga opieki szpitalnej. Chodzi zatem o wszelkie przypadki uniemożliwiające jej sprawowanie opieki nad nowonarodzonym dzieckiem. Bez względu jednak na jej stan zdrowia, wciąż przysługuje jej prawo do wykorzystania 8 tygodni urlopu macierzyńskiego po porodzie.

Co w sytuacji, gdy pobyt matki dziecka w szpitalu przedłuża się na okres powyżej 8 tygodni po urodzeniu dziecka? Ojciec dziecka może wówczas skorzystać z prawa do części urlopu macierzyńskiego, obejmującego czas jej pobytu w szpitalu. W takiej sytuacji powinien złożyć pisemny wniosek o urlop, wiążący dla przełożonego. W tym przypadku nie obowiązuje ustawowy termin na jego złożenie.

We wszystkich powyższych przypadkach, kiedy strażak-ojciec przejmuje część urlopu macierzyńskiego, jego wymiar nie może przekroczyć ustawowego wymiaru urlopu macierzyńskiego.

Funkcjonariusz PSP może skorzystać z urlopu macierzyńskiego do wyczerpania jego ogólnego wymiaru również wtedy, gdy dotychczas niepracująca matka dziecka podejmie zatrudnienie (umowa o pracę i uzyskanie statusu pracownika).

Urlop na warunkach urlopu macierzyńskiego

Jak kształtuje się sytuacja prawna strażaka, który dziecka chce przysposobić dziecko? Czy w takim przypadku również przysługują mu wskazane powyżej uprawnienia rodzicielskie? Odpowiedź brzmi: tak. W niektórych przypadkach ustawodawca przewiduje możliwość skorzystania z urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego. Uprawnienia te są analogiczne do tych, które przysługują rodzicom dziecka w przypadku urlopu macierzyńskiego. Do nabycia tego prawa konieczne jest przyjęcie dziecka na wychowanie i wszczęcie procedury adopcyjnej (wystarczające jest wystąpienie do sądu opiekuńczego z wnioskiem o przysposobienie dziecka).

Należy jednak pamiętać, że prawo do tego urlopu przysługuje nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 7. roku życia lub nie dłużej niż do ukończenia przez nie 10. roku życia (w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego). Po osiągnięciu przez dziecko powyższego wieku urlop ten przepada, jeżeli nie udało się go wykorzystać. Warto jednak zaznaczyć, że jeżeli dziecko zostanie przyjęte na wychowanie na krótko przed ukończeniem przez nie 7. roku życia, a wykorzystanie pełnego urlopu nie będzie możliwe, rodzic i tak ma zagwarantowane 9 tygodni urlopu, nawet gdyby jakakolwiek część przypadła po 7. urodzinach dziecka.

Urlop rodzicielski

Kolejnym uprawnieniem, z którego może korzystać strażak będący ojcem, jest urlop rodzicielski. Ma on charakter dobrowolny, wynosi 32 tygodnie (w przypadku urodzenia jednego dziecka) lub 34 tygodnie (w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie). Rodzice mogą wykorzystać urlop rodzicielski do końca roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 lat - jednorazowo bądź w częściach (maksymalnie czterech). W przypadku podziału urlopu rodzicielskiego na części przypadające jedna po drugiej co do zasady każda z nich nie może być krótsza niż 8 tygodni.

Ojciec może korzystać z urlopu rodzicielskiego samodzielnie bądź jednocześnie z matką dziecka. Wówczas wymiar urlopu obliczany jest łącznie. Oznacza to, że jeśli matka dziecka przebywała na 16-tygodniowym urlopie rodzicielskim i w tym czasie ojciec dziecka również korzystał z urlopu, to wykorzystali oni cały przysługujący limit. Wspólnie mogli opiekować się dzieckiem dwa razy krócej, niż gdyby każde z nich pojedynczo wykorzystało połowę przysługującej puli.

Urlopu rodzicielskiego udziela się na pisemny wniosek, złożony nie później niż na 21 dni przed jego rozpoczęciem. Rezygnacja z tego urlopu jest możliwa w każdej chwili.      

Urlop wychowawczy

Przysługuje on wyłącznie na wniosek, w wymiarze do 36 miesięcy, ale nie dłużej niż do zakończeniu roku kalendarzowego, w którym dziecko ukończyło 6 rok życia. Maksymalnie można podzielić go na pięć części. Przynajmniej jeden miesiąc w całej puli urlopu zastrzeżony jest dla drugiego rodzica. Zasadniczo zatem jeden rodzic może wykorzystać maksymalnie 35 miesięcy urlopu. Nie dotyczy to jednak przypadku, gdy drugi rodzic dziecka nie żyje czy też pozbawiono go władzy rodzicielskiej.

W tym kontekście warto zaznaczyć, że w stosunku do strażaków ustawodawca wyłączył możliwość złożenia wniosku o obniżenie wymiaru czasu służby w okresie, w którym mógłby korzystać z urlopu wychowawczego. Oznacza to, że strażak pełni wówczas służbę w pełnym wymiarze. Przepisy ustawy o PSP zawężają bowiem uprawnienia strażaków w stosunku do tych, jakie przysługują pracownikom na zasadach określonych w Kodeksie pracy (art. 69 ust. 4 ustawy o PSP).

Dodatkowe dni wolne dla rodzica

Oprócz powyższych urlopów rodzicowi przysługuje dodatkowo płatne zwolnienie od wykonywania zadań służbowych w wymiarze 16 godzin albo 2 dni roboczych. Dotyczy to rodziców wychowujących dziecko do 14 lat. Wymiar zwolnienia nie zależy od liczby dzieci pozostających na wychowaniu.

Tego rodzaju uprawnienie może przypominać urlop na żądanie. Nie jest to jednak urlop w ścisłym tego słowa znaczeniu. Przede wszystkim nie uwzględnia się go w rocznym planie urlopów, natomiast przełożony nie ma prawa odmówić jego udzielenia. Niewykorzystane dni wolne przepadają bezpowrotnie.

Ochrona strażaka-ojca przed zwolnieniem

Kolejnym dość istotnym uprawnieniem, jakie przysługuje strażakowi w związku z rodzicielstwem, jest ochrona przed zwolnieniem. W stosunku do strażaka nie jest to jednak ochrona bezwzględna. Na uwagę zasługuje treść przepisu art. 69 ustawy o PSP.

Zasadniczo zatem nie można zwolnić strażaka ze służby w czasie korzystania przez niego ze wspomnianych powyżej urlopów. Stosownie do treści art. 43 ust. 2 ustawy o Państwowej Straży Pożarnej, nie dotyczy to następujących sytuacji:

• wymierzenie kary dyscyplinarnej wydalenia ze służby;
• skazanie prawomocnym wyrokiem za przestępstwo umyślne, ścigane z oskarżenia publicznego lub przestępstwo skarbowe umyślne;
• likwidacja jednostki albo jej reorganizacja połączona ze zmniejszeniem obsady etatowej, jeżeli przeniesienie strażaka za jego zgodą do innej jednostki lub na inne stanowisko nie jest możliwe;
• inne ważne przyczyny, jeżeli dalsze pozostawanie w służbie nie gwarantuje należytego wykonywania obowiązków służbowych, a zwolnienie nie nastąpiło z powodu:
  • skazania prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwo inne niż przestępstwo umyślne, ścigane z oskarżenia publicznego lub przestępstwo skarbowe umyślne,
  • nabycia prawa do zaopatrzenia emerytalnego z tytułu osiągnięcia 30 lat wysługi emerytalnej,
  • likwidacji jednostki albo jej reorganizacji połączonej ze zmniejszeniem obsady etatowej, jeżeli przeniesienie strażaka za jego zgodą do innej jednostki lub na inne stanowisko nie jest możliwe,
  • niewywiązywania się z obowiązków służbowych w okresie odbywania służby stałej, stwierdzonego w dwóch kolejnych opiniach służbowych, między którymi upłynęło co najmniej 6 miesięcy.

Należy podkreślić, że przepisy prawne nie zawierają określonych wzorów wniosków o urlopy związane z rodzicielstwem. Aby uniknąć kłopotów, warto jednak zadbać o to, aby pisma zawierały konkretne informacje.

Anna Sobińska jest radcą prawnym, dr Damian Witczak prawnikiem pełniącym służbę w KCKRiOL
fot.  facebook.com/ekstrachromosom
lipiec 2019