Strażacy, czyli kto?

Państwowa Straż Pożarna jest ważnym elementem współczesnego systemu bezpieczeństwa. Kim tak naprawdę są strażacy? Odpowiedzi pomogły udzielić badania, które przeprowadziłam w 2012 r.

Wówczas formacja liczyła 30 189 osób. Do badań wstępnie wyłoniono 604 osoby, a do analiz statystycznych zaliczono 535 ankiet. Na ich podstawie powstał socjologiczny portret funkcjonariuszy PSP.

Status społeczno-zawodowy

Kobiety stanowiły zaledwie 4,2% badanych osób. Ponad 93% respondentów pełniło służbę w powiatowych i miejskich komendach PSP. Najliczniej reprezentowany był korpus podoficerski. Status zawodowy skorelowałam ze zmiennymi społeczno-demograficznymi (rys. 1).

* Wykształceniem podstawowym legitymują się 2 osoby w grupie wiekowej 40-51 lat, ** Wykształceniem zawodowym legitymują się 3 osoby w wieku 40-51 lat oraz 9 osób w wieku powyżej 51 lat

Rys. 1. Dwuzmiennowa zależność poziomu wykształcenia i płci respondentów

Poziom wykształcenia określa też kwalifikacje do zajmowania odpowiednich stanowisk służbowych. W próbie zbadanych respondentów najliczniejsi mają wykształcenie średnie (41,5% mężczyzn i 2,8% kobiet) oraz studia magisterskie (24,1% mężczyzn i 1,7% kobiet). Na trzecim miejscu znajdują się osoby z wykształceniem policealnym (20,4% mężczyzn), a na czwartym miejscu wykształceniem wyższym licencjackim lub inżynierskim (łącznie 6,9% mężczyzn). Wśród respondentów 2,2% mężczyzn legitymuje się wykształceniem zawodowym, a zaledwie 0,4% podstawowym.

Podczas badań respondenci zostali poproszeni o wskazanie profilu wykształcenia istotnego dla ich kariery. Techniczny uzyskiwali w szkołach średnich o profilach zawodowych (27,7%), w szkołach policealnych (10,5%), na poziomie studiów I stopnia (3%) oraz studiów magisterskich (10,8%). Osoby badane najczęściej deklarowały profil techniczny (52%). Profil związany z ochroną środowiska lub przyrodą wymieniały osoby z wykształceniem średnim (0,9%), policealnym (3,7) oraz studiami I stopnia (0,4%). Profil związany z chemią lub fizyką zadeklarowały osoby legitymujące się wykształceniem średnim (0,9%), policealnym (0,6) oraz magisterskim (2,6%). Wykształcenie o profilu humanistycznym uzyskały osoby mające wykształcenie średnie (0,9%), policealne (0,4%), studia I stopnia (2,6%) oraz studia II stopnia (5,8%). Profil wykształcenia artystycznego reprezentowany był przez 0,9% absolwentów szkół policealnych. Profil ekonomiczny – przez osoby, które ukończyły szkołę średnią (1,3%), szkoły policealne (1,5%) oraz studia II stopnia (3,7%). Wykształcenie prawnicze (magisterskie) ma 0,9% badanych. Profil informatyczny przypisany jest do absolwentów szkół policealnych (2,2%) oraz studiów II stopnia (0,9%). Profil ogólny wykształcenia odnajdujemy na każdym poziomie edukacji respondentów, jest to drugi co do wielkości profil (17,6%).

Stan cywilny

Badaną zbiorowość różnicuje także stan cywilny. Aż 70,3% badanych funkcjonariuszy pożarnictwa pozostaje w związku małżeńskim, 10,8% żyje w związkach nieformalnych. Z pewnością stabilność zatrudnienia w PSP wpływa pozytywnie na chęć stabilizacji w życiu rodzinnym. Co ósmy respondent deklaruje, że nie jest w związku sformalizowanym lub niesformalizowanym (13,1%), po rozwodzie jest 5% badanych, a 0,7% to wdowcy/wdowy.

Miejsce zamieszkania

Rys. 2. Miejsce zamieszkania

Wieś jako swoje miejsce zamieszkania podało 44,9% badanych, pozostała grupa (aż 55,1%) mieszka w miastach o różnej wielkości.

Wiek

Kolejną zmienną demograficzną jest wiek respondentów. Zestawiono ją z latami służby w szeregach PSP (rys. 3).

Rys. 3. Dwuzmiennowa zależność wieku oraz lat służby w szeregach PSP

Odsetek funkcjonariuszy o stażu służby do 5 lat wynosi 28,6% (1,7% kobiet – 26,9% mężczyzn). Staż służby w przedziale 6-10 lat ma łącznie 18,5% respondentów (udział kobiet to 1,9%, mężczyzn – 16,6%). Łącznie 20,6% badanych ma wysługę od 16 do 20 lat (kobiety reprezentują tę grupę zaledwie w 0,9%, mężczyźni w 19,6%). Dłuższy staż służby mieli jedynie mężczyźni; 21-25 lat – 11,2% funkcjonariuszy, 26-30 lat – 3,2%, 31-35 lat – 1,9%, a powyżej 35 lat – 0,6%.

Dowodem zróżnicowania respondentów w zakresie kwalifikacji zawodowych jest także przynależność do konkretnych korpusów służbowych. Do korpusu szeregowych PSP (23,0%) włączone są stopnie: starszego strażaka (8,4%) i strażaka (14,6%). Do korpusu podoficerów PSP (39,3%) należą stopnie: sekcyjnego (8,6%), starszego sekcyjnego (2,6%), młodszego ogniomistrza (4,3%), ogniomistrza (8,8%) oraz starszego ogniomistrza (15,0%). W ramach korpusu aspirantów PSP wyodrębniono stopnie: młodszy aspirant (3,7%), aspirant (10,1%), starszy aspirant (2,4%) oraz aspirant sztabowy (3,4%). Do korpusu oficerów PSP przynależą stopnie: młodszy kapitan (2,6%), kapitan 5,2(%), starszy kapitan (4,9%), młodszy brygadier (1,5%), brygadier (2,6%), brygadier sztabowy (0%), nadbrygadier (1,3%) oraz generał brygadier (0%).

Kariera zawodowa

Ważną kwestię poruszoną w trakcie badań były motywy skłaniające respondentów do służby w PSP (rys. 4).

Rys. 4. Gradacyjny układ motywów skłaniających do wyboru zawodu strażaka

W toku badań funkcjonariusze PSP dokonali subiektywnej oceny kategorii motywów skłaniających ich do wyboru ścieżki zawodowej, przyznając punkty w skali od 0 do 8. Najwyższą wagę przypisano pasji i zainteresowaniom związanych z pożarnictwem bądź służbami mundurowymi – 7,2 pkt. Na pozycji drugiej znajduje się ratowanie zdrowia i życia ludzkiego, niesienie pomocy innym (6,1 pkt). Ważna dla badanych jest także stabilizacja ekonomiczna, stałość pracy i płacy (5,5 pkt). Można się spotkać z przekonaniem, że przedstawiciele służb mundurowych motywowani są głównie chłodną kalkulacją ekonomiczną. Badania pokazują, że teza ta nie jest prawdziwa. Co więcej, odniosły się one również do subiektywnej oceny respondentów ich sytuacji materialnej. Mieli możliwość ocenienia jej w pięciostopniowej skali, od bardzo złej do bardzo dobrej. Jako bardzo złą opisało ją 1,9% badanych, 3,7% jako złą, 58,9% respondentów uznało swoją sytuację materialną za przeciętną, 26,2% za dobrą, a tylko 9,3% za bardzo dobrą. Trzeba więc kategorycznie stwierdzić, że potencjalna sytuacja ekonomiczna z pewnością nie jest głównym motywem zachęcającym do podjęcia służby w PSP.

Kolejne cztery motywy wybierane są z podobną intensywnością (4,3 pkt): adrenalina, satysfakcja, ciekawa praca, pełna wyzwań; system pełnienia służby; prestiż zawodu oraz przywileje emerytalne. W najmniejszym stopniu o podjęciu pracy w straży decydują tradycje rodzinne (zaledwie 2,3 pkt).

Poza motywami wyboru drogi zawodowej warto dostrzec to co ważne dla  strażaków już w toku służby. Edgard Schein wyłonił tzw. kotwice kariery (rys. 5). Do czynników zakotwiczających karierę zaliczono profesjonalizm, bezpieczeństwo i stabilność, ambitne wyzwania, wiara w sens poświęcania się dla innych, kreatywność i przedsiębiorczość, styl życia oraz kierowanie i przywództwo w grupie.

Rys. 5. Czynniki zakotwiczające karierę zawodową strażaków

Zgodnie z odpowiedziami najważniejszy okazał się profesjonalizm (36,4%). Na drugiej pozycji znajduje się bezpieczeństwo i stabilność (24,3%). Ambitne wyzwania podało 14% badanych, tuż za nim uplasował się idealizm określony mianem wiary w sens poświęcania się dla innych (12,1%). Na kolejnych miejscach znalazły się: kreatywność i przedsiębiorczość (5,6%), styl życia (3,7%), kierowanie i przywództwo w grupie (2,8%) i ruchomy czas pracy (0,9%).

Podejmowane działania ratowniczo-gaśnicze wymagają odpowiednich kwalifikacji oraz predyspozycji. Jest to służba trudna i nieprzewidywalna. Respondenci ocenili elementy wspomagające realizację zadań służbowych (rys. 6).

Rys. 6. Determinanty wspomagające realizację zadań służbowych

Na pierwszym miejscu badani wskazali na zgranie współpracowników (74,8%) warunkujące sprawność akcji. Ta spójność działań łączy się także ze współpracą zadaniową ocenioną na trzecim miejscu.

Niezbędny w działaniach straży pożarnej jest odpowiedni i sprawny sprzęt (62,6%) oraz sprawne dowodzenie (42,1%). Na dalszych pozycjach badani wskazali wynagrodzenie (30,8%), bezpieczeństwo i higienę pracy (18,7%), zabezpieczenie socjalne (16,8%) oraz czytelną politykę kadrową (12,1%), opiekę socjalną (11,2%). Są to z pewnością czynniki wpływające na efektywność działań służbowych.

Kultura

Do istotnych elementów opisujących tożsamość strażaków zaliczono wyznawane wartości, preferowane formy aktywności kulturalnej i sportowej oraz czynniki mogące wpływać na rozpad więzi społecznych z powodu braku czasu.

Spójność w sferze kulturalnej kształtują wartości wyznawane przez konkretne osoby. W badaniu poddano ocenie 18 wyselekcjonowanych wartości, które respondenci oceniali w skali od 1 do 4 (1 – zupełnie nieważna, 4 – bardzo ważna). Udzielone odpowiedzi pozwoliły stworzyć hierarchię wartości (rys. 7).

Rys. 7. Hierarchia wartości funkcjonariuszy PSP

Wyznawane przez funkcjonariuszy PSP wartości, oceniane zgodnie z przedstawioną hierarchią, tworzą swoisty kapitał kulturowy kształtujący tożsamość formacji.

Warto poddać analizie styl życia, który przejawia się m.in. w aktywności kulturalnej, a więc w konsumpcji dóbr kultury (tabela 1).

Tabela 1. Preferowane formy aktywności kulturalnej respondentów

Przedstawione aktywności funkcjonariuszy PSP w konsumpcji dóbr kultury stanowią integralną część ich zawodowego wzorca osobowego.

Sferę kulturową należy także rozpatrywać przez pryzmat aktywności sportowej, niezwykle istotnej dla funkcjonariuszy PSP. Przyczynia się ona do zachowania wysokiej kondycji psychofizycznej, niezbędnej w realizacji zadań służbowych (tabela 2). Wybór konkretnej dyscypliny sportowej oraz intensywność, z jaką jest uprawniana, zależy od indywidualnych upodobań.

Tabela 2. Preferowane formy aktywności sportowej respondentów

Specyfika pełnienia służby w PSP, zmianowej czy codziennej, sprawia, że na niektóre aktywności życiowe może brakować czasu. Oczywiście kwestia dysponowania czasem wolnym od obowiązków jest sprawą bardzo indywidualną.

Najwięcej funkcjonariuszy PSP (43%) deklaruje, że brakuje im czasu na odpoczynek, relaks i chwile tylko dla siebie Na kolejnej pozycji lokują się spotkania towarzyskie. Ten obszar aktywności społecznych jest zaniedbywany z uwagi na specyfikę służby i jej zmianowość. Służby podczas weekendów oraz świąt uniemożliwiają integrację ze znajomymi.  Brak możliwości korzystania z dóbr kultury deklaruje aż 40,2% badanych. Na dość zbliżonym poziomie pozostaje rozrywka – nie starcza na nią czasu 35,5% badanych. Na dalszym planie pozostają takie aktywności, jak: przebywanie z rodziną (29,9%), czytanie (28,0%), podróżowanie (27,1%), kształcenie (22,4%), uprawianie sportu (20,6%), spacery, przejażdżki rowerowe (20,6%), prace domowe (20,6%), oglądanie telewizji lub filmów (15,9%). Badani wskazali także inne aktywności, wśród nich robienie zakupów, dbałość o zdrowie, załatwianie spraw urzędowych czy też troska o sferę intymną związku (4,7%).

dr Małgorzata Stochmal
jest adiunktem w Zakładzie Socjologii Grup Dyspozycyjnych w Instytucie Socjologii Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego, w 2012 r. zrealizowała ogólnopolskie badania naukowe poświęcone specyfice służby funkcjonariuszy Państwowej Straży Pożarnej.

kwiecień 2016