Straż pożarna na fotografii

Pod koniec XIX w. znacznie udoskonalono technologię fotografii. Stała się prostsza, a dzięki temu popularniejsza i bardziej dostępna także dla amatorów. Fotografowali się również strażacy.

Zdjęcia to pojedyncze obrazy, ale i ich cykle, o rozbudowanej strukturze narracyjnej. Są źródłem wiedzy o społeczeństwie, kulturze i różnego rodzaju wydarzeniach minionych epok. W Centralnym Muzeum Pożarnictwa w Mysłowicach znajduje się kolekcja fotografii dokumentalnej o tematyce pożarniczej, obejmująca ponad tysiąc materiałów na podłożu papierowym od II poł. XIX w. po czasy współczesne. To bogaty materiał historyczny (źródłowy) dla przyszłych badaczy.

Portrety indywidualne

Okoliczności, w których strażacy stawali się modelami, były bardzo różne. Zazwyczaj zdjęcia wykonywano przy okazji jubileuszy, zjazdów, kursów, zawodów sportowo-pożarniczych, poświęcenia sztandarów, pozyskania nowego sprzętu czy uroczystości sakralnych i państwowych. Fotografia była sposobem na upamiętnienie tego rodzaju wydarzeń i uczestniczących w nich osób.

Kanwą fotografii portretowych z przełomu XIX i XX w., w tym gabinetowych (wykonywanych w eleganckich zamkniętych pomieszczeniach), stały się klasyczne tła fotograficzne, przedstawiające zwykle wyimaginowane wnętrza z neorenesansowymi kolumnami, ławeczkami, galeriami i balkonami, a także meble utrzymane w stylu minionych epok, np. biurka, krzesła, fotele czy stoliki o charakterze wizytowym i reprezentacyjnym. W oddali dostrzec można było bujną roślinność, która przydawała zdjęciu sielskiego klimatu. Substytutami takiego idealnego horyzontu były najczęściej ręcznie malowane tła, na których widniały elementy architektury ogrodowej zanurzonej w parkową zieleń.

To jednak model - tak jak w malarskich portretach całopostaciowych czy dworskich - stanowił najważniejszy element fotograficznej kompozycji. Na portretach z tamtego okresu strażacy prezentowali się elegancko i dostojnie. Przywilej, jakim niewątpliwie była służba w organizacjach strażackich, nakazywał fotografowanie się w mundurze wyjściowym z najważniejszymi dla tego zawodu atrybutami - pasami, toporkami, linami, zatrzaśnikami i bogato zdobionymi hełmami. Zadaniem fotografa było ustawić modela w taki sposób, aby jego sylwetka była smukła i wyprostowana, a twarz pozbawiona grymasu. Białe rękawiczki na dłoniach podkreślały szlachetność osoby fotografowanej, a ponadto skrywały ewentualne okaleczenia dłoni.

Portrety grupowe

Tableau to pamiątkowe zdjęcie grupy osób, składające się z wielu mniejszych zdjęć portretowych. Najczęściej ma duże rozmiary. Wykonywano je zazwyczaj z okazji jubileuszu jednostki straży pożarnej. Wykorzystywano w nim elementy dekoracyjne, które nawiązywały do ornamentyki baroku. Ta forma prezentacji fotograficznej łączyła zdobycze techniki z artyzmem, kunszt z rzemiosłem.

Największą część kolekcji CMP stanowią fotografie zbiorowe, tzw. portrety socjologiczne, na których prezentowały się drużyny pożarnicze w pełnym rynsztunku. Robiono je w plenerze, przeważnie na tle strażnic, wspinalni lub innych budynków, czyli w przestrzeniach ściśle związanych z zawodem strażaka.

Warto wspomnieć, że w zbiorach CMP znajdują się również liczne fotografie małoobrazkowe (pierwszym aparatem małoobrazkowym była Leica skonstruowana przez Oskara Barnacka w 1914 r.). W kolekcji przeważają zdjęcia czarno-białe, ale są wśród nich także odbitki tonowane i barwne. W przypadku problemów z identyfikacją autorów czy zakładów fotograficznych, w których je wykonano, uznaje się je za fotografie amatorskie.

Wszystkie te zdjęcia aspirują dziś do miana dokumentów z epoki - zdjęć reportażowych, sytuacyjnych i okolicznościowych. Technika rejestracji jest klasyczna, ale z upływem lat zmienia się interpretacja zdjęć i sposób ich odbioru.  

Danuta Janakiewicz pracuje w Wydziale Dokumentacji Zbiorów CMP w Mysłowicach
fot. zbiory CMP w Mysłowicach

Literatura:

J. Kucharska, M. Miller, M. Wornbard, Różne aspekty oposów dokumentów ikonograficznych w Bibliotece Cyfrowej Politechniki Warszawskiej na przykładzie kolekcji fotografii Henryka Podębskiego, Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej, Polskie Biblioteki Cyfrowe, Warszawa 2008, s. 53-81.
J. Strzałkowski, Znaki czasu na XIX wiecznym portrecie, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie, seria: Edukacja Plastyczna, Łódź 2003, s. 65-66.
A. Sobota, Fotografia i modelowanie, prace naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, seria: Edukacja Plastyczna (cz. 3), Częstochowa 2005, s. 15-19.
B. Rolek, Przestrzenie fotografii, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie, prace naukowe, seria: Edukacja Plastyczna (cz. 2), Częstochowa 2003, s. 31-44.
„Walka z Pożarem - Przewodnik Pożarniczy. Czasopismo Organu Małopolskiego Związku Straży Pożarnych” z 1930, nr 22, 23, 28, 29.

Podpisy do fotografii:

1. Portret pojedynczy, gabinetowy; I poł. XX w. Zdjęcie przedstawia Władysława Dobrzańskiego, sekretarza I Okręgowego Związku Straży Pożarnych we Lwowie, naczelnika rejonowego, prezesa OSP Zubrzy koło Lwowa, a także członka zarządu OSP Sokół we Lwowie i w Lewandówce
2.  Portret zbiorowy (tableau) przedstawiający członków Ochotniczej Straży Pożarnej Towarzystwa Grodzieckiego
3. Członkowie OSP na tle beczkowozu i sikawki; lata 30. XX w.

marzec 2017