Profilaktyka nowotworów (cz. 3)

W zapobieganiu zachorowaniom na raka nie sposób pominąć kwestii systemowych i organizacyjnych. Pomagają one ograniczać ekspozycję na szkodliwe czynniki i zminimalizować ryzyko.

Na początek przypomnijmy, że od 2018 r. funkcjonuje w obiegu służbowym dokument o nazwie Wytyczne w sprawie ramowych wymagań funkcjonalno-użytkowych obiektów strażnic Państwowej Straży Pożarnej [1], wprowadzony przez komendanta głównego Państwowej Straży Pożarnej. Opisuje on wymagania, jakie powinny spełniać nowo budowane obiekty PSP, a ponadto zawiera zbiór dobrych praktyk, mogących posłużyć jako wskazówki przy przebudowie lub zmianie sposobu użytkowania istniejących budynków strażnic. Wskazuje wiele rozwiązań sprzyjających zapobieganiu niepożądanej ekspozycji. Wśród wymagań ogólnych dla obiektów PSP znajdują się te ze sfery warunków higieniczno-sanitarnych i zdrowotnych.

Garaż

Dokument mówi m.in. o konieczności garażowania pojazdów, przechowywania ŚOI czy też konserwacji i dezynfekcji sprzętu oraz zapewnienia zaplecza socjalnego. W opisie funkcjonalnym poszczególnych części budynku czytamy, że garaż powinien być wyposażony w systemy odciągu spalin oraz system detekcji tlenku węgla. Czym jest bowiem kilkukrotna (w skali miesiąca) ekspozycja na produkty spalania w środowisku pożarowym w obliczu codziennego narażenia na spaliny silników Diesla, uruchamianych podczas zmiany służby w niewentylowanych garażach bez odciągów spalin? Większość pojazdów pożarniczych wyposażonych jest w silniki z zapłonem samoczynnym, zasilane olejem napędowym. To mieszanina różnego rodzaju węglowodorów powstała w wyniku procesów destylacji ropy naftowej. Spaliny oleju napędowego zawierają duże ilości tlenku węgla, węglowodory oraz WWA.

Toksyczne gazy spalinowe, które bezpośrednio powodują utratę zdrowia lub nawet śmierć, to zazwyczaj gazy duszące: tlenek węgla (CO), cyjanowodór (HCN) i dwutlenek węgla (CO2) w połączeniu z redukcją stężenia tlenu. W mniejszym stopniu tlenki azotu (tlenek azotu NO i dwutlenek azotu) oraz gazy drażniące przyczyniają się do asfiksji. Asfiksja oznacza przerwanie oddychania lub - bardziej ogólnie - warunki, w których tkanki ciała zostają pozbawione tlenu. Głównym efektem wdychania tych gazów jest wywoływanie niedotlenienia tkanek, które jeśli rozwinie się w wystarczającym stopniu, spowoduje utratę przytomności, a następnie śmierć [2]. Czasami owe gazy spalinowe określane są jako gazy odurzające, ponieważ ich działanie prowadzi do stanu porównywalnego ze stanem narkozy (stan głębokiego otępienia lub utraty przytomności wytwarzany przez lek lub inną substancję chemiczną). Główną funkcją płuc i układu krążenia jest uzyskanie i przenoszenie do tkanek wystarczającej ilości tlenu oraz usuwanie dwutlenku węgla. Każdy z tych gazów zakłóca te procesy poprzez różne mechanizmy, powodując hipoksję tkanek i/lub podwyższone ciśnienie parcjalne dwutlenku węgla [2].

W garażu powinny znaleźć się również szafki na ubrania, umożliwiające szybkie założenie ich w trakcie alarmu. Oznacza to również, że garaż został wskazany jako właściwe miejsce przechowywania środków ochrony indywidualnej (ŚOI). Wynoszenie ŚOI poza garaż jest jedną z głównych przyczyn skażenia pozostałych pomieszczeń. Według badań [3] ignorowanie zakazu wnoszenia brudnych ŚOI do stref czystych jest przyczyną tego, że zanieczyszczenia docierają do takich pomieszczeń, jak: korytarze, szatnie czyste, sanitariaty, świetlice i kuchnie, stanowiska kierowania czy biura! Wprawdzie ich ilości są różne i względnie małe w oddaleniu od źródła (ubrania w garażu), ale obecność w tak niespodziewanych miejscach, jak świetlica czy biura daje dużo do myślenia w kontekście dróg ich rozprzestrzeniania się. W wielu departamentach straży pożarnych na świecie wprowadza się ścisły zakaz wynoszenia ubrań specjalnych poza garaże.

Strażnica powinna dysponować myjnią do pojazdów oraz suszarnią węży. Ten ostatni element wyposażenia zasługuje na nieco więcej uwagi. Węże pożarnicze, najczęściej pokryte różnego rodzaju tekstyliami, wprowadzane są do środowiska pożaru i tam chłoną zabrudzenia, wnikające w strukturę materiału. Ich wożenie między miejscem akcji a strażnicą powoduje kontaminację skrytek. Dotykanie węży gołymi rękami przenosi zabrudzenia na strażaków. Odcinki wężowe powinny zostać dobrze umyte po każdym pożarze, zanim trafią ponownie do użytku. Przy tej okazji warto zauważyć, że problem wtórnej kontaminacji jest jednym z najtrudniejszych wyzwań w funkcjonowaniu straży pożarnych i utrzymaniu właściwej higieny. Przenoszenie się zanieczyszczeń i toksyn ze  środków ochrony indywidualnej strażaka (ubrań specjalnych, hełmów, rękawic, kominiarek, butów, aparatów powietrznych) oraz wyposażenia (węży, prądownic, narzędzi burzących itd.) do skrytek i kabin załogi wymusza konieczność dogłębnej analizy problemu i wdrażania rozwiązań zarówno na poziomie procesów w miejscu pracy, jak i rozwiązań systemowych. Konieczność cotygodniowej dezynfekcji kabiny załogi w samochodach gaśniczych, będąca propozycją przepisu nowelizowanego rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa i higieny służby, jest przykładem takiego rozwiązania systemowego. W ślad za nim idą konkretne potrzeby i rozwiązania.

Strefy

W strażnicy są też pomieszczenia magazynowe, konserwacji sprzętu ODO czy też sanitariaty i kuchnie. Należyta dbałość o podział stref na czyste i brudne pozwoli na znaczne ograniczenie przedostawania się substancji do tych miejsc. Pomogą w tym również kolejne pomieszczenia wskazane we wspomnianym dokumencie, jak szatnia czysta czy moduł brudny - czysty strażak (szatnia przepustowa).

Przykładowo w KP PSP w Lwówku Śląskim oddano w ostatnim czasie do użytku pomieszczenia do konserwacji ubrań specjalnych dla strażaków powiatu lwóweckiego. Nowoczesny zestaw do prania, impregnacji i dezynfekcji oraz suszenia ubrań specjalnych składa się z pralki bębnowej wyposażonej w automatyczny system ważenia wsadu i automatycznego dostosowania ilości wody oraz energii niezbędnej do przeprowadzenia cyklu prania. Urządzenie wyposażone jest w zestaw czterech zewnętrznych pomp, automatycznie dozujących chemiczne środki piorące dla ubrań specjalnych stosowanych w Państwowej Straży Pożarnej, tj. alkaliczne środki wspomagające pranie, bazowe środki piorące, środki impregnujące i środki dezynfekujące. W skład zestawu wchodzi też suszarka bębnowa z systemem pomiaru wilgotności, chroniącym przed przesuszeniem obrabianych wyrobów. W zestawie można jednocześnie prać trzy komplety ubrań specjalnych. Pranie z impregnacją i suszeniem trwa ok. 1,5 godz. Dodatkowo w urządzeniach można wykonywać dezynfekcję i suszenie 12 masek do aparatów OUO. Koszty inwestycji zostały pokryte przy udziale finansowym  komendanta wojewódzkiego PSP we Wrocławiu, Powiatowego Stowarzyszenia Inicjatyw Gospodarczych w Lwówku Śląskim, starosty powiatu lwóweckiego, burmistrzów gminy i miasta Lwówek Śląski, miasta i gminy Mirsk, gminy i miasta Gryfów Śląski, gminy i miasta Lubomierz oraz miasta i gminy we Wleniu. Strażacy samodzielnie wykonali remont pomieszczeń, oszczędzając w ten sposób ok. 30 tys. zł. Z możliwości prania i suszenia ubrań oraz dezynfekcji sprzętu będą korzystali strażacy PSP i OSP z terenu powiatu. Jest to przykład lokalnej współpracy między PSP i OSP oraz wyraz zrozumienia przełożonych i współpracowników dla potrzeb strażaków.

W szatni czystej należy przechowywać m.in. ubrania koszarowe. Wypada zaznaczyć,  że nadal powszechna praktyka noszenia ubrań koszarowych pod ubraniami specjalnymi do pożarów sprawia, że są one również zanieczyszczone. Stosowanie bielizny podbarierowej znacznie ułatwia utrzymanie reżimów higieny. Szatnia przepustowa zapewnia możliwość umycia, dezynfekcji, prania i czyszczenia ŚOI (przykład opisany powyżej). Powinna być zlokalizowana w pobliżu garaży oraz pomieszczeń do prania, dezynfekcji i utrzymania higieny. Takie rozwiązanie systemowe, skupiające potrzebne urządzenia i funkcje w jednym miejscu, jest kluczowym elementem utrzymania czystości. Kolejnym, nie mniej ważnym, jest edukacja jego użytkowników i ich świadome, zdyscyplinowane oraz odpowiedzialne stosowanie się do obowiązujących procesów i zasad. Żadna bowiem inwestycja nie zapewni osiągnięcia zamierzonych skutków bez użytkowników rozumiejących i wdrażających w życie przyjęte procedury.

Rak - choroba zawodowa strażaków?

W Kanadzie, USA czy Australii rak jest uznany za chorobę zawodową. W pierwszej części tego cyklu wymienialiśmy rodzaje nowotworów, których zwiększone występowanie wśród strażaków potwierdzają liczne badania naukowe. W tych krajach jest to podstawą do wypłaty odszkodowania strażakom i ich rodzinom. Niestety nie w Polsce [5]. W tym miejscu należy podkreślić, jak ważne jest podjęcie starań o wprowadzenie podobnych zasad określania chorób nowotworowych jako chorób związanych ze służbą. Po spełnieniu określonych warunków (np. 10 lat służby na stanowisku związanym z bezpośrednim udziałem w akcjach ratowniczo-gaśniczych w przypadku raka mózgu) strażak powinien otrzymać wsparcie od państwa. 

Działania systemowe

Działania oddolne i wysiłek wielu strażaków nie jest odosobniony. Warto podkreślić i uwypuklić działania strony służbowej. Poza wspomnianymi na początku wytycznymi w sprawie budowy strażnic należy przypomnieć o konferencji dotyczącej chorób zawodowych wśród strażaków, która odbyła się w październiku 2015 r. w SGSP (materiały do znalezienia po wpisaniu w Google hasła spotkanie z zagranicznymi ekspertami poświęcone chorobom zawodowym wśród strażaków).

W programie szkolenia gaszenia pożarów wewnętrznych wpisano zagadnienia związane z higieną strażaków. Był to jeden z pierwszy dokumentów sankcjonujących używanie półmasek zabezpieczających przed wdychaniem pyłu czy rękawiczek nitrylowych, pozwalających na ograniczenie skażenia skóry dłoni. Napływające ze środowiska strażackiego informacje potwierdzają, że w minionych latach zakup niektórych środków ochrony indywidualnej (np. półmasek) był utrudniony lub niemożliwy, gdyż dysponenci budżetu nie widzieli dla niego uzasadnienia. Dziś tego typu działania zostały przyjęte jako norma i już tylko nielicznych, mniej świadomych strażaków dziwi noszenie maseczek czy rękawiczek.

Na uwagę zasługuje również fakt, że w projekcie nowelizującym rozporządzenie dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy strażaków w Państwowej Straży Pożarnej pojawiają się zapisy m.in. o konieczności dbania o czystość kabin samochodów bojowych. W sieci ukazują się i chętnie udostępniane są między strażakami wszelkie wzmianki o zakupach półmasek filtrujących czy pralek przez komendy wojewódzkie. Komendant główny Państwowej Straży Pożarnej objął również patronatem honorowym ostatnią edycję międzynarodowej konferencji „Pożary wewnętrzne” w Olsztynie, podczas której prelekcję wygłosiła m.in. prof. Anna Stec - znawczyni problematyki toksycznych zagrożeń w pożarach. 

Gdzie warto szukać informacji?

Nie sposób przedstawić tutaj wszystkich informacji dotyczących poruszanego zagadnienia, ze względu na jego szczegółowość i wielowątkową naturę. Dlatego przedstawiamy wybrane, najbardziej interesujące miejsca w sieci, w których można uzupełnić wiedzę:

• www.cfbt.pl   - strona poświęcona szerokiemu spektrum zagadnień związanych z pożarami wewnętrznymi. Od co najmniej 6 lat również poprzez media społecznościowe służy popularyzacji profilaktyki antyrakowej. Organizowane przez tę inicjatywę społeczną akcje informacyjne dotarły do tysięcy strażaków PSP i OSP na terenie kraju.
• www.mundurniezbroja.pl  - szczególnie polecana, bo skierowana właśnie do strażaków kampania edukacyjna Fundacji OnkoCafe - Razem Lepiej, pełna ciekawych treści. Szczególnie interesujące są wskazówki dotyczące zalecanych badań okresowych (przesiewowych) dla poszczególnych grup wiekowych i sposobów samobadania. Fundacja planuje w niedalekiej przyszłości organizację warsztatów edukacyjnych na terenie Polski dla strażaków oraz ich rodzin.
• Film promujący akcję „NIE dla raka w straży” - dostępny m.in. w serwisie YouTube (https://youtu.be/BUK5GIgwhog), świetne narzędzie przedstawiające w prosty sposób problematykę raka w straży. Tutaj szczególne podziękowania należą się Tomaszowi Knapikowi, który użyczył nieodpłatnie swojego głosu jako lektor. Dziękujemy również Jonathanowi Weissowi za modyfikację i spolszczenie filmu. Publikacją tej produkcji na swoich stronach internetowych zainteresowanych jest coraz więcej jednostek organizacyjnych Państwowej Straży Pożarnej.
• Chcielibyśmy gorąco polecić strony takie jak: www.12sposobowInazdrowie.pl,, czy www.onkologia.org.pl gdzie znajdują się m.in. informacje na temat zdrowego trybu życia i zapobiegania zachorowaniom na choroby nowotworowe (i nie tylko). Na drugiej z wymienionych stron zamieszczone zostały dodatkowo dane dotyczące epidemiologii nowotworowej w Polsce.
• Na stronie www.drogaratownika.pl/nie-dla-raka-strazy znaleźć można stale uzupełniane informacje, opracowania badań oraz podsumowanie obecnej wiedzy na temat zachorowań na nowotwory wśród strażaków w języku polskim. Można również pobrać plakaty, a także prezentacje do wykorzystania podczas szkolenia we własnych jednostkach OSP/PSP.

Strażak jest człowiekiem...

... i jak każdego człowieka dotyczą go zwykłe ludzkie czynniki sprzyjające powstawaniu różnych chorób. Pamiętajmy, że zarówno zdrowa dieta, brak nałogów, jak i zdrowe nawyki w pracy mają największy wpływ na nasze zdrowie (styl życia).

Strażacy wbrew powszechnej opinii nie giną tak często na służbie, jak z powodu niej (You don’t die on duty, but you die because of duty - słowa Tommy’ego Baekgaarda Kjaera, prezydenta Duńskiego Stowarzyszenia Raka w Straży). Strażak musi być czujny i odpowiedzialny. Dbajmy o siebie w codziennym życiu, nie tylko na służbie, ale i poza nią!

W profilaktyce nowotworów wśród strażaków, tak jak i u wszystkich ludzi, należy pamiętać o regularnych wizytach u lekarza i wykonywaniu podstawowych badań. Możemy do nich zaliczyć:

• morfologię krwi - pomoże wykryć nowotwory o podłożu hematologicznym,
• badanie markerów wątrobowych, tj. AST, ALT, GGTP, bilirubina -ujawniające się w osoczu przy uszkodzeniach tego narządu,
• badanie ogólne moczu - obecne w moczu czerwone krwinki mogą być pierwszym objawem raka pęcherza,
• RTG klatki piersiowej,
• spirometria i USG jamy brzusznej.

Poza ogólnym badaniem lekarskim można wyróżnić także:

• badanie zmian skórnych przez dermatologa, szczególnie nieregularnych znamion barwnikowych,
• badanie przez odbyt, umożliwiające stwierdzenie powiększenia prostaty oraz wykrycie nieprawidłowości w dystalnej części odbytnicy,
• podstawowe badanie neurologiczne i okulistyczne,
• samobadanie jąder.

Część wyżej wymienionej diagnostyki wykonywana jest w czasie badań okresowych, odbywających się raz do roku.

Osobno należałoby wyróżnić badanie kolonoskopowe wchodzące w skład Programu Badań Przesiewowych Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych.

Zgłoś się na bezpłatne badanie kolonoskopowe organizowane przez Narodowy Program Zwalczania Chorób Nowotworowych, jeśli [4]:

• jesteś w wieku 50-65 lat i nie masz objawów raka jelita grubego,
• masz ukończone 40 lat i masz co najmniej jednego krewnego pierwszego stopnia z rozpoznaniem raka jelita grubego,
• jesteś w wieku 25-65 lat i pochodzisz z rodziny szczególnego ryzyka.

Teraz czas opowiedzieć się po jednej ze stron: bierności lub proaktywności.

str. Dawid Słupik pełni służbę w KM PSP w Żorach,
mł. bryg. Szymon Kokot-Góra jest zastępcą naczelnika Ośrodka Szkolenia KW PSP w Olsztynie,
a bryg. dr hab. inż. Rafał Porowski jest zastępcą dyrektora CNBOP-PIB

marzec 2019