Prawa lasu (cz. 4)

Prawidłowy opis elementów pożaru lasu, upraw rolniczych, nieużytków itp. jest niezwykle ważny przy ustaleniu zamiaru taktycznego oraz prowadzeniu akcji ratowniczo-gaśniczej na tych obszarach.

Konieczność stosowania przez wszystkich uczestników akcji jednakowych nazw elementów pożaru nie wymaga uzasadniania i dlatego właśnie trzeba je przypomnieć. Pojawiają się bowiem rozbieżności i w dostępnej literaturze pożarniczej, i w stanowisku prezentowanym przez osoby funkcyjne Państwowej Straży Pożarnej i Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (widoczne ostatnio na szkoleniach pełnomocników nadleśniczego).  

Dotyczą one szczególnie zasad określania boków (skrzydeł) terenu pożaru. Prześledźmy kilka definicji z różnych źródeł:

• Skrzydła pożaru - linie ograniczające teren pożaru z boków. Kierunki skrzydeł (lewe, prawe) orientujemy, stojąc twarzą do frontu pożaru… (ZOSP RP,  Podręcznik szkolenia szeregowców OSP, Gdańsk 1996),
• Linie ograniczające teren pożaru z obu boków to tzw. skrzydła pożaru. Prawe i lewe skrzydło pożaru odróżniamy, stojąc twarzą do frontu pożaru… (Z. Zalewski, Podręcznik starszego podoficera pożarnictwa, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1997),
• Skrzydła pożaru. Linie boczne ograniczające teren; określa się je, stojąc twarzą do frontu pożaru… (A. Kamiński, Sytuacje pożarowe, siły i środki niezbędne w działaniach taktycznych, SGSP, Warszawa 1998).

8.3.1. Elementami składowymi rozwiniętego pożaru są: front (czoło), boki (skrzydła, flanki) i tył. [...] Lewe i prawe skrzydło (flanki) ustala kierunek rozwoju pożaru… (Instrukcja ochrony przeciwpożarowej lasu, PGL LP, Warszawa 2012).
Orientacji terenu pożaru lasu dokonuje się zgodnie z kierunkiem panującego wiatru, który najczęściej jest zgodny z kierunkiem rozprzestrzeniania się pożaru lasu. (…) Skrzydła pożaru lasu, zwane czasami bokami pożaru lasu (prawe i lewe), to linie spalania także zazwyczaj ognia, które są równoległe do kierunku panującego wiatru. Określenia prawego i lewego skrzydła pożaru lasu, frontu i tyłu pożaru lasu dokonuje się, stając przodem do frontu pożaru lasu, a tyłem do tyłu pożaru lasu. Wówczas prawe skrzydło pożaru lasu będzie po naszej prawej stronie, a lewe po lewej naszej stronie… (J. Zarzycki, Bezpieczeństwo pożarowe lasów, SGSP, Warszawa 2016).
Rozbieżności w definiowaniu skrzydeł pożaru wynikają moim zdaniem z przyjęcia w taktyce walki z pożarami lasu (terenu) terminologii wojskowej. Trzeba jednak mieć świadomość, że czym innym jest określanie stron (lewa, prawa) działań gaśniczo-ratowniczych (bojowych), a czym innym teren pożaru objęty tymi działaniami. Przecież przyjęta taktyka działań gaśniczych może być realizowana poprzez gaszenie pożaru od tyłu, z boku lub od czoła. Wówczas strony działań gaśniczych będą określone w zależności od przyjętego zamiaru taktycznego, a nie od stron pożaru. W przypadku udziału lotnictwa w gaszeniu pożarów lasu, skrzydła (boki) pożaru dla tych sił określa się zgodnie z kierunkiem rozwoju żywiołu. Wlot w rejon pożaru z kierunkiem wiatru zapewnia pilotowi dobrą widoczność, a przy zrzucie środków gaśniczych - większą ich skuteczność (długość plamy gaśniczej). O tych różnicach trzeba pamiętać zarówno podczas szkoleń, jak i przygotowywania założeń do ćwiczeń z taktyki gaszenia pożarów lasu.

Za pilnym wyeliminowaniem błędów w tym zakresie przemawia również nazewnictwo obowiązujące w innych krajach - polskie moduły zwalczania pożarów lasów zarejestrowane w systemie CECIS (Common Emergency Communication and Information System) mogą brać udział w działaniach gaśniczych za granicą.

Klasyfikacja pożarów lasu (terenu)

Według definicji obowiązującej w UE pożar lasu oznacza pożar, który powstaje i rozprzestrzenia się na niego i inne obszary zalesione lub który powstaje na innym terenie i rozprzestrzenia się na las i inne obszary zalesione. Definicja ta wyklucza nakazane lub kontrolowane palenie, zwykle mające na celu zmniejszenie lub wyeliminowanie ilości zakumulowanego na podłożu materiału opałowego.

W Polsce klasyfikacja pożarów lasu (terenu) jest oparta wyłącznie na ich powierzchni (pożar mały, średni etc.). Wstępnie jest określana w trakcie rozwoju pożaru oraz akcji ratowniczo-gaśniczej. Ostateczne zakwalifikowanie pożaru następuje po zakończeniu działań.

Zero-jedynkowa klasyfikacja pożarów wprowadzona do naszej praktyki, a szczególnie do obowiązującej statystyki, nie zawiera danych, które mogłyby stanowić bazę bardzo przydatnych informacji przy sporządzaniu planów ratowniczych oraz planowaniu akcji. Wprowadzony w 2012 r. obowiązek sporządzania w PGL LP analizy pożarów lasu, które objęły powierzchnię powyżej 10 ha, to początek dobrych praktyk w tym zakresie. Obiektywnie sporządzona analiza, oparta na danych nadleśnictwa i komendy powiatowej PSP, będzie podstawą do wyciągania prawidłowych wniosków na przyszłość. Warto też zapoznać się z rozwiązaniami innych krajów i korzystać z ich doświadczeń.Godna polecenia jest np. klasyfikacja (definicja) pożarów obowiązująca w Hiszpanii. Można z niej, moim zdaniem, zaczerpnąć niektóre elementy do przygotowywania krajowych planów ratowniczych PSP, planów ochrony przeciwpożarowej lasu sporządzanych w ramach planów urządzania lasu oraz analiz popożarowych.

W Hiszpanii pożary leśne klasyfikowane są według poziomu ich dotkliwości i innych zagrożeń dla danych warunków topograficznych terenu, charakterystyki pożarowej zagrożonych obszarów leśnych, przeważających warunków meteorologicznych na danym terenie (wiatr, temperatury, wilgotność względna) i istniejącej infrastruktury przeciwpożarowej (zapory ogniowe, drogi, rezerwy i punkty poboru wody itp.). Dodatkowo klasyfikacja ta uwzględnia:

• potencjalne zagrożenie dla osób niezwiązanych z gaszeniem pożaru,
• zagrożenie dla budynków i infrastruktury,
• zapotrzebowanie na zasoby ludzkie i materiały niezbędne do gaszenia pożarów,
• ochronę ratowników i mienia w odniesieniu do dostępnych środków.

Elementy te stanowią podstawową część planu operacyjnego dla danego rejonu. Zawiera on również potencjalną skalę dotkliwości pożaru leśnego.
Na tle hiszpańskich kryteriów nasze rodzime rozwiązanie, polegające na ustaleniu w planie ochrony przeciwpożarowej danego kompleksu leśnego maksymalnego czasu swobodnego rozwoju pożaru lasu w warunkach tzw. pogody pożarowej, jest doskonałym narzędziem do sporządzenia dobrego planu ratowniczego powiatu, a szczególnie do wspomagania pierwszego etapu organizacji akcji.

W Hiszpanii na potrzeby sporządzania planów działań ratowniczo-gaśniczych zostały przygotowane specjalne definicje oparte na poziomach tzw. potencjalnej dotkliwości (powagi) ewentualnego pożaru lasu (terenu). Są one następujące:

• Pożar typ 0 (zagrożenie poziom 0) - odnosi się do pożarów, które mogą być kontrolowane przez własne środki gaszące autonomicznej jednostki terytorialnej (odpowiednika naszego) powiatu) i które nawet w obliczu najbardziej niekorzystnego rozwoju nie będą stanowiły zagrożenia dla ludzi niezwiązanych z gaszeniem tych pożarów ani dla innych dóbr odrębnych od dóbr leśnych. Ponadto za pożary typu 0 uważane są takie pożary, w których nie występuje żadna cecha charakterystyczna dla pożarów typu 1.
• Pożar typ 1 (zagrożenie poziom 1) - odnosi się do tych pożarów, które mogą być kontrolowane przez własne środki gaszące autonomicznej jednostki terytorialnej, jeśli przewiduje się w trakcie ich rozwoju potrzebę zastosowania środków służących ochronie osób i mienia zagrożonych ogniem. Ponadto należą do nich zdarzenia, w których zachodzi którakolwiek z następujących okoliczności:
  • gaszenie i kontrolowanie pożaru wymaga co najmniej 12 godzin,
  • pożar może rozprzestrzenić się na powierzchnię ponad 30 ha.
• Pożar typ 2 (zagrożenie poziom 2) - odnosi się do pożarów, w których gaszeniu decyzją władz autonomicznej jednostki terytorialnej uczestniczą dodatkowe siły i środki nieprzypisane w planie działań ratowniczo-gaśniczych oraz mogą zachodzić sytuacje awaryjne o znaczeniu regionalnym. Jednoczesne występowanie kilku pożarów typu 1 może być podstawą do ogłoszenia stopnia zagrożenia poziomu 2. Ponadto za pożary typu 2 uznaje się zdarzenia, w których zachodzi którakolwiek z następujących okoliczności:
  • potrzeba interwencji środków wojskowych,
  • ewakuacja ludności,
  • wyłączenie z użycia dróg wojewódzkich lub krajowych,
  • wyłączenie z użycia dróg kolejowych,
  • zagrożenie dla ważnych obiektów (np. zakładów przemysłu chemicznego, magazynów),
  • ryzyko wystąpienia poważnego zagrożenia dla populacji i unikatowych dóbr natury. 
• Pożar typ 3 (zagrożenie poziom 3) - pożar o znaczeniu narodowym, określany jako taki przez ministra spraw wewnętrznych na podstawie art. 9 ustawy o ochronie cywilnej. Są to zdarzenia wyjątkowe, odpowiadające następującym kryteriom zagrożenia ogólnokrajowego:
  • wymagają ochrony osób i mienia poprzez zastosowanie ustawy zasadniczej regulującej stany wyjątkowe,
  • konieczna jest współpraca pomiędzy różnymi działami administracji, ponieważ pożar wpływa na różne wspólnoty i regiony oraz wymaga udziału zasobów na poziomie krajowym,
  • rozmiar pożaru - rzeczywisty lub prognozowany - wymaga zarządzania narodowego realizowanego przed odpowiednie działy administracji publicznej.

Początkowa ocena powagi pożaru (rzeczywistej lub potencjalnej) na poziomach 0, 1 i 2 jest dokonywana przez odpowiednie organy na poziomie powiatu, regionu (wspólnoty autonomicznej) i może przeobrażać się w miarę rozwoju pożaru, zmian warunków meteorologicznych lub innych okoliczności. O tym, czy dana sytuacja może zagrażać interesowi państwa, decyduje minister spraw wewnętrznych osobiście lub na wniosek prezydenta wspólnoty autonomicznej (regionu).

Straty, szkody popożarowe

Określenie rozmiaru strat popożarowych w lasach jest trudne, ale niezbędne - choćby do oceny efektywności ekonomicznej nakładów ponoszonych na zapobieganie pożarom i ich gaszenie. Informacje o wielkości strat powinny być przekazywane społeczeństwu, zwłaszcza te o utraconych pozaprodukcyjnych funkcjach lasu (np. zmiana krajobrazu, brak płodów runa leśnego itp.). Obowiązujące w kraju metody ustalania strat nie uwzględniają utraty pozaprodukcyjnych funkcji lasu, szkód powstających na obrzeżach pożarzyska, a także wynikających z emisji gazów cieplarnianych i zmniejszenia powierzchni absorpcji dwutlenku węgla z atmosfery.

Obecnie Instytut Badawczy Leśnictwa pracuje nad stworzeniem wskaźników wyceny strat popożarowych na gruntach leśnych. Można więc mieć nadzieję, że po wielu latach zastoju zostaną wprowadzone stosowne regulacje prawne. Wykazywane obecnie straty popożarowe są bardzo zaniżone - te podawane w oficjalnej statystyce są około sześciu razy mniejsze od rzeczywistych. Wynika to choćby z nagminnego nieuwzględniania strat w przypadku pożarów pokrywy gleby.

Każda poprawa systemu ochrony przeciwpożarowej lasów i efektywności działań gaśniczych wpływa na ograniczanie ujemnych skutków zmian klimatu. O ile wiedza, że pożary lasu to olbrzymie szkody gospodarcze, jest powszechna, o tyle świadomość, że żywioł powoduje znacznie dotkliwsze szkody ekologiczne - znikoma. Tymczasem emisja produktów spalania (szkodliwych gazów i cząstek) podczas pożaru lasu zanieczyszcza powietrze i przyczynia się do pogorszenia warunków życiowych na Ziemi, a także do wzrostu efektu cieplarnianego. Emisja produktów spalania w wyniku pożarów lasów borealnych i terenów niezagospodarowanych stanowi 3-5% ogólnej rocznej wartości światowej emisji tych produktów (Goldammer et Furayev 1996). Przyczynia się ona nie tylko do nasilenia efektu cieplarnianego i kwaśnych opadów atmosferycznych, lecz także do uwalniania cząsteczek dymu, które tworzą ośrodki kondensacji chmur. Powoduje to odbijanie promieniowania słonecznego padającego na Ziemię i bardzo silne miejscowe ulewy. Podczas spalania biomasy roślinnej uwalniany jest przede wszystkim węgiel, którego udział w produktach spalania wynosi około 45%: w większości w postaci dwutlenku węgla (CO2), a częściowo tlenku węgla (CO). Podczas pożarów podpowierzchniowych charakteryzujących się występowaniem długotrwałych procesów tlenia uwalniane są metan (CH4) i inne węglowodory oraz kwasy organiczne (Goldammer J.G., Prüter J. und Page H. 1997). Badania przeprowadzone w ostatniej dekadzie ubiegłego wieku dotyczące udziału pożarów naszego regionu Europy i Polski w utrzymywaniu efektu cieplarnianego obrazują tabele.

Tab. 2 Łączna wielkość emisji wskutek pożarów lasu i terenów niezagospodarowanych (w tys. t) na obszarze Polski

Baza informacji i wsparcie w zwalczaniu pożarów lasów

EFFIS (Europejski System Informacji o Pożarach Lasów) to projekt utworzony w ramach programu Unii Europejskiej Forest Focus. Został wdrożony i jest dostępny w internecie. Zadaniem projektu EFFIS jest wspieranie służb zajmujących się ochroną przeciwpożarową lasów w krajach Unii Europejskiej oraz zapewnianie służbom Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego najświeższych i wiarygodnych informacji dotyczących pożarów lasów w Europie.

EFFIS zajmuje się pożarami lasów w Europie wszechstronnie - od oceny poziomów zagrożenia (tzw. stadiów przedpożarowych) do popożarowych. Dzięki temu pomaga w zapobieganiu pożarom, uzyskiwaniu gotowości do działań, zwalczaniu pożarów oraz w ocenie skutków popożarowych. Poza platformą internetową EFFIS utrzymuje ogromną bazę danych na temat pożarów w Unii Europejskiej, a co roku publikuje raporty na temat pożarów lasów w Europie. W okresie głównego sezonu pożarowego w Europie Południowej (od czerwca do września) publikuje mapy z przewidywanym zagrożeniem pożarowym, które są codziennie wysyłane drogą elektroniczną do służb leśnych i ochrony przeciwpożarowej (obrony cywilnej) w Unii Europejskiej. Pod adresem forest.jrc.ec.europa.eu/effis/ w zakładce Current Situation można zobaczyć aktualną mapę zagrożenia pożarowego dla europejskich lasów.

Dodatkowo zespół EFFIS we Wspólnym Centrum Badawczym odpowiada za przygotowanie  specyficznych oszacowań w sytuacji największych pożarów lasów w Unii Europejskiej. EFFIS stanowi dopełnienie systemów krajowych i regionalnych różnych państw, co zapewnia spójne informacje niezbędne w przypadku międzynarodowej współpracy przy zapobieganiu i zwalczaniu pożarów lasów, szczególnie w obliczu pożarów transgranicznych. Z ramienia Polski w pracach zespołu uczestniczy dr Józef Piwnicki z Instytutu Badawczego Leśnictwa.

EFFIS jest otwarty (dostępny) dla wszystkich państw europejskich. Obecnie w rozwój i funkcjonowanie systemu zaangażowane są 24 kraje: Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Czechy, Estonia, Finlandia, Francja, Macedonia, Niemcy, Grecja, Węgry, Włochy, Litwa, Łotwa, Czarnogóra, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Hiszpania, Szwecja, Szwajcaria, Turcja i Wielka Brytania.

A oto ciekawostka z biuletynu EFFIS za 2010 r. „Rok 2010 w Rosji był pod względem liczby pożarów lasu i powierzchni spalonej najbardziej ekstremalny od 1972 r. W skali całego kraju spłonęło 2,3 miliona ha w wyniku 32 300 pożarów. W 19 republikach kraju, w ponad 100 miejscowościach, spłonęło ponad 2000 domów. Śmierć poniosły 62 osoby, wśród nich trzech strażaków. W Rosji europejskiej susza połączona z rekordowo wysokimi temperaturami i silnym wiatrem wystąpiła od 21 czerwca do 19 sierpnia. W akcjach ratowniczo-gaśniczych udział wzięło 200 000 strażaków, 30 000 wozów i ok. 200 statków powietrznych. Pomocy udzieliło 14 innych krajów”. W gaszeniu tych pożarów brały też udział siły Państwowej Straży Pożarnej.

Karol Wiler jest absolwentem Wyższej Oficerskiej Szkoły Pożarniczej, emerytowanym pracownikiem Lasów Państwowych, autorem publikacji o ochronie przeciwpożarowej lasów.

wrzesień 2016