Prawa lasu (cz. 3)

Zrozumienie istoty pożaru jest punktem wyjścia do zorganizowania optymalnego systemu wykrywania pożarów, który umożliwi szybką akcję ratowniczo-gaśniczą i ograniczy tym samym skutki zdarzenia.

Pożary lasów i innych terenów to pożary zewnętrzne, w których spalanie materiałów palnych przebiega z dużym nadmiarem powietrza (tlenu). Równomierne rozłożenie materiałów palnych powoduje dobrą wymianę gazową oraz rozprzestrzenianie się pożaru z kierunkiem wiatru.

Każdy pożar rozpoczyna się na pokrywie gleby. O intensywności jego rozwoju decyduje rodzaj i wilgotność materiałów palnych, warunki meteorologiczne oraz rozkład poziomy i pionowy masy palnej. O uporczywości zaś - obciążenie ogniowe. Średnia temperatura zapalenia materiałów leśnych wynosi 260-280ºC. Dla porównania - płonąca zapałka osiąga temperaturę ok. 800ºC, a żar papierosa ok. 560ºC. Podstawowe składniki pokrywy gleby ulegają łatwemu zapaleniu, jeżeli ich wilgotność względna wynosi poniżej 20%. Przy wilgotności powyżej 27%, uznajemy je za trudno zapalne, co z powodzeniem może być wykorzystane w ekonomicznym podawaniu środków gaśniczych, szczególnie w działaniach obronnych. Przekroczenie progu 27-30% wilgotności materiałów pochodzenia organicznego wyklucza w praktyce rozwój pożaru. Dlatego parametr ten stanowi bardzo ważny element w prognozowaniu zagrożenia powstania pożaru oraz w rachunku ekonomicznym utrzymywania monitoringu pożarowego, a także pozostałych elementów czynnej ochrony przeciwpożarowej lasu.

Poniżej tego progu wilgotności o intensywności pożaru decyduje wiatr oraz rodzaj i ilość materiałów palnych. Intensywność przy wietrze do 1 m/s zależy wyłącznie od rodzaju pokrywy gleby. Jeśli za punkt odniesienia przyjąć martwą ściółkę, np. igliwie drzew sosnowych, to wrzos i trawy będą taki pożar przyśpieszały, a borówki i rośliny zielone opóźniały. W miarę wzrostu prędkości wiatru przejmuje on rolę dominującego czynnika w intensyfikowaniu rozprzestrzeniania się pożaru. Na przebieg procesu spalania pokrywy gleby ma również wpływ zawartość celulozy (C₆H₁₀O₅), ligniny (C₅₀H₄₉O₁₁) oraz substancji ekstrakcyjnych. Rozkład celulozy na produkty gazowe zachodzi w temperaturze powyżej 200ºC, a ligniny już w 128ºC. Do bardzo łatwo palnych substancji ekstrakcyjnych należą olejki eteryczne sosny, których skład podstawowy stanowią monoterpeny (60%) oraz monoterpenoidy (21,6%).

Wymiana gazowa pożaru, jak i przemieszczanie się produktów spalania jest bardzo zależna od struktury lasu, panującego wiatru, konwekcji dynamicznej i termicznej. O intensywności przemieszczania się pożaru w dużym stopniu decyduje ukształtowanie terenu. W nizinnych warunkach Polski, w odróżnieniu np. od krajów basenu Morza Śródziemnego, nie mamy do czynienia z tym problemem. Pożary terenu przemieszczające się w górę stoku są bardzo trudne do opanowania. Barwa produktów spalania przy pożarach pokrywy gleby jest jasna - decyduje o niej mała intensywność palenia oraz nadmiar powietrza (tlenu). O jasnej barwie przesądza stosunek pary wodnej i niespalonych cząstek węgla (sadza). Taki obłok nie osiąga dużych wysokości i rozmiaru, ponieważ cząstki stałe rozpraszają się, a para wodna uzupełnia niedosyt wilgotności w powietrzu i zanika (przestaje być widoczna). Przy pożarach intensywnych nadmiar powietrza maleje z uwagi na jego zużycie i stąd niezupełne spalanie węgla zawartego w celulozie. Konwekcja termiczna unosi duże ilości sadzy, tworząc ciemny obłok produktów spalania. Zdjęcie 1 przedstawia różną intensywność pożaru lasu.

W dalszej kolejności pożar rozwija się pulsacyjnie, tj. przemiennie jako pożar pokrywy gleby i jako pożar całkowity drzewostanu. Taki rytm na zmianę wytwarza jasne i ciemne obłoki produktów spalania. Powodem takiej mechaniki przebiegu pożaru lasu jest okresowy brak dostatecznej ilości powietrza (tlenu) w takcie pożaru całkowitego drzewostanu. Im gęstsze zadrzewienie, tym bardziej regularny i wolniejszy rozwój pożaru.

Monitoring. Wykrywanie pożarów lasu

Przeciętnie ze spalenia 100 m² (1 ar) pokrywy gleby w lesie powstaje obłok produktów spalania o kubaturze 1000-1500 m³. Jasna i jasno-ciemna barwa dymu kontrastuje z zieloną szatą roślinną. Ciągły jego ruch pionowy, wywoływany ogrzanym powietrzem, zabierającym produkty spalania do góry, stanowi o możliwościach wczesnego wykrycia pożaru w początkowej fazie jego rozwoju. Bardzo mało intensywne pożary z powodu mokrej pokrywy gleby nie wytwarzają prądów wstępujących, powodując tym ścielenie się ciężkiego dymu pod koronami drzew. Są z tego powodu później wykrywane, ale w konsekwencji nie powodują dużych strat popożarowych i można je zaliczyć do pożarów gospodarczo znośnych. Objętość obłoku powstającego przy pożarze powierzchni około 100 m² (1 ar) wystarcza, by z dostrzegalni pożarowych, za pomocą telewizji przemysłowej lub z powietrza (patrole lotnicze) zauważyć i określić położenie pożaru. Ten parametr stanowi podstawę obowiązującej normy systemu wykrywania pożarów lasu, określonej w rozporządzeniu ministra środowiska w sprawie szczegółowych zasad zabezpieczenia przeciwpożarowego lasów, tj.:

• W lasach o powierzchni powyżej 300 ha zaliczonych do I lub II kategorii zagrożenia pożarowego, (…) jest wymagane prowadzenie obserwacji mającej na celu wczesne wykrycie pożaru, zawiadomienie o jego powstaniu, a także podjęcie działań ratowniczych.
• Punktami obserwacji są wieże obserwacyjne lub stanowiska obserwacyjne usytuowane na obiektach lub wzniesieniach, pozwalające na obserwację w promieniu co najmniej 10 km.

Sieć obserwacyjną można uzupełniać patrolami naziemnymi i lotniczymi. Wczesne wykrycie decyduje wprost proporcjonalnie o stratach popożarowych oraz o kosztach akcji gaśniczych i dogaszania pożarzysk. Wymagania określone w przytoczonym przepisie są obligatoryjne i merytorycznie zasadne. W praktyce wymóg ten jest wdrażany i utrzymywany tylko w lasach Skarbu Państwa. W lasach pozostałych właścicieli do dziś nie został wdrożony. Więcej o tym problemie pisałem w poprzednim artykule. Warto przypomnieć, że w kraju funkcjonuje Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, który mógłby wspomóc finansowo każde starania starostwa w tym zakresie. Wieże (dostrzegalnie pożarowe) można tak zbudować, by pełniły dodatkowe funkcje, np. służyły jako atrakcja turystyczna, punkt widokowy, miejsce na pikniki itp.

Pełnomocnik nadleśniczego

Stan podwyższonej gotowości do podjęcia natychmiastowych i skutecznych działań w ochronie przeciwpożarowej lasu musi trwać od marca do września każdego roku, od rana do zachodu słońca, we wszystkie dni tygodnia, a w okresach suszy również w nocy. Do realizacji tego zadania, a szczególnie do organizacji akcji ratowniczo-gaśniczych i ograniczania skutków innych miejscowych zagrożeń zostało utworzone w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe (PGL LP) stanowisko pełnomocnika nadleśniczego ds. ochrony przeciwpożarowej (zapisem Instrukcji ochrony przeciwpożarowej lasu z 2012 r.) Pełnomocnik zapewnia ciągłość kierowania systemem ochrony przeciwpożarowej nadleśnictwa. Jest upoważniony do uruchomienia niezbędnych procedur w celu sprawnego podjęcia wykonywania zadań gospodarza na zarządzanym terenie i współdziałania terenowej służby leśnej z krajowym systemem ratowniczo-gaśniczym. W urzędowych godzinach pracy biura nadleśnictwa w zasadzie nie zachodzi potrzeba powoływania pełnomocnika, ponieważ funkcję gospodarza pełni z urzędu kierownik jednostki (nadleśniczy) lub jego zastępca, chyba że w regulaminie organizacyjnym jednostki zostanie to ustalone inaczej. Powołanie/wyznaczenie kompetentnego pełnomocnika ma szczególne znaczenie w nadleśnictwach zaliczonych do I i II kategorii zagrożenia pożarowego z rozbudowanym systemem alarmowo-obserwacyjnym oraz większą liczbą pożarów i innych zdarzeń na terenach leśnych i w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Uzasadnieniem takiego rozwiązania organizacyjnego jest:

• fakt, że wielu leśniczych mieszka poza terenem prowadzonego leśnictwa,
• przekazanie w ostatnich dekadach zadań z ochrony przeciwpożarowej lasu do realizacji przez zewnętrzne podmioty gospodarcze w formie usług (usługi w tym dziale pracy wymagają stałego nadzoru, ponieważ skutki niedopełnienia obowiązków, w odróżnieniu od innych działów gospodarki leśnej, są nieodwracalne),
• obowiązek dokładnego rozliczenia świadczonych usług co do rzeczywistej liczby i jakości, z możliwością kontraktowania ich natychmiast (w czasie gaszenia i dogaszania pożarów),
• potrzeba reprezentowania zarządcy lasu wobec KDR na poziomie interwencyjnym i taktycznym,
• organizowanie i koordynacja prac siłami i środkami PGL LP (własnymi i najętymi) na potrzeby prowadzonej akcji ratowniczo-gaśniczej,
• wyraźne rozdzielenie zadań w prowadzeniu referatu ochrona przeciwpożarowa jako czynności planistyczno-sprawozdawczo-biurowych z czysto operacyjnym funkcjonowaniem ochrony przeciwpożarowej lasu w terenie.

Powierzanie zadań pełnomocnika pracownikom działów technicznych biura nadleśnictwa, w miarę dobrze znających zarządzany teren, mających predyspozycje kierownicze, łatwość wykorzystania geomatyki na potrzeby organizacji rozwiniętych akcji ratowniczo-gaśniczych oraz znających możliwości realizacji nagłych (natychmiastowych) zadań przez usługodawców, zapewnia płynne przejście nadleśnictwa do realizacji zadań o charakterze nadzwyczajnym. Kilkuosobowa obsada kadrowa tego stanowiska pozwala na ustalenie przyjaznego grafiku służb oraz zapewnienie zastępstwa lub wzmocnienie służby w sytuacjach szczególnych, w ramach dobrze funkcjonującej grupy zadaniowej. Kompetentne relacje i współpraca pełnomocnika z pierwszymi przybyłymi do zdarzenia jednostkami interwencyjnymi straży pożarnej (OSP, JRG) oraz stanowiskami kierowania PSP są podstawą sukcesu w ograniczeniu strat i kosztów prowadzonych działań. Taka struktura organizacyjna w nadleśnictwie jest gwarantem sprawnie funkcjonującego systemu ochrony przeciwpożarowej lasów zarządzanych przez PGL LP.

Szkolenia pełnomocników prowadzą regionalne dyrekcje LP na podstawie obowiązującego programu opracowanego przez Samodzielną Pracownię Ochrony Przeciwpożarowej Lasu IBL. Program został skonsultowany m.in. z Komendą Główną PSP. Oto ramowy zakres zadań dla stanowiska pełnomocnik nadleśniczego:

1. Stałe śledzenie zagrożenia pożarowego lasu, wynikające z okresu fenologicznego, aktualnych warunków meteorologicznych oraz innych czynników rzutujących na możliwość powstania pożaru w lesie bądź jego bezpośrednim sąsiedztwie.
2. Sprawowanie nadzoru nad funkcjonowaniem systemu obserwacyjno-alarmowego według aktualnych potrzeb i prognozy zagrożenia.
3. Bieżące uzgadnianie potrzeby funkcjonowania systemu wykrywania pożarów sąsiadujących nadleśnictw na potrzeby macierzystej jednostki.
4. Kontrolowanie stanu technicznego i gotowości do użycia sprzętu przeznaczonego do gaszenia i dogaszania pożarów.
5. Niezwłoczne udanie się na miejsce pożaru wskazanego przez system obserwacyjno-alarmowy oraz inne osoby i instytucje.
6. Ustalenie na gruncie faktycznego adresu zdarzenia dróg dojazdowych oraz rozmiaru i dynamiki jego rozwoju.
7. Organizowanie działań ratowniczo-gaśniczych do czasu przybycia straży pożarnej i przekazanie ich kierującemu działaniem ratowniczym z ramienia OSP lub PSP.
8. Współdziałanie z kierującym działaniem ratowniczym w zakresie udzielania wszystkich informacji dotyczących terenów zarządzanych przez PGL LP objętych akcją.
9. Udzielenie pomocy posiadanymi i pozostającymi we władaniu nadleśnictwa siłami i środkami.
10. Koordynowanie prac realizowanych przez wszystkie siły i środki PGL LP na terenie prowadzonych działań ratowniczo-gaśniczych.
11. Dokumentowanie przebiegu akcji ratowniczo-gaśniczej w funkcji czasu.
12. Przejęcie stosownym protokołem pożarzyska lub terenu od kierującego działaniem ratowniczym.
13. Zorganizowanie akcji dogaszania i dozorowania pożarzyska poprzez wyznaczenie pracownika terenowej służby leśnej odpowiedzialnego za likwidację zarzewi ognia.
14. Udział w zbieraniu materiałów niezbędnych do sporządzenia podstawowej dokumentacji popożarowej oraz ustaleniu przyczyny pożaru.
15. Potwierdzanie dokumentów finansowo-księgowych związanych z uregulowaniem należności kosztów akcji.

W nadleśnictwach zaliczonych do III kategorii zagrożenia pożarowego i o bardzo dużym zasięgu administracyjnym (mała lesistość) funkcja pełnomocnika może być z powodzeniem powierzana leśniczym. Celem utworzenia tego stanowiska jest dążenie kadry inżynieryjno-technicznej do poprawy organizacji działań ratowniczo-gaśniczych na obszarach leśnych.

Karol Wiler - absolwent Wyższej Oficerskiej Szkoły Pożarniczej, emerytowany pracownik Lasów Państwowych, autor książek i innych publikacji o ochronie przeciwpożarowej lasów
fot. Karol Wiler

Data publikacji: sierpień 2016