Odznaka dla zasłużonych

Po zniesieniu z dniem 1 stycznia 1992 r. odznaki „Za Zasługi dla Ochrony Przeciwpożarowej”, które nastąpiło na mocy ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej, powstała nisza dla nowej odznaki. Ta jednak dużo czerpała ze swojej poprzedniczki – dzieliła się na trzy stopnie, podobne były przesłanki uzasadniające jej przyznanie (m.in. rozwój ochrony przeciwpożarowej, zabezpieczenie życia i mienia obywateli oraz dorobku materialnego i kulturalnego społeczeństwa). Organem przyznającym był i jest minister właściwy do spraw wewnętrznych. Odznaka powstała w 1997 r. zdaje się za sprawą umieszczonej na rewersie dewizy nawiązywać do tych wartości.

Odznaka „Zasłużony dla Ochrony Przeciwpożarowej” to prawny następca odznaki „Za Zasługi dla Ochrony Przeciwpożarowej”, ustanowionej w 1984 r. Jest to polskie odznaczenie resortowe, czyli nadawane w oparciu o decyzję ministra. Przez ministra rozumiemy przy tym kierownika danego resortu (działu administracji rządowej). Została ustanowiona w 1997 r. na mocy rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 16 października 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu nadawania odznaki „Zasłużony dla Ochrony Przeciwpożarowej” oraz ustalenia jej wzoru i sposobu noszenia (DzU nr 131, poz. 875) i od tego czasu jest nadawana. Nie sposób pominąć, że obecnie wszelkie kwestie prawne związane z odznaką reguluje rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 13 listopada 2008 r. w sprawie nadawania odznaki „Zasłużony dla Ochrony Przeciwpożarowej” (DzU nr 207, poz. 1305 ze zm.), które obowiązuje od dnia 11 grudnia 2008 r. Rozporządzenie z 1997 r. utraciło moc z tą właśnie datą. Wszelkie odniesienia do konkretnych jednostek redakcyjnych tekstu prawnego w dalszej części niniejszego artykułu będą dotyczyły właśnie rozporządzenia z 2008 r.

Kto i za co nadaje?

Organem, który ma prawo nadawania odznaki, jest minister właściwy do spraw wewnętrznych (§ 5 ust. 1 rozporządzenia), obecnie minister spraw wewnętrznych i administracji, który kieruje działem administracji rządowej o nazwie sprawy wewnętrzne. Odznaka nadawana jest na wniosek komendanta głównego Państwowej Straży Pożarnej, który może tu działać z własnej inicjatywy lub z inicjatywy komendantów wojewódzkich PSP, komendantów szkół PSP, dyrektorów jednostek badawczo-rozwojowych i dyrektora Centralnego Muzeum Pożarnictwa. Ponadto z inicjatywą mogą występować kierownicy urzędów centralnych, wojewodowie oraz organy samorządu terytorialnego. Szczegółowe regulacje (w tym kwestia, kogo może taka inicjatywa objąć) zawarte są w § 5 ust. 2 rozporządzenia. Opisywana odznaka dzieli się na trzy stopnie:

1) I stopień – odznaka złota,

2) II stopień – odznaka srebrna,

3) III stopień – odznaka brązowa.

Co do zasady odznaka w każdym stopniu może być nadana tylko jeden raz. Przy nadawaniu zachowuje się kolejność w jej stopniach, a rozporządzenie określa okres, który należy zachować pomiędzy przyznaniem wyższych stopni: z wnioskiem o nadanie odznaki brązowej można wystąpić nie wcześniej niż po 10 latach służby w PSP lub działalności na rzecz ochrony przeciwpożarowej, o nadanie odznaki srebrnej – nie wcześniej niż po 4 latach od dnia nadania odznaki brązowej, natomiast o nadanie odznaki złotej – nie wcześniej niż po 6 latach od dnia nadania odznaki srebrnej. Warto odnotować, że wyjątek stanowi nadanie odznaki osobom, które wykazały ofiarność i odwagę w bezpośrednich działaniach ratowniczo-gaśniczych w czasie pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia. Odznaka ta może zostać nadana pośmiertnie. Praktyka taka jest stosowana. Zasady i przesłanki nadawania odznaki podlegały modyfikacjom. W rozporządzeniu z 1997 r. widniały trzy przesłanki:

1) wykazanie ofiarności i odwagi w bezpośrednich działaniach ratowniczych w czasie pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia,

2) przyczynienie się w sposób szczególny do rozwoju ochrony przeciwpożarowej (swą pracą lub działalnością),

3) wyróżnienie się wybitnymi osiągnięciami służbowymi (jako strażak PSP).

W obecnym stanie prawnym katalog przesłanek jest zmodyfikowany i odznaka może zostać nadana w szczególności za:

1) wykazanie wyjątkowej ofiarności i odwagi w bezpośrednich działaniach ratowniczych w czasie pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia,

2) długoletnią ofiarną służbę lub działalność społeczną na rzecz ochrony przeciwpożarowej.

Oczywiście przesłanki nie muszą być spełnione łącznie. Weryfikacja zaistnienia przesłanek uzasadniających przyznanie odznaki odbywa się w drodze oceny treści uzasadnienia wniosku prowadzonej pod kątem stwierdzenia istnienia wymienionych w rozporządzeniu przesłanek pozwalających na przyznanie odznaki. Zarówno weryfikacja wniosków, jej wynik i ostateczna decyzja co do odznaczenia danej osoby odbywa się w ramach sprawy indywidualnej i należy do sfery władzy dyskrecjonalnej. Mamy tu do czynienia z czynnościami o charakterze uznaniowym
i ocennym w ramach kompetencji ministra spraw wewnętrznych i administracji. Przyjętą praktyką jest nadawanie odznaki z okazji Dnia Strażaka. Ma to swoje umocowanie w przepisie § 8 ust. 2 rozporządzenia, choć przepis ten dopuszcza też inne uroczystości państwowe lub samorządowe.

Przykładem jest nadawanie odznaki z okazji Narodowego Święta Niepodległości, 11 listopada. Prawną formą emanacji woli przyznania odznaki jest postanowienie ministra publikowane w Dzienniku Urzędowym (§ 6 rozporządzenia). Osoba wyróżniona otrzymuje odznakę i legitymację potwierdzającą nadanie samej odznaki. Wzór odznaki i legitymacji określa załącznik do rozporządzenia. Ewidencję osób wyróżnionych odznaką prowadzi Komenda Główna PSP. Odznakę nosi się na lewej stronie piersi, po orderach, odznaczeniach państwowych i wojskowych, mając na względzie przepisy rozdziału rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 29 września 2021 r. w sprawie umundurowania strażaków państwowej straży pożarnej (DzU poz. 1795, ze zm.).

Jak wygląda?

Odznaka ma kształt krzyża równoramiennego o wymiarach 44 x 44 mm z ramionami pokrytymi na awersie czerwoną emalią. Ramiona krzyża spoczywają na tarczy z wieńcem dębowym. W każdym stopniu odznaki na krzyż nałożony jest srebrzony orzeł (dawniej nazywany orłem strażackim) z atrybutami strażackimi: hełmem, dwoma bosakami, dwoma toporkami i dwiema prądownicami. Stanowi on centralny akcent awersu odznaki. Na rewersie ukazano obrys krzyża na tle tarczy z wieńcem dębowym. Na krzyżu biegnie w czterech rzędach wersalikowy napis: „ZA / RATOWANIE ŻYCIA / i / OCHRONĘ MIENIA”, stanowiący dewizę odznaki.

Materiałem użytym do wykonania corpus mechanicum (nośnikiem materialnym utworu – przyp. red.) odznaki jest metal i w zależności od stopnia odznaki jest ona złocona, srebrzona albo oksydowana lub patynowana na brąz. Do zawieszenia odznaki na wstążce służy kółko ze stylizowanym metalowym wieńcem laurowym w kolorze odpowiednim do stopnia odznaki (brąz, srebro lub złoto).

Odznaka zawieszona jest na wstążce o szerokości 39 mm o kolorach: po obu brzegach czerwień, pośrodku pionowy ciemnogranatowy pas o szerokości 10 mm, a po jego bokach — w kolejności ku brzegom wstążki — pas niebieski o szerokości 5 mm i pas biały o szerokości 2 mm. Przed 2008 r. stosowano wstęgę o następującym układzie kolorów: po obu brzegach czerwień, w środku błękit rozjaśniający się do bieli ku brzegom czerwonym. Stosowane obecnie pionowe pasy zastępują przejście kolorów z granatu w biel. Baretka służąca markowaniu faktu posiadania odznaki utrzymana jest w kolorach wstążki. Można też nosić tzw. miniaturkę odznaki (§ 9 ust. 2 rozporządzenia).

Twórcą projektu odznaczenia był artysta medalier Piotr Gorol. Geneza motywu orła w koronie wykorzystanego w projekcie odznaki nie jest do końca czytelna. Atrybuty (hełm, bosaki, topory i prądownice) są silnie powiązane z symboliką pożarniczą. Orła w tej postaci obecnie wykorzystuje Centralne Muzeum Pożarnictwa. W rozporządzeniu z 1997 r. nazywa się go orłem strażackim. W warstwie wizualnej odznaka prezentuje się bardzo dobrze i z tego powodu jest bardzo ceniona przez jej posiadaczy. Mamy tu do czynienia także z bogatą warstwą symboliczną, zarówno w kontekście wykorzystanych atrybutów, jak i użytej kolorystyki, czego przejawem jest czerwony kolor emalii, korespondujący z czerwienią wstążki. Ciemnogranatowy pas na wstędze nawiązuje do koloru tkaniny zasadniczej ubioru wyjściowego funkcjonariuszy PSP. Wszystko to czyni odznakę „Zasłużony dla Ochrony Przeciwpożarowej” odznaczeniem bardzo interesującym i naprawdę wyjątkowym.

 st. kpt. Dominik Kabat pełni służbę w Biurze Logistyki Komendy Głównej PSP