Nowa odsłona ubrań specjalnych

Ubranie specjalne jest istotnym czynnikiem mającym gwarantować (choć nie samo w sobie i nie samo przez się) bezpieczeństwo pracy strażaka. O jego roli i znaczeniu w codziennych zmaganiach tysięcy strażaków nie trzeba nikogo przekonywać.

Najnowsze przepisy dotyczące umundurowania strażaków Państwowej Straży Pożarnej, tj. rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 29 września 2021 r. w sprawie umundurowania strażaków Państwowej Straży Pożarnej [1], przywoływane dalej jako „rozporządzenie w sprawie umundurowania strażaków”, przewidują wyposażenie strażaków tej formacji w dwa rodzaje ubrań specjalnych: ubranie specjalne i ubranie specjalne lekkie, kwalifikując je jednocześnie jako podstawowe środki ochrony indywidualnej (obok rękawic technicznych, butów strażackich gumowych i skórzanych, hełmów itp. - szerzej w załączniku nr 7 do rozporządzenia w sprawie umundurowania strażaków). Ustawodawca podkreśla w ten sposób rangę tych przedmiotów. Możliwość wyposażenia strażaka w ubranie specjalne lekkie stworzyło właśnie rozporządzenie w sprawie umundurowania strażaków. Faktyczna możliwość zakupu i użytkowania ubrania specjalnego lekkiego, spełniającego wymagania techniczne i niezbędne wymagania prawne, istnieje od listopada 2022 r. i jest związana z zakończeniem prac legislacyjnych i wejściem w życie przepisów obejmujących ubrania specjalne lekkie wymogiem uzyskania świadectwa dopuszczenia, o którym mowa w art. 7 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej [2], choć podkreślić wypada, że nie od razu po wejściu w życie tych regulacji można było nabyć ubranie specjalne lekkie ze świadectwem dopuszczenia. Przyczyna tego stanu rzeczy zostanie wyjaśniona w dalszej części niniejszego artykułu. Nie ulega jednak wątpliwości, że ubranie specjalne lekkie staje się coraz powszechniejsze, a proces jego wdrażania przebiega pomyślnie.

Tak było dotychczas

W dotychczasowym stanie prawnym (przed wejściem w życie rozporządzenia w sprawie umundurowania strażaków) strażacy PSP, związani przepisami prawa służb kwatermistrzowskich, dokonujących zakupu i rozdysponowywania ubrań, korzystali najpierw tylko z jednego typu ubrania specjalnego (zwanego zwyczajowo nomexem, od jednego z materiałów, z którego są wykonane), zgodnego z normą PN-EN 469 (składającego się z kurtki i spodni), które w świadomości większości strażaków jawi się jako „ubranie ciężkie” lub „ciężki nomex” (co nie dziwi w realiach powszechnej dostępności ubrań tzw. lekkich). Był to przez wiele lat ich jedyny środek ochrony indywidualnej w kategorii ubrań wykorzystywany do czynności w ramach walki z pożarami, ale też do pozostałych działań w ramach innych dziedzin ratownictwa, niekoniecznie związanych z przeznaczeniem tego ubrania.

Podjęto prace

Próbą legislacyjnej odpowiedzi na ten stan rzeczy było poszerzenie ubrania specjalnego o kurtkę lekką zgodną z normą PN-EN ISO 15384 w drodze nowelizacji rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych z dnia 30 listopada 2005 r. w sprawie umundurowania strażaków Państwowej Straży Pożarnej [3]. Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 18 maja 2018 r. [4], zmieniające wyżej wspomniane rozporządzenie mundurowe z 2005 r., stanowiło, że ubranie specjalne składa się z kurtki, spodni i kurtki lekkiej (czyli z trzech elementów!). Kolorystyka tkaniny zewnętrznej obejmowała żółć, czerń lub ciemny granat. Było to nic innego, jak dokooptowanie (dodanie do ubrania specjalnego w jego dotychczasowym rozumieniu) kurtki od ubrania lekkiego (włączenie w skład ubrania specjalnego). Powstało w ten sposób trzyczęściowe ubranie specjalne, będące hybrydą klasycznego ubrania zgodnego z normą PN-EN 469 i kurtki ubrania lekkiego, co samo przez się stanowiło rozwiązanie dotychczas niespotykane, aczkolwiek oparte na dostępnych, produkowanych oddzielnie komponentach. Zważywszy okoliczność podlegania wyrobów, z których ubranie to się składało, różnym uregulowaniom normowym oraz ich odmienne przeznaczenie, trudno było jednoznacznie sformułować pragmatyki mające jednoznacznie regulować zastosowanie takiego ubrania, co w przełożeniu na realia taktyczne skutkowało tym, że zdecydowana większość działań realizowana była w klasycznym ubraniu typu nomex. Względy natury taktycznej stanowiły tu determinantę sposobu wykorzystania będących w dyspozycji środków ochrony indywidualnej.

Ten stan rzeczy uległ zmianie wraz z wejściem w życie przepisów rozporządzenia w sprawie umundurowania strażaków. Wprowadza ono do wyposażenia indywidualnego strażaka dwa rodzaje ubrań specjalnych, tj. klasyczne ubranie specjalne, zgodne z normą PN-EN 469, zwyczajowo określane mianem „ubrania ciężkiego”, oraz ubranie specjalne lekkie zgodne z normą PN-EN ISO 15384, określając je jako ubranie specjalne lekkie. Nawiasem mówiąc, termin „ubranie specjalne ciężkie” był brany pod uwagę jako określenie ubrania specjalnego zgodnego z normą PN-EN 469, by w prosty, dychotomiczny sposób odróżnić je od ubrania specjalnego lekkiego podczas prac legislacyjnych nad rozporządzeniem w sprawie umundurowania strażaków (i wymienionych niżej aktów prawnych związanych z tematyką świadectw dopuszczenia), lecz ze względów pragmatycznych - związanych z ewentualną koniecznością zmiany innych aktów normatywnych i dokumentów wydawanych na ich podstawie oraz w trosce o spójność terminologiczną z normami odnoszącymi się do tych ubrań pozostano przy dotychczasowym nazewnictwie.

Dla jasności wywodu należy nadmienić, że w trakcie prac nad rozporządzeniem w sprawie umundurowania i będących ich następstwem prac nad zmianą rozporządzenia w sprawie wykazu wyrobów zmianie uległ techniczny dokument odniesienia dla ubrań specjalnych lekkich. Norma PN-EN 15614 została zastąpiona przez PN-EN ISO 15384. Musiało to znaleźć odzwierciedlenie również w nowelizowanych przepisach.

Ubranie specjalne lekkie wg PN-EN 15614 i PN-EN ISO 15384

Zakres i definicje wskazane w normie PN-EN ISO PN-EN ISO 15384 dla ubrań specjalnych lekkich wskazują zgodnie, że celem tych dokumentów jest zapewnienie minimalnych wymagań użytkowych dla ubrań ochronnych zaprojektowanych do użycia w wydłużonym okresie podczas działań w przestrzeni otwartej. Z kolei działania w przestrzeni otwartej obejmują przede wszystkim prace w okresie letnim i typowych dla niego temperaturach, przez wiele godzin, gdy strażak narażony jest na wysoki poziom ciepła metabolicznego. Luźny krój ubrania jest równie ważny, co odporność ogniowa materiałów w ochronie przed oparzeniami. Przyległe ubrania narażają strażaków na promieniowanie cieplne i stres cieplny podczas działań, jednocześnie zauważalnie zmniejszając ich zdolność do działania. Dokumenty te określają metody badań oraz minimalne wymagania dla ubrań ochronnych zaprojektowanych do ochrony ciała (z wyłączeniem głowy, rąk i stóp), które są używane w trakcie pożarów w przestrzeni otwartej i powiązanych z nimi działań. Te ubrania nie zapewniają ochrony w sytuacji uwięzienia w pożarze. Co do zasady ubranie specjalne lekkie może składać się z ubrania z odpowiednim obszarem wzajemnego zachodzenia lub kilku zewnętrznych i/lub wewnętrznych wyrobów odzieżowych zaprojektowanych do noszenia łącznie.

Czym się różnią wymagania normy PN-EN 15614 i PN-EN ISO 15384?

Ubranie specjalne lekkie składa się z kurtki i spodni, które mają spełniać wymagania normy PN-EN ISO 15384. Warto w tym miejscu nadmienić, że konstrukcja ubrania ma zapewniać ochronę przed promieniowaniem cieplnym oraz rozprzestrzenianiem się płomienia (na materiale, z którego wykonane jest ubranie), zgodnie z normą PN-EN ISO 15384. Ubranie może być wykonane tylko z tkaniny zewnętrznej, a więc być jednowarstwowe, albo składać się z kilku wewnętrznych lub zewnętrznych części odzieży zaprojektowanych do noszenia łącznie. Analiza przedmiotowych zmian w normie PN-EN 15614 jednoznacznie wskazuje na zwiększenie wymagań w normie PN-EN ISO 15384 względem normy PN-EN 15614 w celu poprawienia jakości i zapewnienia bezpieczeństwa ratowników. Dodanie w normie PN-EN ISO 15384 obowiązku badań odporności na ciepło lub płomień zarówno przed cyklami czyszczenia, jak i po nich ma weryfikować, czy ubrania specjalne użytkowane i konserwowane zgodnie z zaleceniami producenta utrzymują swoje właściwości w zakresie odporności na płomień i promieniowanie cieplne. W celu zagwarantowania pełnej widoczności ratownika wprowadzono dodatkowe badania dla materiałów fluoroscencyjnych i odblaskowych po oddziaływaniu na nie promieniowania cieplnego. Również w celu poprawy bezpieczeństwa ratowników zwiększone zostały minimalne parametry siły na rozrywanie/rozciąganie, jakie muszą wytrzymać materiały w ubraniu specjalnym. Zabieg ten ma na celu eliminację z rynku ubrań wykonanych z materiałów najsłabszej jakości, które nie gwarantują zakładanego poziomu bezpieczeństwa ratowników ani trwałości w ich użytkowaniu. 

Świadectwa dopuszczenia dla ubrań lekkich

Za sprawą dokonanej w 2022 r. nowelizacji rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 20 czerwca 2007 r. w sprawie wykazu wyrobów służących zapewnieniu bezpieczeństwa publicznego lub ochronie zdrowia i życia oraz mienia, a także zasad wydawania dopuszczenia tych wyrobów do użytkowania [5] (przywoływanego dalej jako „rozporządzenie w sprawie wykazu wyrobów (…) do użytkowania”) w załączniku do tegoż aktu określono podstawowe parametry i wymagania oraz techniczne dokumenty odniesienia niezbędne do tego, aby ubranie specjalne lekkie otrzymało świadectwo dopuszczenia do użytkowania. Dokument ten z założenia ma potwierdzić spełnianie przez wyrób wymagań stawianych mu przez ustawodawcę i dać użytkownikom poczucie pewności co do jakości wyrobu. Nie zwalnia to oczywiście bezpośrednich użytkowników z obowiązku stosowania innych środków ochrony indywidualnej, dopasowanych do środowiska zagrożeń występujących w rejonie objętym działaniami, oraz przestrzegania przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny służby. Tylko ubrania specjalne lekkie, których producenci legitymują się skorelowanymi z nimi świadectwami dopuszczenia, mogą być legalnie użytkowane w jednostkach ochrony przeciwpożarowej.

W ciągu miesiąca od dnia wejścia w życie wspomnianego rozporządzenia w CNBOP-PIB (jednostka dopuszczająca) dokonano analizy możliwości nieodpłatnego wydania świadectw dopuszczenia na ubranie specjalne lekkie wg normy PN-EN 15614 na podstawie posiadanych wyników badań odnoszących się do ubrań lekkich, w miejsce będących w tamtym okresie w obrocie prawnym 25 świadectw dopuszczenia obejmujących ubrania trzyelementowe (ubranie specjalne zgodne z normą PN-EN 469 oraz kurtka lekka zgodna z normą PN-EN 15614). Na podstawie przeprowadzonej analizy jednostka dopuszczająca wydawała świadectwa dopuszczenia na ubranie specjalne lekkie wg normy PN-EN 15614 lub informowała wnioskodawcę (właściciela udzielonego dopuszczenia) o braku możliwości wydania takiego świadectwa.

Po zakończeniu okresu przejściowego, upływającego z końcem listopada 2023 r., świadectwa dopuszczenia dla ubrań specjalnych będą wydawane wyłącznie jako:

• świadectwo dopuszczenia wydawane dla ubrań specjalnych (PN-EN 469),
• świadectwo dopuszczenia wydawane dla ubrań specjalnych lekkich (PN-EN ISO 15384).

O trybie procedowania i przewidywanych terminach ukończenia prac posiadacze świadectw dopuszczenia zostali poinformowani niezwłocznie po opublikowaniu rozporządzenia w listopadzie 2022 r. 

Stan magazynowy nieużywanych kurtek lekkich

Na podstawie aktualnie obowiązujących świadectw dopuszczenia wydanych w listopadzie 2022 r. odnoszących się do ubrań specjalnych lekkich wykonanych zgodnie z normą PN-EN 15614 użytkownicy ubrania lekkiego mają możliwość uzupełniania go o spodnie lekkie zgodne z normą PN-EN 15614, pod warunkiem zachowania zgodności ubrania ze wszystkimi dokumentami stanowiącymi podstawę jego wydania. Uzupełnienie posiadanej kurtki lekkiej zgodnej z normą PN-EN 15614 o spodnie zgodne z normą PN-EN ISO 15384 przez ich zwykłe zestawienie ze względu na postanowienia, zakres i wymagania wspomnianych norm nie jest natomiast możliwe. Zgodnie zaś z § 10 ust. 2 rozporządzenia MSWiA z dnia 20 czerwca 2007 r. w sprawie wykazu wyrobów (…) do użytkowania w przypadku zmian w Polskich Normach lub w wymaganiach techniczno-użytkowych stanowiących podstawę wydania dopuszczenia, właściciel świadectwa dopuszczenia jest zobowiązany do przedstawienia dostosowanego wyrobu do badań w uzgodnionym terminie, nieprzekraczającym 12 miesięcy. W praktyce oznacza to, że proces uzupełniania spodni do posiadanych kurtek lekkich zgodnych z normą PN-EN 15614 powinien zakończyć się w listopadzie 2023 r. 

Podsumowanie

W dzisiejszych czasach prowadzenie działań ratowniczych poza wysokim wyspecjalizowaniem jednostek ratowniczych oraz wiedzą w zakresie procedur związanych z akcjami ratowniczo-gaśniczymi wymaga także kompetencji w obszarze przepisów dotyczących wprowadzania do użytkowania sprzętu stosowanego w jednostkach ochrony przeciwpożarowej (oraz związanego z bezpieczeństwem i higieną służby). W ramach podejścia systemowego szczególnie ważne jest zapewnienie właściwego sprzętu i wyposażenia w celu osiągnięcia wysokiego (możliwie jak najwyższego) poziomu bezpieczeństwa zarówno ratowników, jak i ratowanych. Zrealizowane prace legislacyjne w zakresie, w jakim dotyczą dopuszczenia do użytkowania ubrań specjalnych lekkich, mają pozytywny wpływ na wzrost szeroko rozumianego bezpieczeństwa, tak w wymiarze faktycznym, jak i prawnym. Na uwagę zasługuje fakt, że okoliczność objęcia ubrań specjalnych lekkich systemem dopuszczeń ma szeroki wymiar, gdyż odnosi się również do ochotniczych straży pożarnych.