Na ratunek rolnikom

Mimo coraz nowocześniejszych rozwiązań technologicznych współczesne pojazdy i maszyny rolnicze nadal potrzebują operatorów odpowiadających za ich właściwą obsługę. Wiąże się to z ryzykiem wystąpienia wypadków, ponieważ stopień skomplikowania tych konstrukcji przewyższa powszechną wiedzę pracowników rolnych na temat możliwych zagrożeń.
Zdarzenia z konstrukcjami rolniczymi są problematyczne z uwagi na okoliczności występowania. Teren, w jakim poruszają się pojazdy rolnicze, może wydłużyć czasu przybycia służb ratowniczych na miejsce zdarzenia. Sam moment ich zaalarmowania może się opóźnić, ponieważ osoby poszkodowane najczęściej pracują same. Chcąc szybko przetransportować sprzęt i ratowników na miejsce akcji, powinno się rozważyć dysponowanie lekkich samochodów specjalnych rozpoznawczo-ratowniczych oraz czterokołowców. Przyczepki do czterokołowców dostosowane do przewożenia noszy ratowniczych mogą pomóc w przetransportowaniu poszkodowanego do ZRM, co pozwoli znacznie skrócić czas transportu.

Przewrócenie pojazdów rolniczych

Pojazdy rolnicze przewyższają zdecydowanie rozmiarami i masą typowe samochody poruszające się po drogach publicznych. Często mają bardzo wysoko umieszczony środek ciężkości. Powoduje to niestety niestabilność podczas pracy na nierównościach, ponieważ już niewielki kąt przechyłu może doprowadzić do ich przewrócenia. Najczęściej do przewrócenia się pojazdów i maszyn rolniczych prowadzi m.in. zły dobór prędkości i/lub promienia skrętu podczas zmiany kierunku jazdy (działanie siły odśrodkowej), zły dobór toru jazdy po nachylonym terenie, praca na zbyt stromym zboczu czy najechanie na przeszkodę (np. kamień czy kłodę).
Wyróżniamy dwa rodzaje przewrócenia: boczne oraz tylne (tylna oś pojazdu jest jego osią obrotu). Oba przypadki zazwyczaj kończą się przygnieceniem operatora. Czy do tego dojdzie, zależy głównie od zastosowanych systemów bezpieczeństwa biernego. Dużą część sprzętu używanego w gospodarstwach rolnych w naszym kraju stanowią pojazdy starszej generacji, rzadko wyposażone w konstrukcje chroniące operatora, a w pojazdach nowszych często jest ona demontowana. Najczęstszymi powodami demontażu są: trudność w konserwacji kabin, ich zły stan techniczny, brak klimatyzacji w pojazdach starszej generacji, trudne manewrowanie pojazdem z kabiną na terenie leśnym. Pojazdy są wyposażane w kabiny, ramy lub też inne zabezpieczenia ROPS (ang. rollover protection system), czyli konstrukcje chroniące przed skutkami wywrócenia. Bardzo często jednak operator nie używa pasów bezpieczeństwa, a wówczas może odnieść obrażenia głowy spowodowane uderzeniem w mające go chronić elementy, bądź też zostaje wyrzucony na zewnątrz kabiny (o ile ta jest i nie została zdemontowana).
Priorytetem ratowniczym strażaków jest uwolnienie operatora spod konstrukcji i udzielenie mu kwalifikowanej pierwszej pomocy. Przy tak dużych gabarytach uniesienie pojazdu nawet na centymetr może pozwolić na ewakuację przygniecionej osoby. Bezpieczne podnoszenie pojazdów o niestandardowej budowie i masie przewyższającej masę samochodu osobowego wymaga jednak od ratowników skoordynowanych działań. Odpowiednie zabezpieczenie odgrywa tu szczególną rolę. Ważna jest kontrola elementów stabilizacji, ponieważ na podnoszone konstrukcje działać będą siły mogące osłabić jej efektywność. Strażacy powinni także wykonywać stabilizację asekurującą, której zadaniem jest podtrzymanie gabarytu na wypadek awarii sprzętu podnoszącego. Asekurację zapewni także odciąg podłączony do stałego punktu, który zapobiegnie ruchom konstrukcji na bok.
Chcąc podnieść maszynę rolniczą, powinniśmy wybrać jej stały element, na który będziemy oddziaływali siłą. Ważne, aby pojazdy i maszyny rolnicze unoszone były za pewne elementy konstrukcji, takie jak: koła, osie, rama, certyfikowana kabina. Pod żadnym pozorem nie powinno się przenosić ciężaru konstrukcji rolniczej na poszkodowanego. Grząska gleba i nierówny teren utrudniają podniesienie konstrukcji lub mogą je uniemożliwić, należy stale zachowywać ostrożność i analizować zmianę środka ciężkości. Aby zapewnić bezpieczeństwo wszystkim strażakom prowadzącym działania w obrębie podnoszonej konstrukcji, powinno się wyznaczać oficera bezpieczeństwa, czyli strażaka, którego zadaniem będzie monitorowanie całej strefy, kontrola stabilności unoszonego gabarytu oraz w pewnym stopniu przewidywanie następstw podnoszenia konstrukcji. W razie zagrożenia powinien on zasygnalizować je wszystkim strażakom, aby odstąpili od działań i opuścili strefę niebezpieczną.

Wypadki pojazdów rolniczych w ruchu drogowym

Poruszanie się pojazdów i maszyn rolniczych po drogach publicznych wiąże się z wypadkami w ruchu drogowym. Konstrukcje te są potencjalnie poważnym zagrożeniem, ponieważ mają wystające elementy, które podczas uderzenia mogą przebić szyby lub rozciąć części karoserii innych pojazdów, raniąc osoby znajdujące się wewnątrz. Odpowiednie zabezpieczenie sprzętu rolniczego podczas transportu, a także stan techniczny oświetlenia i oznakowania są więc istotne z perspektywy bezpieczeństwa pozostałych uczestników ruchu drogowego. Wysoki poziom zniszczeń i obrażeń odnoszonych podczas kolizji z tymi pojazdami wynika nie z rozwijanych przez nie prędkości, a z ich masy całkowitej. Jest to ważny czynnik, ponieważ podczas zderzenia to pęd, czyli iloraz masy i prędkości, decyduje o sile uderzenia. Co więcej, koła większych ciągników rolniczych często mają rozmiar zbliżony do wysokości pojazdów osobowych. Przy mocy, jaką dysponują ciągniki i tym rozmiarze kół mogą po prostu najechać na mniejszy pojazd.

Pochwycenie kończyny przez maszyny rolnicze

Zakleszczenie kończyny w maszynie rolniczej wymaga skoordynowanych działań z zakresu ratownictwa technicznego i medycznego. Występujące w takich wypadkach krwotoki i urazy w znacznym stopniu zagrażają życiu i zdrowiu oraz wymagają niezwłocznej pomocy medycznej. Wraz z upływem czasu maleją szanse uratowania życia osoby poszkodowanej. Ratownicy najczęściej nie znają wystarczająco budowy i mechanizmów maszyn rolniczych, co powoduje wydłużanie się działań ratowniczych. Z perspektywy ratownictwa technicznego problemami typowymi dla budowy niektórych maszyn rolniczych są utrudniony dostęp do osoby poszkodowanej i małe przestrzenie między mechanizmami, które mogą uniemożliwić użycie narzędzi hydraulicznych. Niezastąpione w takich przypadkach są elektronarzędzia o mniejszych rozmiarach.
Maszyny rolnicze wyposażone są w elementy wirujące, ostre krawędzie tnące, pasy transmisyjne i napędy łańcuchowe, rolki podające i przekładnie zębate, które - jeśli nie są prawidłowo zabezpieczone - stwarzają poważne ryzyko amputacji, zmiażdżenia lub zaplątania kończyny, co może skutkować kalectwem lub śmiercią. Sprzęt rolniczy może być zasilany z pojazdu rolniczego za pomocą wałka przekazu mocy lub silnika hydraulicznego, w który wyposażony jest ciągnik. Niektóre maszyny rolnicze mogą mieć własny niezależny napęd, taki jak silnik elektryczny bądź spalinowy. Istotne jest, aby przed podjęciem działań upewnić się, czy maszyna wyposażona w niezależny napęd jest wyłączona i nie włączy się podczas dalszych działań. Przykładami sprzętu rolniczego wyposażonego w silnik są: owijarki, wózki do paszy, rozdrabniacze bel.
Poszczególne typy maszyn są podobne pod względem zasad działania, jednak mogą różnić się budową wewnętrzną i układami mechanizmów zaprojektowanych przez producenta. Ze względu na zagrożenia możemy wyróżnić:

• elementy mechaniczne

Wewnętrzne mechanizmy maszyn mają szereg przekładni umożliwiających im przekazywanie energii napędowej. Aby straty przekładni były jak najmniejsze, ich komponenty muszą być ściśle dopasowane. Elementy ściskające, inaczej nazywane punktami styku mechanizmów, to miejsca, w których mechanizmy takie jak rolki, pasy, łańcuchy i inne elementy ruchome mają kontakt z drugą powierzchnią. Znalezienie się kończyny w punkcie ściskającym podczas pracy mechanizmu powoduje jej zgniecenie z jednoczesnym wkręceniem w elementy ruchome maszyny.
Za proces zbierania materiałów do maszyny odpowiadają elementy podające. Zazwyczaj są to obrotowe części maszyny, wyposażone w wystające elementy ułatwiające proces zbioru. Wypadki związane z wciągnięciem zwykle występują, gdy pracownik rolny próbuje bez wcześniejszego wyłączenia napędu własnoręcznie usunąć materiał roślinny lub inne przedmioty, które utknęły w rolkach podających. Przykładami takich mechanizmów są podajniki ślimakowe oraz podbieracze, w które wyposażone są prasy rolujące i przyczepy samozbierające.
Elementami tnącymi możemy nazwać części konstrukcji rolniczych, w których ostre krawędzie komponentów ruchomych obracają się, przesuwają w poprzek lub poruszają wystarczająco blisko siebie, z odpowiednią siłą do cięcia materiałów. Można wyróżnić palcowe jednolistwowe, bezpalcowe dwulistwowe, rotacyjne i bębnowe zespoły tnące. Elementy tnące znajdziemy w kosiarkach, głowicach sieczkarni oraz listwach sierpowych w maszynach do zbiorów. Wypadki z elementami tnącymi zazwyczaj kończą się amputacją kończyny.
Punktami zgniatającymi możemy nazwać te miejsca w maszynie, w których spotykają się dwie ruchome części. Elementy te mogą zbliżać się do siebie lub jeden z nich może poruszać się w kierunku drugiego - nieruchomego. Wypadki z komponentami zgniatającym to najczęściej znalezienie się kończyny między nimi. Punkty zgniatające mogą występować w miejscach podłączeń maszyn.
Elementy zawijające to odsłonięte komponenty maszyny, których praca polega na wykonywaniu ruchu obrotowego. Zdarzenia z elementami zawijającymi najczęściej wywołuje zbyt luźna odzież pracowników rolnych. Zaczepienie się części ubrania bądź włosów człowieka o obracający się wałek skutkuje ich całkowitym wkręceniem i owinięciem. Ucieczka jest prawie niemożliwa. Ważny czynnik stanowi stan techniczny wałów, ponieważ każde wyszczerbienie, zanieczyszczenie lub rdza zwiększa przyczepność tych elementów. Ich przykłady to wał przekazu mocy lub rolki znajdujące się w owijarkach do bel.

• elementy magazynujące energię

Układy napędowe pojazdów rolniczych i maszyn zasilają elementy, które wykonują zasadniczą pracę. Czasami do uniesienia, zablokowania, poruszenia części konstrukcji lub transportowanego ładunku potrzebna jest znaczna siła. Dlatego też sprzęt rolniczy wyposaża się w sprężyny, układy hydrauliczne, układy pneumatyczne lub dodatkowe akumulatory. Elementy magazynujące energię stanowią zagrożenie zarówno dla osób poszkodowanych, jak i ratujących. Uszkodzenie ich może doprowadzić do opadnięcia części konstrukcji, dlatego też przed podjęciem działań należy je ustabilizować lub, gdy to możliwe, opuścić na ziemię. Dodatkowe źródła energii elektrycznej mogą stwarzać zagrożenie porażenia prądem. Istotne jest ich skuteczne wyłączenie na czas prowadzenia działań.
Sprężyny znajdujące się pod działaniem siły po uwolnieniu z elementów zabezpieczających będą wracały do swojej pierwotnej długości. Podejmując działania ratownicze, nie należy zbliżać się do obszaru ruchu sprężyny, jeśli ta jest w jakikolwiek sposób zdeformowana lub obciążona.
Uszkodzenie pojedynczej części układów hydraulicznego i pneumatycznego może wiązać się z uwolnieniem zmagazynowanej energii pod wysokim ciśnieniem. W układach hydraulicznych ciśnienie może dochodzić do 275 bar. Olej hydrauliczny pod tak wysokim ciśnieniem może spowodować poważne obrażenia. Należy także pamiętać, że ciśnienie wytworzone przez obciążenia, jakimi mogą być uniesione elementy maszyny, również stanowi zagrożenie. Przed podjęciem działań należy upewnić się, czy pompa hydrauliczna wraz z układem ją napędzającym są wyłączone oraz czy w układzie jest ciśnienie.

• elementy nagrzewające się

Wysoka temperatura może doprowadzić do powstania pożaru. Gorące elementy konstrukcji grożą także poparzeniem pracowników rolnych i ratowników prowadzących działania. Elementami nagrzewającymi się maszyn są tłumiki, układy napędowe, bloki silników oraz elementy bezpośrednio od nich odchodzące. Poza elementami konstrukcyjnymi, które mogą osiągać wyższe temperatury, warto wspomnieć o cieczach znajdujących się w różnych układach wykorzystywanych przez pojazdy. Poparzeniom termicznym spowodowanym wyciekiem płynów z gorącej chłodnicy, gorącego płynu hydraulicznego, zbiornika paliwa, a nawet kwasu akumulatorowego mogą towarzyszyć także oparzenia chemiczne. Strażak wykonujący rozpoznanie powinien używać kamery termowizyjnej.
Wiele chemikaliów rolniczych jest toksycznych. Występują one zazwyczaj w postaci cieczy, proszków lub granulatów. Ich niekontrolowane wydostanie się z maszyny stanowi zagrożenie chemiczno-ekologiczne dla otoczenia. Kontakt nagrzanych elementów ze związkami chemicznymi stosowanymi w rolnictwie może doprowadzić do powstawania trujących par. Podstawowym działaniem podczas rozpoznania powinna być identyfikacja nieznanej substancji i postępowanie zgodnie z procedurami umieszczonymi w jej karcie charakterystyki. Należy unikać bezpośredniego kontaktu ratowników i sprzętu z substancjami chemicznymi, a podczas prowadzenia działań ratowniczych kontrolować i zabezpieczać wycieki znajdujące się wokół maszyny. Jeżeli osoba poszkodowana znajduje się w strefie skażonej, priorytet stanowi jej ewakuacja i przeprowadzenie dekontaminacji. Niezwykle ważne podczas udzielania pomocy jest jak najszybsze usunięcie skażonej odzieży z osoby poszkodowanej oraz substancji z powierzchni jej skóry.
Zakleszczenie kończyny w elementach mechanicznych maszyn rolniczych to najtrudniejszy typ zdarzeń. Podstawowymi problemami w wypadkach, które wiążą się z amputacją lub poważnymi ranami szarpanymi kończyn, jest czas przebywania osoby poszkodowanej w maszynie. Zakleszczona część ciała mogła zostać wciągnięta na tyle głęboko, że dostęp do rany będzie utrudniony. Innymi typowymi urazami są: amputacje, poważne skaleczenia, wielokrotne złamania, urazy kręgosłupa i szyi lub całkowite zniszczenie ciała. Aby jak najszybciej wyciągnąć osobę poszkodowaną i udzielić jej pomocy, działania ratownicze powinny zostać poprzedzone dokładnym rozpatrzeniem całej konstrukcji oraz wykonaniem pełnego zabezpieczenia. Wyłączenie napędu jest bardzo ważne, ponieważ zakleszczona kończyna może zablokować cały mechanizm, który przy próbie podjęcia działań może powtórnie zacząć pracować.
Podejmując działania w zakresie ratownictwa technicznego, strażacy powinni ustalić odpowiedni zamiar taktyczny. Przykładami sposobów uwalniania zakleszczonych kończyn są: cięcie, demontowanie oraz rozpieranie elementów konstrukcji. Działania te polegają na tworzeniu przestrzeni między elementami mechanicznymi maszyn, wykorzystuje się do nich sprzęt hydrauliczny i narzędzia akumulatorowe. Większej precyzji wymaga rozwijanie - działanie to polega na wykonaniu ruchu elementów maszyny w kierunku przeciwnym do kierunku pracy. Strażacy powinni wówczas odłączyć wał odbioru mocy od ciągnika i obrócić wał w kierunku przeciwnym do kierunku jego pracy. Jeśli nie ma możliwości odłączenia pojazdu od maszyny, potrzebne będzie ustawienie trybu pracy wału w pozycji neutralnej, która umożliwi jego swobodny obrót w dowolną stronę. Podczas uwalniania osoby poszkodowanej ratownicy muszą zapewnić jej niezbędną pomoc i stale monitorować parametry życiowe. Uwalnianie jest tylko pierwszym krokiem do ratowania życia.