Motywowanie przez nagradzanie

Odpowiedni system motywacyjny wpływa na jakość zadań realizowanych przez funkcjonariuszy PSP. Dlatego też na uwagę zasługują sposoby zachęcania ich do coraz lepszego wypełnienia obowiązków.

Zaangażowanie strażaków w ratowanie zagrożonego życia ludzkiego i mienia, często z narażeniem swojego bezpieczeństwa, doceniane jest także przez przełożonych. Bez wątpienia ciąży na nich ważne i odpowiedzialne zadanie odpowiedniego motywowania podległych funkcjonariuszy. Nie od dziś wiadomo, że odpowiednia motywacja wywiera znaczący wpływ na jakość wykonywanej pracy. Zmotywowany strażak uzyskuje lepsze efekty, służba przynosi mu radość, a wykonywanie obowiązków wiąże się z mniejszym obciążeniem.

Nadmiar obowiązków służbowych, ciągłe stykanie się z ludzkimi problemami oraz nieustanny stres mogą zamienić życie strażaka w koszmar. Funkcjonariusz spotyka się z tragediami ludzkimi, które znacznie wykraczają poza normalne doświadczenie przeciętnego człowieka. Chodzi tu w szczególności o takie zdarzenia, jak pożary, wypadki komunikacyjne czy też katastrofy budowlane, z którymi wiąże się zagrożenie życia ludzkiego, cierpienie fizyczne bądź psychiczne poszkodowanych lub nawet ich śmierć. Takie doświadczenia obciążają ratownika psychicznie. A przecież w zawodzie tym wymagana jest pełna sprawność psychofizyczna, wyjątkowe opanowanie oraz przytomność umysłu [1].

Nie wolno dopuścić do sytuacji, w której strażak zaczyna odczuwać, że daje z siebie wszystko, a nikt tego nie dostrzega. Wiadomo, że brak uznania wpływa na obniżenie efektywności, a także odbiera satysfakcję z wykonywania obowiązków służbowych.

Powstaje zatem pytanie: w jaki sposób można zmotywować strażaka? Jakie działania przełożonych mogą mu pokazać, że formacja docenia jego zaangażowanie i wysiłek? Sposobów jest wiele.

Nagroda

Pierwszą kwestią, jaka przychodzi na myśl, jest przyznanie nagrody, czyli świadczenia pieniężnego, które przysługuje strażakowi w związku z wykonywaniem przez niego czynności zawodowych [2].

Ustawodawca wyróżnia nagrodę roczną oraz nagrodę dodatkową. Stosownie do treści art. 95 ust. 1 UPSP strażak za służbę pełnioną nienagannie w danym roku kalendarzowym przysługuje nagroda roczna w wysokości 1/12 uposażenia otrzymanego w roku kalendarzowym, którego dotyczy nagroda. W art. 95a ust. 1 ustawo o PSP ustawodawca wskazał, że strażakowi mogą być przyznane nagrody w formie pieniężnej lub rzeczowej za wzorowe wykonywanie zadań służbowych, szczególne osiągnięcia w służbie, realizowanie zadań w warunkach szczególnie trudnych lub wymagających znacznego nakładu pracy. Wzorowe wykonywanie zadań służbowych, o których mowa w art. 95a ust. 1 ustawy o PSP nie powinno być utożsamiane z pozytywną okresową opinią służbową [3]. Niemniej jednak może być ona pomocna przy ocenie postawy funkcjonariusza.

Szczegółowe warunki i tryb przyznawania nagród określa rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych z 10 października 2014 r. [4]. Zgodnie z tym aktem nagroda może mieć charakter pieniężny lub rzeczowy. Rozporządzenie wskazuje podmioty właściwe w sprawie przyznania nagrody. Z jego treści wynika, że kompetencje do wyróżniania w ten sposób funkcjonariuszy mają przełożeni, o których mowa w art. 95c ustawy o PSP. Mogą oni przyznać nagrodę z własnej inicjatywy lub na wniosek bezpośredniego przełożonego strażaka. Formalna prośba powinna określać rodzaj nagrody, jaka ma zostać przyznana. Integralną częścią wniosku jest uzasadnienie. Nagrodę wypłaca się lub wręcza w terminie 14 dni od dnia jej przyznania [5].

Treść § 2 ust. 2 rozporządzenia wskazuje okoliczności potwierdzające zaistnienie warunków, o których mowa w art. 95a ust. 1 ustawy o PSP. Stosownie do tego przepisu uważa się je za spełnione, jeżeli strażak:

• wykonywał powierzone zadania służbowe w sposób wyróżniający, z dbałością o wysoką jakość i termin ich realizacji oraz wykazał się odpowiedzialnością za ich realizację;
• wykazał się działaniami skierowanymi na poszukiwanie nowych, lepszych rozwiązań i zaangażował się w ich wykorzystanie w środowisku służby;
• osiągnął wysokie wyniki w realizacji i podnoszeniu kwalifikacji niezbędnych do wykonywania obowiązków służbowych;
• wykazał się znacznymi efektami w realizacji zadań służbowych nastawionymi na osiągnięcie celów służby;
• utrzymywał sprawność fizyczną na poziomie wybitnym lub uzyskał wysokie wyniki w zawodach sportowych;
• wykazał się szczególnym zaangażowaniem w trakcie prowadzonych działań ratowniczych, narażał swoje życie lub zdrowie, wykazał się wyjątkową odwagą w ratowaniu życia ludzkiego i mienia, brał udział w działaniach w warunkach szczególnie trudnych i niebezpiecznych.

Omawiany przepis określa katalog przesłanek warunkujących przyznanie nagrody. Aby przełożony mógł o to wnioskować, wskazane okoliczności nie muszą zachodzić jednocześnie. Co więcej, konstrukcja przepisów prawnych zakłada, że przyznanie nagrody ma charakter fakultatywny. Tym samym przepisy dotyczące nagród okolicznościowych nie formułują dla właściwego przełożonego nakazu przyznania nagrody nawet w sytuacji spełnienia przez funkcjonariusza wszystkich warunków określonych w omawianym akcie normatywnym.

Powyższe rozważania skłaniają do sformułowania wniosków o bardziej ogólnym charakterze. Nagroda okazjonalna stanowi wyróżnienie dla strażaka i jest potwierdzeniem jego wyjątkowych zasług w wykonywaniu obowiązków służbowych. Tym samym do otrzymania tego rodzaju gratyfikacji pieniężnych w pierwszej kolejności powinni być wyznaczani strażacy, którzy w sposób szczególny wyróżniają się z całego grona pełniących służbę w PSP. Z kolei funkcjonariusze zajmujący kierownicze stanowiska powinni być wyróżniani nie tylko ze względu na odpowiedzialność, która na nich spoczywa, ale także za umiejętne zarządzanie zasobami ludzkimi przez skuteczne wykorzystywanie systemu motywowania podwładnych.

Nie ulega wątpliwości, że strażacy powinni być godnie wynagradzani za trud włożony w wykonywanie zadań służbowych, chociażby w formie nagród okolicznościowych. Państwowa Straż Pożarna jest jednak finansowana z budżetu państwa, który w znacznej części pokrywa koszty związane z jej funkcjonowaniem [6]. W związku z tym wysokość nagród jest poddawana ścisłej reglamentacji prawnej. W praktyce oznacza to, że żadna kwota wydatków, a takimi są m.in. wynagrodzenia czy nagrody pieniężne, nie może być przyznawana dowolnie. Gospodarka finansowa musi być zatem prowadzona w sposób racjonalny i uzasadniony. Osoba dysponująca środkami publicznymi sprzecznie z przepisami może narazić się na odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych. Nie należy jednak tracić z pola widzenia faktu, że błędnie pojmowana oszczędność oraz minimalizacja kosztów mogą mieć negatywny wpływ na atmosferę, zmniejszenie zainteresowania obowiązkami i spadek wydajności strażaków.

Dodatek motywacyjny

Formą motywowania, a nawet przejawem uznania dla zasług strażaka, jego szczególnych cech czy kwalifikacji, są dodatki do uposażenia. Szczególne miejsce wśród nich zajmuje dodatek motywacyjny. Jego charakter prawny był przedmiotem rozważań Naczelnego Sądu Administracyjnego, który w jednym ze swoich orzeczeń podkreślił, że dodatek motywacyjny przyznawany jest na określony czas. Tym samym nie przyznaje się go z mocą wsteczną, jeśli przełożony otrzyma informacje o realizowanych wcześniej przez funkcjonariusza zadaniach. Dodatek jest przyznawany wówczas, gdy przełożony powierzy wykonywanie określonych obowiązków strażakowi, a więc stanowi swego rodzaju gratyfikację za specjalne umiejętności lub szczególne działania związane ze służbą. W ocenie Naczelnego Sądu Administracyjnego dodatek ten jest ściśle powiązany z realizowaniem powierzonych przez przełożonego zadań. Za ponadnormatywne, wyjątkowe wykonywanie dodatkowych obowiązków strażakowi może zostać natomiast przyznana nagroda określona w art. 95a ustawy o PSP [7]. Przepisy wskazują okoliczności uzasadniające przyznanie tego rodzaju świadczenia. Wśród nich wyróżnia się [8]:

• wykonywanie zadań służbowych wykraczających poza zakres obowiązków na zajmowanym stanowisku,
• szczególną dbałość o powierzone mienie,
• wykształcenie ogólne lub specjalistyczne, kwalifikacje pożarnicze lub przeszkolenie specjalistyczne wykraczające poza wymagania określone w odrębnych przepisach dla zajmowanego stanowiska służbowego w jednostce organizacyjnej PSP, w której strażak pełni służbę, szczególnie jeśli przyczyniają się do skuteczniejszego wykonywania obowiązków służbowych,
• wykonywanie zadań ratowniczych oraz świadczenie pomocy humanitarnej poza granicą państwa,
• wykonywanie czynności kontrolnych w podległych, podporządkowanych i nadzorowanych jednostkach organizacyjnych Państwowej Straży Pożarnej,
• szkolenie i opiekę nad psem wykorzystywanym w grupach specjalistycznych,
• udział w akcjach ratowniczych o dużym obciążeniu psychofizycznym,
• prowadzenie szkoleń specjalistycznych dla strażaków PSP oraz szkoleń dla strażaków OSP.

Czynniki pozafinansowe: awans

Nie sposób odmówić słuszności spostrzeżeniu, że wyróżniony strażak bardziej angażuje się w wykonywanie obowiązków służbowych, a najlepszą motywacją jest dla niego gratyfikacja finansowa. Należy jednak mieć na względzie, że dodatki czy też nagrody pieniężne nie są jedynym wyznacznikiem wypływającym na jakość wykonywanych przez niego czynności. Należy je postrzegać raczej jako uznanie czy wyróżnienie za odpowiednią postawę.

Czy zatem tylko czynniki finansowe zwiększają motywację strażaków? Jakie czynniki pozafinansowe możemy wyróżnić, jaką rolę odgrywają?

W motywowaniu strażaków należy wyważyć bodźce materialne i niematerialne. W tym ostatnim przypadku chodzi o wszelkie sposoby wpływania na zachowanie strażaków, ich rozwój zawodowy, a także zaspokajanie ambicji. Niektórzy chcą zrealizować swoje aspiracje, a angażując się w pracę, kierują się możliwością uzyskania awansu, rozwoju zawodowego. Przełożeni powinni przyciągnąć nowych kandydatów do służby, zatrzymać tych najlepszych i podnieść ich kwalifikacje zgodnie z ich potrzebami i oczekiwaniami [9]. Niekiedy wymaga to lepszego poznania osobowości podwładnego [10].

Zwieńczeniem wysiłków strażaka, spełnieniem jego marzeń może być awans - w stopniu oraz stanowisku służbowym. Funkcjonariusze PSP mają określoną drogę do osiągnięcia tego celu. Niewątpliwie jest to związane z ich rozwojem zawodowym i podnoszeniem kwalifikacji.

Stopnie służbowe funkcjonariuszy PSP przyporządkowują ich do odpowiednich korpusów [11], oznaczają miejsce danej osoby w hierarchii [12]. Ustawa o Państwowej Straży Pożarnej zawiera unormowanie w zakresie nadawania stopni [13], wymienia podmioty uprawnione do ich przyznania, a także wymagania co do kwalifikacji strażaka ubiegającego się o awans [14]. W artykule 54 ustawy o PSP ustawodawca zawarł zasady awansowania strażaków na wyższe stopnie, uzależniając to od okresu pełnienia służby w danym stopniu. Z reguły nadanie wyższego stopnia następuje w Dniu Strażaka, 4 maja. W szczególnie uzasadnionych przypadkach może nastąpić w innym terminie.

Awans może również dotyczyć stanowiska służbowego. Regulacje w tym zakresie znajdują się w art. 36 ustawy o PSP: mianowanie lub powołanie strażaka na określone stanowisko służbowe zależy od jego wykształcenia ogólnego, kwalifikacji pożarniczych oraz stażu służby albo pracy. W tej kwestii znaczenie mają również przepisy rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 20 maja 2016 r. w sprawie stanowisk służbowych w jednostkach organizacyjnych Państwowej Straży Pożarnej [15].

Drogę do awansu otwiera strażakowi ustawowo przyznana możliwość kształcenia się (podnoszenia swoich kwalifikacji). Zgodnie z art. 106 ust. 1 ustawy o PSP strażak może być skierowany do szkoły, na przeszkolenie lub na studia. Ustawodawca określa również świadczenie szkoleniowe przysługujące mu w związku z takim skierowaniem. Ponadto strażacy, którzy na podstawie skierowania kształcą się, odbywają przeszkolenie lub studia, mogą skorzystać z urlopu szkoleniowego przeznaczonego na przygotowanie i złożenie egzaminów bądź pracy dyplomowej. W takim przypadku ustawodawca wprowadził możliwość przyznania na wniosek strażaka płatnego urlopu szkoleniowego w sytuacji, gdy podnosi on kwalifikacje zawodowe lub uzupełnia wykształcenie. Zastrzec należy, że jego udzielenie jest uzależnione od woli przełożonego uprawnionego do mianowania (powołania strażaka) [16].

Niewątpliwie taka forma motywacji pobudza w funkcjonariuszach chęć dalszego rozwoju zawodowego. Co więcej przynosi ona obopólną korzyść. Strażak zdobywa dodatkowe kwalifikacje umożliwiające mu awansowanie. Z kolei przełożony ma w swoich szeregach funkcjonariusza dysponującego większą wiedzą, która może się przydać w każdej sytuacji [17].

Czynniki pozafinansowe: pochwała, dodatkowy urlop, odznaczenia

Inną formą motywowania strażaka jest wyróżnienie. Ustawodawca w art. 73 ust. 1 ustawy o PSP wymienił formy wyróżnienia funkcjonariusza, który wzorowo wykonuje swoje obowiązki. Są to: pochwała, krótkoterminowy, płatny dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze do 10 dni rocznie, przedterminowe nadanie wyższego stopnia, odznaka „Zasłużony dla Ochrony Przeciwpożarowej”, przedstawienie do orderu lub odznaczenia. Szczegółowe warunki przyznawania wyróżnień zawiera rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z 28 stycznia 2008 r. [18]. Przede wszystkim mówi ono, że wyróżnienie następuje w sposób uroczysty. Jeśli chodzi o uzasadnienie przyznania takiej gratyfikacji, to np. przedterminowe nadanie wyższego stopnia strażakowi może nastąpić w przypadku, gdy wykazał się wybitnymi osiągnięciami w służbie lub dokonał czynu świadczącego o wyjątkowej odwadze.

Z kolei odznaka „Zasłużony dla Ochrony Przeciwpożarowej” [19] to zaszczytne wyróżnienie nadawane w szczególności za wykazanie wyjątkowej ofiarności i odwagi w bezpośrednich działaniach ratowniczych w czasie pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia oraz długoletnią ofiarną służbę, pracę zawodową lub działalność społeczną na rzecz ochrony przeciwpożarowej. Wyróżniamy trzy rodzaje odznaki: brązową, srebrną i złota złotą - w każdym stopniu może być nadana tylko raz. Ponadto może być przyznana pośmiertnie.

Warto zauważyć, że jeśli Państwowa Straż Pożarna cieszy się największym zaufaniem społecznym, to funkcjonariusze pożarnictwa powinni mieć świadomość, że ich wysiłek, często ponadnormatywny, będzie zrekompensowany. Z jednej strony rekompensata powinna przyjąć formę wdzięczności i uznania ze strony społeczeństwa, ale z drugiej także czynników finansowych i pozafinansowych zwiększających motywację strażaków, stanowiących wyraz uznania przełożonych.

Anna Sobińska jest radcą prawnym,
dr Damian Witczak prawnikiem pełniącym służbę w KCKRiOL
fot, arch MSWiA

maj 2019

Przypisy

1. J. Koniarek, B. Dudek, Zespół zaburzeń po stresie urazowym a stosunek do pracy strażaków, Medycyna Pracy 2001, nr 52 (3), s. 177-183; Z. Mockałło, Stres pourazowy w zawodzie strażaka - przegląd badań, Bezpieczeństwo Pracy: Nauka i Praktyka 2009, nr 6, s. 2-5.
2. Art. 91 ust. 3 pkt 2 ustawy o PSP.
3. Art. 36a ustawy o PSP.
4. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z 10 października 2014 r. w sprawie nagród i zapomóg dla strażaków Państwowej Straży Pożarnej oraz tworzenia funduszu nagród i zapomóg dla strażaków (DzU poz. 1439, dalej jako rozporządzenie w sprawie nagród).
5. § 4 rozporządzenia w sprawie nagród.
6. Art. 19a ust. 1 ustawy o PSP.
7. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 17 lutego 2015 r., I OSK 1600/13, LEX nr 1658443.
8. § 6 ust. 2 rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji z 27 lutego 2008 r. w sprawie uposażenia strażaków Państwowej Straży Pożarnej (t.j. DzU z 2018 r. poz. 313 ze zm.).
9. D. Jachimowicz, A. Tomaszuk, System motywacji pozapłacowej w Państwowej Straży Pożarnej, Akademia Zarządzania 2018, nr 2 (3), s. 28-29.
10. W. Kozłowski, Zarządzanie motywacją pracowników, Warszawa 2010, s. 14-15.
11. Art. 50 ustawy o PSP.
12. K. Kwapisz-Krygel, Ustawa o Państwowej Straży Pożarnej, Warszawa 2014, s. 139.
13. Art. 51 ustawy o PSP.
14. Art. 52 ustawy o PSP.
15. DzU poz. 724.
16. Art. 71d UPSP.
17. D. Jachimowicz, A. Tomaszuk, System motywacji pozapłacowej..., op. cit., s. 33.
18. Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z 28 stycznia 2008 r. w sprawie szczegółowych warunków przyznawania wyróżnień strażakom Państwowej Straży Pożarnej (DzU nr 20, poz. 123).
19. Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z 13 listopada 2008 r. w sprawie nadawania odznaki „Zasłużony dla Ochrony Przeciwpożarowej” (t.j. DzU z 2014 r. poz. 787 ze zm.).