Latarka dla strażaka

Liczba i różnorodność dostępnych w handlu latarek, również tych specjalistycznych, bo przeznaczonych dla służb, najlepiej świadczy o rozmaitości upodobań użytkowników, ale i o determinacji producentów, chcących dostarczyć produkty spełniające nawet najbardziej wyrafinowane życzenia odbiorców.

 Okazuje się, że wybór tak podstawowego narzędzia pracy, jakim dla strażaka bez wątpienia jest latarka, musi wynikać nie tylko z obiektywnych, określonych zadaniami powodów, ale również jest skodyfikowany. To, że strażak w swej pracy przebywa okresowo w strefach zagrożonych wybuchem, pozostaje oczywiste i poza wszelkim sporem. Obojętnie czy strefy, w których występuje zagrożenie wybuchem, powstają wskutek wycieku gazu, czy w następstwie rozlania palnej cieczy bądź rozpylenia palnego pyłu, wszelkie narzędzia, w tym również latarki, którymi się posługuje, powinny mieć cechy użytkowe pozwalające na ich bezpieczne stosowanie w tych warunkach.

Kryterium dopuszczające

Reguluje to aktualna dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/34/UE z 26 lutego 2014 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstwa państw członkowskich odnoszących się do urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w atmosferze potencjalnie wybuchowej. Na gruncie prawa polskiego wdrożona została na podstawie art. 12 ustawy z dnia 13 kwietnia 2016 r. o systemach oceny zgodności i nadzoru rynku rozporządzeniem ministra rozwoju z 6 czerwca 2016 r. w sprawie wymagań dla urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w atmosferze potencjalnie wybuchowej. Oznacza to, że każda latarka, z którą strażak wchodzi w obręb strefy zagrożonej wybuchem, musi spełniać wymagania określone w przywołanych i powiązanych z nimi przepisach. Kłopot w tym, że strefy, szczególnie w sytuacjach awaryjnych, nie mają wyznaczonych granic – wręcz przeciwnie, granice te stale się przemieszczają, np. pod wpływem ruchów powietrza itp. Można zatem z całą pewnością stwierdzić, ze strażak nigdy nie wie, czy jest już w strefie, czy nie. Ponadto zazwyczaj w pierwszym etapie akcji nawet nie wie, z jakim zagrożeniem będzie musiał się zmierzyć. To oznacza, że zawsze należy stosować zasadę domniemania zagrożenia i zakładać, iż przebywamy w strefie potencjalnie wybuchowej stale. Latarki, jakimi się posługujemy muszą więc spełniać najsurowsze kryteria, ponieważ w każdej chwili warunki mogą ulec zmianie. Aby w natłoku produktów umieć dokonać właściwego wyboru, należy poznać od podstaw regulacje formalne i techniczne dotyczące urządzeń elektrycznych przeznaczonych do stosowania w strefach zagrożonych wybuchem.

Standaryzacyjne rozdarcie

Już w 1906 r. powołano Międzynarodową Komisję Elektrotechniczną (ang. International Electrotechnical Commission IEC), która zajęła się opracowywaniem i publikowaniem międzynarodowych norm w zakresie wyrobów elektrycznych, elektronicznych i innych z pokrewnych dziedzin. Na posiedzeniu komisji zarządzającej IEC w Londynie w 1996 r. powstała koncepcja jednolitego międzynarodowego systemu oceny zgodności dla wszystkich urządzeń elektrycznych pracujących w strefach zagrożenia wybuchem gazów, par, mgieł czy pyłów palnych. System, zwany schematem IECEx, opracowany został na podstawie norm IEC wydawanych przez komitet techniczny TC31, który zajmuje się przygotowaniem i utrzymaniem międzynarodowych standardów odnoszących się do urządzeń eksploatowanych w obszarach występowania atmosfer wybuchowych. W 1994 r. Parlament Europejski i Rada przyjęły dyrektywę 94/9/WE ATEX (fr. Atmosphères Explosibles) w sprawie wymagań dla urządzeń i systemów ochronnych produkowanych na rynek Wspólnoty Europejskiej, do użytku w przestrzeniach zagrożonych wybuchem.

Chcąc sprostać tym wymaganiom, Europejski Komitet Normalizacji Elektrotechnicznej (CENELEC) we współpracy z Europejskim Instytutem Norm Telekomunikacyjnych (ETSI) i Europejskim Komitetem Normalizacyjnym opracowuje i publikuje normy techniczne obejmujące zagadnienia dotyczące m.in. prawidłowej konstrukcji urządzeń oraz systemów ochronnych do stosowania w strefach zagrożenia wybuchem. Wymagania szczegółowe podano w normach powiązanych z dyrektywą, natomiast te nieobjęte ani dyrektywą, ani normami mogły być przedmiotem regulacji wewnętrznych w krajach członkowskich. Regulacje te nie mogły jednak być sprzeczne z dyrektywą ani nie mogły jej wymagań zaostrzać. W ten sposób w Europie powstały dwa odrębne systemy oceny zgodności: IECEx i ATEX. W związku z problemami, jakie napotykali z tego powodu zarówno producenci, jak i eksporterzy, a przede wszystkim odbiorcy i użytkownicy urządzeń w wykonaniu przeciwwybuchowym, konieczne stało się zintegrowanie europejskich i międzynarodowych standardów. W 1996 r. między tymi organizacjami zawarta została umowa o wzajemnej współpracy, która stała się początkiem działań unifikacyjnych. Jednak dyrektywa ATEX (94/9/WE) była dokumentem nadrzędnym w zakresie bezpieczeństwa wybuchowego we Wspólnocie Europejskiej, z tym, że jej stosowanie ograniczało się wyłącznie do obszaru WE. Wszystkie urządzenia przeznaczone do pracy w strefach zagrożonych wybuchem wprowadzane na rynek europejski musiały więc mieć potwierdzającą wypełnienie wymagań powyższej dyrektywy deklarację zgodności producenta, w której producent odwołuje się do norm zharmonizowanych, a w stosownych przypadkach do dokumentów wydawanych przez jednostki notyfikowane, w tym również certyfikatu badań typu WE. Wspomniany już komitet techniczny IEC TC 31, dostrzegając korzyści wynikające z metody weryfikacji stref i doboru urządzeń w oparciu o ocenę ryzyka, w ramach grupy roboczej sprawdził, czy przepisy zawarte w dyrektywie 1999/92/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 16 grudnia 1999 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa (tzw. ATEX 137 lub ATEX USERS), można przenieść na grunt międzynarodowy. Następnie opracował normy w zakresie oceny ryzyka i wprowadził związane z nimi poziomy zabezpieczenia (ochrony) urządzenia EPL (ang. Equipment Protection Level). W ten sposób za pomocą oznaczenia EPL zintegrowano dyrektywę ATEX z normami międzynarodowymi IEC w zakresie wyznaczania stref i kategorii dla urządzeń pracujących w strefach zagrożenia wybuchem. Standard ten wprowadza ocenę ryzyka jako alternatywną (nie zamienną!) metodę doboru urządzeń pod kątem poziomu ich zabezpieczeń. Jednocześnie wyraźnie wskazuje nieodłączne ryzyko zapłonu atmosfery wybuchowej, niezależnie od rodzaju zastosowanej ochrony przeciwwybuchowej – w przeciwieństwie do tradycyjnych oznaczeń, które oparte są na prawdopodobieństwie i częstotliwości występowania atmosfery wybuchowej.

Na gruncie prawa polskiego regulacje zawarte w dyrektywie ATEX USERS wdrożono rozporządzeniem ministra gospodarki z 8 lipca 2010 r. sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy związanych z możliwością wystąpienia w miejscu pracy atmosfery wybuchowej. W 2011 r. rozpoczęto prace nad ujednoliceniem dyrektywy 94/9/WE ATEX z wymaganiami nowych ram prawnych zawartych w decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady nr 768/2008/WE z 9 lipca 2008 r. w sprawie wspólnych ram dotyczących wprowadzania produktów do obrotu, które w konsekwencji doprowadziły do wydania nowej dyrektywy ATEX 2014/34/UE. W nowej wersji dyrektywy badanie typu WE zostało zastąpione badaniem typu UE, a deklaracja zgodności WE jest aktualnie nazywana deklaracją zgodności UE. Ponadto zdefiniowano zakres dyrektywy, wprowadzono definicje ułatwiających jej zrozumienie, rozbudowano wymagania odnośnie jednostek oceniających zgodność itp. Jednak dyrektywa definiuje jedynie wymagania podstawowe, natomiast wymagania indywidualne dla produktów określone są w różnych obowiązujących normach. Np. norma IEC 60079-0 „Atmosfera wybuchowa – urządzenia – wymagania ogólne” wprowadza poziomy ochrony EPL, które oznaczają możliwość zastosowania urządzeń w obszarach zagrożonych wybuchem zgodnie z przyporządkowaniem do stref. Nowa dyrektywa określiła dwie istotne daty:

1. państwa członkowskie są zobowiązane do przyjęcia i opublikowania przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych do 19 kwietnia 2016 r.,
2. 20 kwietnia 2016 r. traci moc dyrektywa 94/9/WE.

I w tym miejscu wracamy do przywołanego na wstępie rozporządzenia ministra rozwoju z 6 czerwca 2016 r. w sprawie wymagań dla urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w atmosferze potencjalnie wybuchowej, które wdraża do polskiego systemu prawnego nową dyrektywę ATEX 2014/34/UE. Ponadto art. 41 nowej dyrektywy ATEX precyzuje, że „certyfikaty wydane na podstawie dyrektywy 94/9/WE są ważne na mocy niniejszej dyrektywy”, czyli producenci nie będą zmuszeni do tzw. przecertyfikowania swoich wyrobów, a nabywcy będą mogli kupować i stosować produkty wytworzone pod władzą uchylonej dyrektywy pod warunkiem, że zostały wprowadzone do obrotu przed 20 kwietnia 2016 r. Jak zatem te wszystkie uregulowania prawno-techniczne przenieść na grunt praktyki i stosować przy dokonywaniu wyboru latarek do stosowania w strażach pożarnych z przeznaczeniem do działań ratowniczych w strefach zagrożonych wybuchem? Dyrektywa ATEX 2014/34/UE (do 19 kwietnia 2016 r. ATEX 94/9/WE) wymaga odpowiedniego znakowania przez producentów produktów przeznaczonych do używania w strefach zagrożonych wybuchem, a to oznacza, że wcześniej musiały przejść procedurę oceny zgodności z obowiązkowym udziałem wybranej jednostki notyfikowanej, jeżeli producent użył modułu innego niż moduł A (wewnętrzna kontrola produkcji).

Oznaczenia i symbole

Krótko mówiąc, każda latarka, z którą można bezpiecznie wejść do strefy zagrożonej, musi być oznakowana w sposób czytelny i trwały, obejmujący co najmniej:

1. nazwisko lub nazwę, zarejestrowaną nazwę handlową lub zarejestrowany znak towarowy i adres producenta;
2. oznakowanie CE;
3. oznaczenie serii lub typu;
4. numer partii lub serii, jeżeli występuje;
5. rok produkcji;
6. oznakowanie specjalne zabezpieczenia przeciwwybuchowego , a za nim symbol grupy urządzeń i kategorii;
7. w przypadku urządzeń grupy II literę „G” (dotyczącą atmosfery wybuchowej spowodowanej przez gazy, pary lub mgły) lub literę „D” (dotyczącą atmosfery wybuchowej spowodowanej przez pyły).

Ponadto tam, gdzie jest to niezbędne, powinny one również być oznakowane wszystkimi informacjami istotnymi dla ich bezpiecznego użytkowania.

I o ile informacje wskazane w pkt od 1 do 7 są oczywiste, o tyle ostatni wymóg, sformułowany w zdaniu powyżej, powoduje spore zamieszanie i poważnie komplikuje sposób zweryfikowania produktu. W krajach Unii Europejskiej obowiązującym systemem jest ATEX, na świecie schemat IECEx, jako procedura dobrowolna, stwarzająca platformę wzajemnego akceptowania kontroli i certyfikacji urządzeń elektrycznych w wykonaniu przeciwwybuchowym, zaś na terenie Ameryki Północnej synonimem ochrony przeciwwybuchowej jest HazLoc-NA® (Hazardous Location Northern America). W warunkach globalizacji produkcji lub co ważniejsze – przy globalizacji dystrybucji wielość systemów certyfikacji i dopuszczeń prowadzi do umieszczania na wyrobach oznakowań i cech według wszystkich obowiązujących w obszarach dystrybucji wymagań. Z punktu widzenia odbiorcy taka sytuacja jest korzystna, ponieważ powoduje, że wyrób dostarczany przez znaczących producentów jest dopracowany i co najistotniejsze – gruntownie sprawdzony przez jednostki notyfikowane. Odczytanie oznaczeń umieszczanych na produktach może już natomiast być utrudnione. Zgodnie z prawem na terenie Unii Europejskiej istotne są wyłącznie cechy umieszczone na wyrobie zgodnie z wymaganiami dyrektywy ATEX, natomiast dodatkowe oznaczenia stanowią gwarancję, że latarka jest skrupulatnie przebadana i spełnia wymagania formułowane według innych systemów. Standardowy system znakowania zgodny z aktualnie obowiązującą dyrektywą ATEX 2014/34/UE i normami pokazuje przykład rysunku wraz z wyjaśnieniami.

   1453           II        2G   Ex  ia      II    B   T4

   [ 1 ]      [   2 ]     [ 3 ]    [4] [ 5 ] [ 6 ] [ 7 ] [ 8 ]

1. oznaczenie CE (fr. Conformité Européenne) umieszczone na wyrobie jest deklaracją producenta, że oznakowany wyrób spełnia wymagania dyrektyw Unii Europejskiej (UE),
2. numer identyfikacyjny certyfikującej wyrób jednostki notyfikowanej,
3. symbol wykonania przeciwwybuchowego,
4. grupa wybuchowości,
5. kategoria urządzenia,
6. rodzaj ochrony przeciwwybuchowej,
7. podgrupa wybuchowości,
8. klasa temperatur.

Wymagane oznakowanie latarki określa jej przeznaczenie, zastosowane systemy zabezpieczeń, wskazuje producenta, jednostkę certyfikującą itd., co sprawia, że nie jest anonimowa, jak spora część znajdujących się na rynku produktów. W ten sposób eliminuje się ryzyko posługiwania się w strefach potencjalnie niebezpiecznych urządzeniem stwarzającym zagrożenie. To wystarczający powód, by przy wyborze latarek kierować się ich oznakowaniem na równi z funkcjonalnością, niezawodnością, jakością i indywidualnymi preferencjami.

Bogusław Poremski jest bryg. w st. spoczynku, absolwentem Wyższej Oficerskiej Szkoły Pożarniczej, absolwentem Politechniki Śląskiej – Wydziału Transportu Samochodowego

marzec 2019

Literatura

Akty prawne

1. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/34/UE z 26 lutego 2014 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstwa państw członkowskich odnoszących się do urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w atmosferze potencjalnie wybuchowej.
2. Ustawa z 13 kwietnia 2016 r. o systemach oceny zgodności i nadzoru rynku.
3. Rozporządzenie ministra rozwoju z 6 czerwca 2016 r. w sprawie wymagań dla urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w atmosferze potencjalnie wybuchowej.
4. Rozporządzenie ministra gospodarki z 22 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w przestrzeniach zagrożonych wybuchem.
5. Dyrektywa 1999/92/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 16 grudnia 1999 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa.
6. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z 8 lipca 2010 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy związanych z możliwością wystąpienia w miejscu pracy atmosfery wybuchowej.

Publikacje

1. Poradnik inżyniera – znakowanie urządzeń w wykonaniu przeciwwybuchowym, Grupa WOLFF safety and innovations, Kraków.
2. S. Słaboszewski, Zrozumieć EPL w cieniu walki ATEX i IECEx, Grupa WOLFF safety and innovations, Kraków.
3. M. Górny, Dyrektywa ATEX od nowa, GIG-KD „Barbara” Zakład Bezpieczeństwa Przeciwwybuchowego, „Magazyn Ex” 2014, nr 1).
4. Ł. Surowy, Zakres dyrektywy ATEX i przykłady urządzeń z pogranicza dyrektywy, GIG-KD „Barbara” Zakład Bezpieczeństwa Przeciwwybuchowego, prezentacja na warsztatach w sprawie dyrektywy 2014/34/UE, Warszawa 26.11.2015 r.
5. M. Kwasigroch, A. Cwojdzinska, Dyrektywa ATEX i znak Ex – uregulowania prawne a oferta ASTE dla stref zagrożonych wybuchem (materiały szkoleniowe), Gdańsk 2006.