Krzyż Świętego Floriana

W ostatnim czasie do polskiego systemu orderowo-odznaczeniowego włączono dwa interesujące odznaczenia, którym patronuje św. Florian. Są to jedne z najmłodszych polskich odznaczeń państwowych.

Pierwszy z nich to Krzyż Świętego Floriana. Jest to odznaczenie państwowe ustanowione ustawą z dnia 17 grudnia 2021 r. o ochotniczych strażach pożarnych (DzU z 2023 r. poz. 194 ze zm.), która wprowadziła w art. 40 zmiany polegające na włączeniu Krzyża Świętego Floriana do katalogu odznaczeń do ustawy z dnia 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach (DzU z 2020 r. poz. 138). Nowo ustanowiony tym przepisem art. 17c ustawy o orderach i odznaczeniach stanowi, że nagrodą za wybitne osiągnięcia w realizacji zadań wynikających z bycia członkiem ochotniczej straży pożarnej jest Krzyż Świętego Floriana. W precedencji odznaczeń Krzyż Świętego Floriana umieszczony jest za Lotniczym Krzyżem Zasługi, a przed Medalem za Ofiarność i Odwagę. Odznaczenie to nie dzieli się na stopnie. Krzyż nadawany jest przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek ministra właściwego do spraw wewnętrznych (obecnie organem tym jest Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji).

Odznaką Krzyża Świętego Floriana jest krzyż gwiaździsty sześcioramienny (znany motyw silnie związany z domeną ratownictwa medycznego, a także z kilku innych odznaczeń) o rozpiętości ramion 38 mm, srebrzony i oksydowany, z baryłkowatym uszkiem i kółkiem do zawieszenia, ze stylizowanymi płomieniami między ramionami. Na górnym ramieniu krzyża (nad głową postaci św. Floriana) widnieje orzeł przedstawiony według wzoru określonego w ustawie z dnia 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych (DzU z 2019 r. poz. 1509 ze zm.) dla godła państwowego.

W centrum krzyża umieszczone jest wyobrażenie patrzącego w górę św. Floriana w  renesansowej zbroi płytowej, podtrzymującego w zgięciu lewej ręki chorągiew, a w prawej ręce trzymającego naczynie z wylewaną wodą. Na odwrotnej stronie krzyża jego boczne ramiona zakończone są stylizowanymi żeleźcami toporków strażackich (łącznie są cztery, umieszczone w ten sposób, że układają się zgodnie z ruchem wskazówek zegara), a pośrodku krzyża znajduje się dewiza w postaci wypukłego, majuskułowego napisu w sześciowierszowej pionowej kolumnie w układzie: „W / JED / NO / ŚCI / SI / ŁA”. Krzyż zawieszony jest na ciemnogranatowej rypsowej wstążce (wykonanej z tkaniny o charakterystycznej fakturze w postaci pionowych pętelek, która nadaje wstążkom luksusowy wygląd) o szerokości 38 mm, z umieszczonymi na brzegach połączonymi prążkami – żółtym i czerwonym, o szerokości 2 mm każdy, przy czym prążki skrajne są żółte.

a)

b)

c)

Zasłużeni dla społeczności

Odznakę Świętego Floriana „Za Zasługi dla Społeczności Lokalnej” wprowadzono na mocy ustawy o ochotniczych strażach pożarnych. Wspomina się o niej w art. 30 tejże ustawy. Może ona być nadana osobom wyróżniającym się w podejmowaniu działań w celu ochrony życia, zdrowia, mienia lub środowiska.

Szczegółowe kwestie związane z opisywaną odznaką (w tym jej wzór i szczegółowy opis) poruszone są w rozporządzeniu ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 9 listopada 2022 r. w sprawie Odznaki Świętego Floriana „Za Zasługi dla Społeczności Lokalnej” (DzU poz. 2285) wydanym na podstawie art. 30 ust. 2 ustawy o ochotniczych strażach pożarnych. Odznakę stanowi krzyż maltański o rozpiętości ramion 38 mm, srebrzony i oksydowany, o sfazowanych gładkich bokach i chropawej powierzchni (symbolizującej trudy służby pożarniczej), mający między ramionami złocone od strony lica romby z pojedynczymi promieniami bijącymi w środek krzyża,
a we wcięciu górnego ramienia uszko i kółko do zawieszenia. Pośrodku krzyża widnieje wyobrażenie św. Floriana w półpostaci, w antycznym hełmie i zbroi, obejmującego lewą ręką chorągiew, a w prawej trzymającego naczynie z wylewaną wodą. Strona odwrotna jest gładka, z wypukłymi inicjałami z liter „RP” na górnym ramieniu i wypukłym, majuskułowym trójwierszowym napisem „ZA ZASŁUGI / DLA SPOŁECZNOŚCI / LOKALNEJ” w poprzek ramion. Wstążka z ciemnogranatowego rypsu ma szerokość 36 mm, żółte prążki o szerokości 2 mm po bokach, a pośrodku trzy połączone prążki: czerwony, biały i czerwony, każdy szerokości 3 mm. Odznakę według stosownych przepisów rozporządzenia nadaje minister właściwy do spraw wewnętrznych w drodze postanowienia. Z wnioskiem o nadanie odznaki występuje komendant główny Państwowej Straży Pożarnej z inicjatywy własnej lub z inicjatywy wojewody, komendanta wojewódzkiego PSP, organu administracji zespolonej lub organu administracji niezespolonej, organu jednostki samorządu terytorialnego, szefa Wojskowej Ochrony Przeciwpożarowej, prezesa OSP (tak stanowi § 2 ust. 1 i 2 rozporządzenia). Odznakę może również nadać minister właściwy do spraw wewnętrznych z własnej inicjatywy. 11 listopada 2022 r., z okazji Narodowego Święta Niepodległości, minister spraw wewnętrznych i administracji po raz pierwszy wręczył osobom nominowanym odznaki za zasługi dla społeczności lokalnej.

a)

b)

Na temat patrona opisywanych odznaczeń napisano już bardzo wiele, a szczegółowy opis tej postaci wykraczałby poza skromne ramy niniejszego artykułu. Warto jednakże odnotować kilka ciekawych faktów związanych z samymi już tylko odznaczeniami. Wizerunek świętego utrwalony na Krzyżu Świętego Floriana odbiega od realiów historycznych, zwłaszcza w zakresie przedstawienia zbroi (jest to tu klasyczna późnośredniowieczna zbroja płytowa), która na rzymską nie wygląda, oraz uzbrojenia (zastosowano tu rapier z charakterystyczną gardą zamiast nierozerwalnie związanego z wizerunkiem rzymskiego legionisty miecza typu gladius). Ekwipunek ma w sferze wzornictwa wyraźnie renesansowe cechy (jest to tak zwana zbroja biała, pokrywająca pancerzem płytowym całe ciało rycerza, stosowana w Europie od XV w.). Wyraźnie widzimy tu zdobienia pokrywające płyty pancerza, co czyni zbroję nie tylko pragmatycznym ekwipunkiem służącym ochronie osoby jej używającej. Cała konwencja ma zresztą cechy charakterystyczne dla rozumienia pojęcia antyku w epoce renesansu. W tym miejscu należy zaakcentować wyraźne (żeby nie powiedzieć: uderzające) podobieństwo wizerunku umieszczonego na odznaczeniu z wizerunkiem św. Floriana utrwalonym w formie płaskorzeźby na Bramie Floriańskiej w Krakowie. Sama brama jest średniowieczna, aczkolwiek wizerunek św. Floriana pochodzi z XVIII w. Da się tu dostrzec wyraźną inspirację twórców projektu odznaczenia krakowskim wizerunkiem świętego, lecz dla zachowania czystości układu odznaczenia pominięto niektóre elementy kompozycji widoczne na Bramie Floriańskiej (płonący dom, chmurę dymu oraz tarczę z innymi utensyliami, widoczną w prawym dolnym rogu). Zbieżność ta wyjaśnia poniekąd renesansowe rysy wizerunku.

Uznanie dla OSP

Obydwa odznaczenia są oficjalnymi odznaczeniami państwowymi. Jak dotychczas idea ochotniczego pożarnictwa nie była w tej sferze przez ustawodawcę dostrzegana, a przynajmniej nie tak, jak za postrzegana jest teraz, a członkowie ochotniczych straży pożarnych otrzymywali odznaczenia takie jak strażacy PSP. W chwili obecnej mamy dwa odznaczenia wybitnie z ochotniczymi strażami pożarnymi związane. Inne, takie jak np. medal „Za Zasługi dla Pożarnictwa”, Złoty Znak Związku Ochotniczych Straży Pożarnych RP czy też liczne inne odznaczenia związane tematycznie z postacią św. Floriana, są odznaczeniami prywatnymi.

 Kolorystyka wstążek jest bardzo zbliżona. Dominuje kolor granatowy, nawiązujący do koloru munduru wyjściowego strażaków. Złoto i czerwień odwołują się do fenomenu ognia. W przypadku odznaki do gamy kolorów dochodzi jeszcze biel.

Będące elementem korpusu odznaczenia baryłkowate uszko mieszczące metalowe kółeczko służące do łączenia odznaczenia ze wstążką stanowi w obu przypadkach nawiązanie do międzywojennej (i starszej) tradycji stylistycznej. Obecnie bardzo często spotykamy takie elementy w formie zwykłych oczek.

W prace nad projektami opisywanych odznaczeń zaangażowana była artystka medalier Dobrochna Surajewska, mająca bogate doświadczenie w różnorodnych projektach. Krzyż jest odznaczeniem bardzo atrakcyjnym, zaprojektowanym z dbałością o szczegóły, bogatym w symbolikę. Odznaka ma tę szczególną cechę, że jest posrebrzana oraz ozdobna w złocenia, co dodatkowo podnosi jej walory estetyczne.

Należy podkreślić, że nie są to odznaczenia o charakterze egalitarnym (powszechnym). Jest oczywiste, że nie możemy mówić o równości, gdy rozważamy takie fenomeny, jak odznaczenia, gdyż z zasady mówimy o czymś, co ma służyć wyróżnieniu. Należy jednak pamiętać, że nie wszyscy mają szansę zostać przedstawionymi do wyróżnienia opisywanymi odznaczeniami. Trzeba bowiem spełnić jeden podstawowy warunek, tzn. być członkiem ochotniczej straży pożarnej.

Pragnę uprzejmie podziękować pani Dobrochnie Surajewskiej oraz st. bryg. Sławomirowi Kukfiszowi za pomoc udzieloną podczas prac nad niniejszym artykułem.

 st. kpt. Dominik Kabat pełni służbę w Biurze Logistyki Komendy Głównej PSP