Kryptonim ZDR

Na terenie ośmiotysięcznego Trzemeszna w pow. gnieźnieńskim (woj. wielkopolskie) funkcjonuje potężny kompleks przemysłowy. Ze względu na kumulację zagrożeń znajduje się on pod czujnym okiem strażaków.

Na ponad 70 ha pomiędzy linią kolejową Poznań - Inowrocław a drogą krajową nr 15 funkcjonuje osiem różnego rodzaju podmiotów. Kompleks tworzą m.in. największe w Europie zakłady produkcyjne wełny mineralnej, jeden z największych krajowych producentów mączki ziemniaczanej oraz jeden z kilkunastu w regionie zakładów dużego ryzyka wystąpienia awarii przemysłowej. Znajdują się w nim hale i linie produkcyjne, magazyny, place składowe, rurociągi, zbiorniki oraz silosy surowców i wyrobów gotowych, obiekty administracyjne, garaże, warsztaty, parkingi, drogi, bocznice kolejowe, instalacja dopalania tlenku węgla, sześć kominów o wysokości od 50 do 110 m, a także restauracja i miejsce odpraw celnych. W ciągu doby pracuje tu ponad tysiąc osób, przyjmowanych i ekspediowanych jest do 250 samochodów ciężarowych.

Historia przemysłu w tym miejscu sięga lat 80. XIX w. Od lat 70. ubiegłego wieku, związana jest  z zakładami Izopol, które były jednymi z największych w Polsce i jedynymi wytwarzającymi jednocześnie azbestowo-cementowe płyty dachowe (tzw. eternit) oraz wełnę mineralną i jej galanterię. Ze względu na ogniotrwałość i wytrzymałość produkowane na dużą skalę w ostatnich dekadach XX w. płyty eternitowe przyczyniły się do wyparcia - szczególnie na terenach wiejskich - palnej słomy i gontu, a co za tym idzie do zwiększenia bezpieczeństwa pożarowego. Ze względu na szkodliwość azbestu produkcja eternitu w większości rozwiniętych państw świata została jednak zakazana, a wyroby te są sukcesywnie usuwane. Ostatnie tego typu płyty powstały w Trzemesznie 18 lat temu, a rakotwórczy azbest zastąpiono celulozą. W dobie przekształceń gospodarczych zakłady zostały podzielone i sprzedane różnym nabywcom, także zagranicznym, którzy stale je rozwijają.

Wełna ze stopionych skał

Drugim kierunkiem produkcji była i jest do dziś wełna mineralna (kamienna), stanowiąca materiał izolacyjny pochodzenia mineralnego. Stosuje się ją powszechnie w budownictwie jako izolację termiczną i akustyczną, również jako rdzeń budowlanych płyt warstwowych. Początki jej produkcji wiążą się z prowadzonymi w latach 20. XX w. badaniami hawajskiego wulkanu Kilauea. Zauważono wówczas, że podczas erupcji powstają specyficzne włókna, przypominające strzępki wełny, zwane włosami bogini wulkanu. W rzeczywistości wyrzucana  z ogromną siłą do atmosfery bazaltowa lawa tworzyła ogniste fontanny, które schładzane przez wiatr, opadając, częściowo zamieniały się w owe włókna.

Stworzone przez naturę dzieło i jego właściwości wykorzystano, opracowując technologię produkcji na skalę przemysłową. Stosuje się w niej bazalt i jego głębinowy odpowiednik gabro, kruszywo kamienne oraz domieszki innych minerałów. W ekstremalnie wysokich temperaturach (bazalt +1400°C) są one roztapiane do postaci lawy m.in..w elektrycznym piecu szybowym wielkości pięciokondygnacyjnego budynku, następnie rozwłókniane i schładzane powietrzem. Do powstałych włókien dodawana jest specjalna żywica (lepiszcze), która ulega polimeryzacji, a następnie formowane są produkty finalne w postaci płyt, mat, otulin lub luźnego granulatu. Mają wszechstronne zastosowanie, a po hydrofobizacji nie chłoną wody. Lepiszcze przez wiele lat dostarczano do zakładów koleją, a dwie dekady temu wybudowano jego wytwórnię, która dała początek obecnemu zakładowi. 

Prefere Resins Poland

Zakład ten produkuje żywicę fenolowo-formaldehydową (lepiszcze) metodą syntezy organicznej, systemem szarżowym w ruchu ciągłym. Według Polskiej Klasyfikacji Działalności jest to produkcja tworzyw sztucznych w formie podstawowej, a według europejskiej produkcja pozostałych podstawowych chemikaliów organicznych.

Na mocy ustawy Prawo ochrony środowiska (POŚ) z 27 kwietnia 2001 r.  oraz  rozporządzenia ministra gospodarki z 10 października 2013 r. w sprawie rodzajów i ilości substancji niebezpiecznych (w tym przypadku fenol, formalina, trójetyloamina, mocznik), których znajdowanie się w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładów o zwiększonym (ZZR) albo o dużym ryzyku (ZDR) wystąpienia poważnej awarii przemysłowej, trzemeszeńska wytwórnia została zakwalifikowana jako zakład o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii. Opracowano więc odpowiednie dokumenty i procedury: zgłoszenie ZDR, program zapobiegania awariom, raport o bezpieczeństwie, wewnętrzny plan operacyjno-ratowniczy, wdrożenie systemu bezpieczeństwa, a także plan powiadamiania sąsiedzkiego na wypadek awarii.  

Środki  bezpieczeństwa

W zakresie zabezpieczenia technicznego, umożliwiającego wykonywanie prac w strefie powstałej awarii oraz neutralizację ich skutków, zakład wyposażony jest w sprzęt ochrony indywidualnej: maski filtrujące z pochłaniaczami par dla poszczególnych mediów, odzież ochronną, ubrania ochrony przeciwchemicznej, podręczny sprzęt gaśniczy, kurtyny wodne, generator piany lekkiej oraz alkoholoodporny środek pianotwórczy typu AR-AFFF. Posiada detektory do wykrywania oparów poszczególnych mediów i detektor amoniaku, a ponadto piasek i sorbenty do likwidacji powstałych wycieków substancji chemicznych oraz kontener do gromadzenia odpadów technologicznych i tych, które powstaną podczas awarii. Dysponuje sygnalizacyjno-alarmowymi systemami eksplozymetrycznymi i systemami detekcji pożaru. W obrębie zakładu oraz na terenie kompleksu rozmieszczone są syreny elektronicznego dźwiękowego systemu ostrzegania (DSO) z możliwością nadawania sygnałów i komunikatów ostrzegawczych w języku polskim i angielskim. Obowiązuje zakaz palenia. Co kwartał odbywają się ćwiczenia PSP z Gniezna oraz OSP KSRG z gminy Trzemeszno, a raz na trzy lata ćwiczenia sił i środków PSP/OSP KSRG, spoza systemu z terenu powiatu oraz SGRChem z JRG 6 z Poznania. W zależności od sprawdzanego wariantu w zakładzie ćwiczyły również SIS PSP z Wielkopolski, woj. kujawsko-pomorskiego i Wojskowej Straży Pożarnej 33. Bazy Lotnictwa Transportowego w Powidzu. Właściwym organem PSP w sprawach dotyczących realizacji postanowień POŚ w zakresie ZDR jest komendant wojewódzki PSP. W zakładzie co roku przeprowadzane są czynności kontrolno-rozpoznawcze. Dokonują ich: Wydział Kontrolno-Rozpoznawczy KW PSP w Poznaniu - w zakresie postanowień POŚ związanych z ZDR oraz KP PSP w Gnieźnie - w zakresie pozostałych wymogów ochrony przeciwpożarowej. Na podstawie rozkazu wielkopolskiego komendanta wojewódzkiego PSP zorganizowano po raz kolejny ćwiczenia podmiotów ratowniczych powiatu gnieźnieńskiego pod kryptonimem „ZDR”.

Uwaga - ogłaszam alarm chemiczny

Na terenie zakładu doszło do rozszczelnienia instalacji przesyłowej. Przyczyną było uderzenie samochodu ciężarowego manewrującego na utwardzonym, betonowym placu ze studzienkami kanalizacyjnymi w słup podtrzymujący rurociąg transportowy. W jego wyniku doszło do rozszczelnienia i wielopunktowego wycieku formaliny o ciśnieniu 3 barów. Sprawca odjechał z miejsca zdarzenia. Zaszła konieczność przeprowadzenia ewakuacji pracowników, również z biurowca należącego do jednego z sąsiednich zakładów. O zdarzeniu poinformowano kierownika produkcji i dyrektora zakładu, który nakazał postępowanie zgodnie z wewnętrznym planem ratowniczym i planem powiadamiania sąsiedzkiego. Wstrzymano proces technologiczny i przystąpiono do ewakuacji ludzi, poinformowano służbę ochrony, włączono system DSO i powiadomiono SK KP PSP w Gnieźnie. Po przyjęciu zgłoszenia dyżurny uruchomił procedury zawarte w powiatowym planie ratowniczym - zadysponował siły i środki z JRG w Gnieźnie i OSP KSRG Trzemeszno. Informację o awarii przekazano komendantowi powiatowemu PSP, WSKR w Poznaniu, władzom samorządowym gminy Trzemeszno oraz powiatu gnieźnieńskiego, a także innym służbom i instytucjom.

Na miejscu akcji

Zastępy OSP Trzemeszno przeprowadziły rozpoznanie wstępne i przekazały meldunek sytuacyjny do PSK. Druhowie zabezpieczyli miejsce zdarzenia i ustawili kurtyny wodne zasilane ze zbiorników samochodów. Działania prowadzono od strony zawietrznej. Po kilkunastu minutach dotarły SIS PSP z Gniezna wraz z dowódcą JRG. Przejął on dowodzenie, jako kierujący działaniem ratowniczym (KDR) na szczeblu interwencyjnym. Strażacy z PSP przeprowadzili rozpoznanie, wyznaczyli strefę niebezpieczną, sprawili kolejne kurtyny wodne, zabezpieczyli studzienki kanalizacyjne i przystąpili do ograniczenia wycieku oraz prowizorycznego uszczelnienia rurociągu. Na teren zakładu systematycznie przybywały zaalarmowane zastępy OSP. KDR zdecydował o konieczności wsparcia działających na miejscu sił przez SGRChem z JRG 6 Poznań-Krzesiny oraz podzielił teren akcji na odcinki bojowe, którym przydzielił kryptonimy i kanały radiowe:

OB 1 „Chemia” - JRG Gniezno: GBARt 2,5/25 i SLRCh z przyczepą dekontaminacyjną;  OSP KSRG Trzemeszno: GBARt 2,5/23 i GCBARt 5/35; JRG 6 Poznań: SRch, zadania: ratownictwo chemiczne na poziomie podstawowym, współpraca i wsparcie działań SGRChem „Poznań”, realizującej zadania na poziomie specjalistycznym.

Podstawowy zakres działań:

• rozpoznanie dróg dojazdu - wybór właściwego kierunku dojazdu na podstawie przyrządów na terenie zakładu (rękawy do określania kierunku wiatru, stacja meteo) oraz innych alternatywnych sposobów określania kierunków wiatru (np. po zapadnięciu zmroku kierunek dymów wydobywających się z kominów dobrze oświetlonego kompleksu);
• rozpoznanie liczby poszkodowanych oraz ich stanu - sprawdzenie terenu awarii oraz ustalenie z kierownictwem liczby osób znajdujących się w zakładzie; nadzór i wsparcie przy ewakuacji sąsiednich firm;
• rozpoznanie i identyfikacja emitowanej do atmosfery substancji - za pomocą dostępnych przyrządów pomiarowych (ZDR i PSP), dostępnej dokumentacji (zakład, PSK, internetowe bazy danych) oraz wywiadu na miejscu zdarzenia, również pod kątem udzielenia pomocy osobom poszkodowanym i możliwego zagrożenia dla ratowników;
• wyznaczenie stref zagrożenia - praca w CUG i AODO, wykorzystanie dostępnych przyrządów pomiarowych i źródeł informacji;
• zabezpieczenie studzienek kanalizacyjnych - wykorzystywanie korków zalewowych (tzw. stopa słonia) oraz pneumatyki uszczelniającej: korków, poduszek itp.;
• sprawienie kurtyn wodnych i ich odpowiednie ustawienie, w celu skutecznego zabezpieczenia terenu przed rozprzestrzenianiem się par substancji niebezpiecznych;
• ograniczenie parowania rozlanej substancji przez położenie poduszki z piany odpornej na działanie rozlanej substancji;
• próba ograniczenia wycieku - zastosowanie podstawowego dostępnego sprzętu: folii, taśm i past uszczelniających;
• współpraca z kierownictwem zakładu w celu wypracowania zamiaru taktycznego w odniesieniu do emitowanej substancji;
• organizacja zaopatrzenia wodnego - zapewnienie ciągłości zasilania wodą kurtyn o odpowiedniej wydajności i ciśnieniu oraz na potrzeby dekontaminacji;
• wsparcie SGRChem przy dekontaminacji.

Zakres działań specjalistycznych obejmował: likwidację wycieku, zabezpieczenie i usunięcie substancji niebezpiecznej, monitoring stref zagrożenia, ocenę rozmiarów zagrożenia i prognozowanie jego rozwoju, prowadzenie dekontaminacji.

OB 2 „Woda” - JRG Gniezno: SLRr z przyczepą pompową i GCBA 9,5/ 50; OSP KSRG Witkowo:  GCBA 6,6/ 32, OSP KSRG Skorzęcin: GCBA 5/24, OSP KSRG Mieleszyn: GCBA 5/24,  OSP Ułanowo: GCBA 5,5/32, OSP Żydowo: GCBA 5/32, OSP Wiekowo: GLBAM 0,7/22, OSP Kruchowo: GBAM 2,8/20+8 - dwie ostatnie w zakresie zapewnienia zaopatrzenia wodnego, tzw. jednostki pompowe. Zadania:

•  budowa PCW na bazie zbiornika przeciwpożarowego V 500 - OSP Wiekowo + bufor - zbiornik przenośny 10 m³ wody i OSP Kruchowo, zabezpieczenie PCW kurtyną wodną (sumaryczna wydajność pomp przenośnych i autopomp obu jednostek - 10 tys. l/min, wydajność pompy zasilającej bufor z V 500 - 2000 l/min, wydajność pomp napełniających pojazdy z bufora - 2000 l/min); 
•  budowa na zachód od ZDR (po zawietrznej) bufora o pojemności 30  m³ wody i wydajności 2000 l/min - JRG Gniezno: dwa zbiorniki przenośne, każdy o pojemności 10 m³ wody + zbiornik  GCBA 9,5/50;
•  dostarczanie wody z PCW do bufora przy ZDR systemem dowożenia - GCBA OSP Witkowo, Skorzęcin, Mieleszyn, Żydowo, Ułanowo: łącznie 27 m³;
• zapewnienie zaopatrzenia wodnego dla OB 1.

OB 3 „Ewakuacja” - SIS wydzielone doraźnie z OB 2, zastępy dowożące wodę OSP Skorzęcin i OSP Żydowo. Zadania: ewakuacja pracowników z biurowca we współpracy z zakładowymi grupami przeciwpożarowymi.

Po dwóch godzinach ćwiczeń uznano postawione cele za zrealizowane i zakończono działania na wszystkich odcinkach.

Zaopatrzenie wodne

Tworzy je międzyzakładowa sieć hydrantowa, niezależna od sieci miejskiej, zasilana z pompowni należącej do jednego z zakładów na terenie kompleksu. Występuje w niej ciśnienie około 5 barów. W praktyce może jednak skutecznie zasilić tylko jeden hydrant, co jest niewystarczające w stosunku do potrzeb w przypadku dużego pożaru lub działań związanych z ograniczaniem skutków awarii chemicznej. Alternatywą jest dostarczanie wody z istniejących zbiorników przeciwpożarowych za pomocą wyspecjalizowanych w tym zakresie zastępów PSP i OSP.  Możliwość taką dają :

• zbiornik V 150 sztuczny, zamknięty, podziemny, o pojemności 150 m³, dwie nasady 110, czas działania przy 2000 l/min - 75 min, przy 3000 l/min - 50 min, przy 4000 l/min - 37 min, a przy 5000 l/min - 30 min;
• zbiornik V 500 sztuczny, zamknięty, naziemny o pojemności 500 m³, wyposażony w nasadę 110, maksymalne spotkane napełnienie - ¾ pojemności, tj. około 380 m³, na jego bazie rozwijany i budowany jest w czasie akcji i ćwiczeń PCW, może być dopełniany. Czas działania przy wydajności 2000 l/min - 4 godz. 10 min, przy 3000 l/min - 2 godz. 40 min, przy 4000 l /min - 2 godz. 10 min, przy 5000 l/min - 1 godz. 40 min i przy 6000 l/min - 1 godz. 23 min;
• zbiornik V 900 sztuczny, naziemny, odkryty, o pojemności 900 m³, pobór wody przez pompy pożarnicze bezpośrednio z lustra wody, może być dopełniany wodą technologiczną z Jeziora Popielewskiego przez stały rurociąg o wydajności 3000 l/min. Czas działania przy 2000 l/min - 7 godz. 30 min, 3000 l/min - 5 godz., 4000 l/min - 3 godz. 25 min, 5000 l/min - 3 godz. i 6000 l/min - 2 godz. i 30 min;
• dostarczanie wody do ZDR z V 900 i V 500 z wykorzystaniem samochodu wężowego SW 3000 (przy ciśnieniu 8 barów) - odległość 600 m od wschodu lub 850 m od południa i zachodu, zależne od kierunku wiatru.
• ponadto w odległości około 400 m od centrum kompleksu znajduje się Jezioro Kościelne, stanowiące potencjalne źródło czerpania wody. W praktyce pobór wody utrudnia różnica poziomów około 15 m (brak dojazdu, opadająca stromo do jeziora wysoka skarpa porośnięta drzewami, pas trzcin, nagły spadek dna, brak miejsc do ustawienia motopomp) oraz ruchliwa droga krajowa nr 15;

Podsumowanie

W ćwiczeniach wzięło udział ponad 70 ratowników PSP i OSP, dowodzonych przez dowódcę JRG Gniezno mł. bryg. Bartosza Klicha. Dysponowali oni następującymi zastępami: GLBAM, GBA/GBAM - 3, GCBA - 7, SLRr, SLRChem, SChem, przyczepą dekontaminacyjną i przyczepą pompową. Ćwiczenia zostały poprzedzone grą aplikacyjną przygotowaną i przeprowadzoną przez komendanta powiatowego PSP w Gnieźnie, podczas której omówiono charakterystykę zakładu, przygotowanie na wypadek wystąpienia zagrożenia oraz właściwości fizykochemiczne magazynowanych i stosowanych w procesie produkcyjnym substancji. Ponadto przedstawiony został scenariusz i taktyka działań z zakresu ratownictwa chemicznego na poziomie podstawowym. W grze wzięli udział wszyscy uczestnicy szkolenia, a przeprowadzono ją w świetlicy OSP Trzemeszno. Jako punkt koncentracji SIS wykorzystano parking obok siedziby OSP i znajdującej się w tym mieście monumentalnej bazyliki. Manewry prowadzono przy ruchu samochodów ciężarowych i wózków widłowych oraz przejściu zmian pracowniczych. Na kilkadziesiąt minut zablokowano wewnętrzny kolejowy ruch manewrowy. Do pozoracji wycieku użyto specjalnie przygotowanej rury zasilanej wodą. Od ostatnich ćwiczeń został oddany do użytku odcinek drogi ekspresowej S 5 łączącej autostradę A2 i Gniezno, co skróciło czas dojazdu do zakładu SGRChem-Eko JRG 6 Poznań-Krzesiny, a sam przejazd stał się bezpieczniejszy. Zabezpieczenie operacyjne Gniezna na czas manewrów stanowił zastęp GBARt z OSP KSRG Zdziechowa. Ćwiczenia obserwowali m. in. : mł. bryg. Jarosław Kuśmirek - Naczelnik Wydziału Operacyjnego KW PSP w Poznaniu, mł. bryg. Jacek Michalak - Komendant Powiatowy PSP w Gnieźnie i Marek Kosmala - dyrektor Wydziału Spraw Obywatelskich i Zarządzania Kryzysowego Starostwa Powiatowego w Gnieźnie.

Mądry przed szkodą

Funkcjonowanie na danym terenie zakładu dużego ryzyka wymaga współpracy oraz koordynacji różnego rodzaju podmiotów, począwszy od jego kierownictwa, przez PSP, władze samorządowe gminy i powiatu, OSP, służby medyczne po sąsiednie firmy. Na przestrzeni kilku ostatnich lat, po przeprowadzanych ćwiczeniach realizowane były w miarę możliwości zgłaszane uwagi i  wnioski. Ich wymiernym efektem mającym znaczący wpływ na zwiększenie poziomu bezpieczeństwa zakładu, kompleksu, miasta i gminy oraz skuteczność działań ratowników są  m. in. :

• wyposażenie zakładu w maski filtracyjne i środek pianotwórczy odporny na działania alkoholi,
• utworzenie centrum monitoringu zagrożeń kompleksu zapewniającego monitoring wizyjny i pożarowy, ewidencję pojazdów, pracowników i gości itp. oraz uruchomienie wspominanego  DSO.
• wyeliminowanie ruchu pojazdów pracowników, którzy parkują poza kompleksem,
• doposażanie OSP Trzemeszno w sprzęt uwzględniający występujące na terenie ZDR zagrożenia m. in.: zestawy ratownictwa medycznego PSP R1 z noszami - deskami (łącznie cztery) oraz defibrylator automatyczny, 12 nadciśnieniowych aparatów oddechowych i taką samą liczbę butli zapasowych, dwa zestawy typu PRO-PAK oraz samochód GCBARt 5/35 z możliwością ograniczania stref skażeń,
• wyznaczenie miejsc koncentracji SIS KSRG, rozwinięcia zaplecza logistycznego, pracy SDiŁ, weryfikacja zewnętrznych punktów czerpania wody itp.,
• utworzenie w Trzemesznie podstacji pogotowia ratunkowego (ZRM typu „P”),
• umożliwienie wykorzystania znajdującego się na terenie miasta tzw. lądowiska gminnego do przyjmowania śmigłowców ratowniczych po zmierzchu (w zasięgu LPR z Poznania i Bydgoszczy).

fot. autor