Katastrofy budowlane w taktyce

Decyzje podjęte przez pierwszych dowódców mogą być kluczowe i wpłynąć na powodzenie i sprawność całej akcji ratowniczej. Na jakiej podstawie należy je więc podejmować? Jak ukierunkować pierwsze działania? Jaką przyjąć taktykę dla pierwszych zastępów, zanim na miejscu powstanie sztab, przybędą grupy poszukiwawczo-ratownicze, dostępny będzie wyspecjalizowany sprzęt techniczny? Na te pytania postaram się odpowiedzieć w tym artykule.

W sierpniowym numerze „Przeglądu Pożarniczego” w artykule o drewnianych konstrukcjach podporowych pokazałem, jak ważną rolę podczas akcji ratowniczej po katastrofie budowlanej odgrywa umiejętne posługiwanie się technikami stabilizacji naruszonych elementów budynku. To obowiązek każdego ratownika, nie tylko specjalistów z grup poszukiwawczo-ratowniczych.
Październikowa katastrofa budowlana w katowickiej kamienicy pokazała, jak trudny jest to rodzaj akcji i jak ciężkie zadania stoją przed ratownikami. Stabilizacja naruszonych konstrukcji budowlanych, mimo że niezwykle istotna, jest tylko elementem tej skomplikowanej układanki. Na problem trzeba patrzeć szerzej i podchodzić do niego wielowymiarowo.

Działania podstawowe

Przede wszystkim trzeba odnieść się do podstawowego dokumentu zatwierdzonego w lipcu 2013 r. przez komendanta głównego PSP - Zasad organizacji działań poszukiwawczo-ratowniczych w krajowym systemie ratowniczo-gaśniczym. Jak wspominałem w poprzednim artykule, wprowadzają one trzypoziomową gradację działań. Już na podstawowym poziomie przy niezwłocznym alarmowaniu zespół ratowniczy składający się z co najmniej sześciu ratowników musi sprostać szeregowi zadań poszukiwawczo-ratowniczych (także po katastrofie budowlanej) [1].
Aby móc temu sprostać, trzeba przejść szkolenie w ramach doskonalenia zawodowego (spełniać wymagania szkoleniowe) oraz dysponować sprzętem i środkami technicznymi do działań poszukiwawczo-ratowniczych w zakresie podstawowych czynności ratowniczych.

Kwalifikacje

Działania poszukiwawczo-ratownicze w zakresie podstawowym mogą prowadzić strażacy po szkoleniu kwalifikacyjnym. Strażacy OSP zdobywają je na szkoleniu podstawowym strażaków ratowników OSP cz. I i II. Ratownicy innych jednostek mogą prowadzić działania na poziomie podstawowym, jeśli przeszli odpowiednie szkolenie specjalistyczne według odrębnych zasad. Wszystkie szkolenia powinny umożliwiać prowadzenie czynności z zakresu kwalifikowanej pierwszej pomocy, tak aby zagwarantować liczbę ratowników niezbędną do zachowania ciągłości działań ratowniczych [1].

Wyposażenie

Zestawienie sprzętu i minimalne wyposażenie określa załącznik nr 2 do Zasad. W praktyce jest to sprzęt, który z reguły stanowi wyposażenie każdego samochodu ratowniczo-gaśniczego pełniącego rolę pierwszego wyjazdowego pojazdu. Na liście znajdziemy: ściągacz linowy (przeciągarka ręczna) wraz z linami, łom wielofunkcyjny, łom prosty o długości 130 cm, młot ręczny 5 kg, siekierę 1,5 kg, dwa szpadle, łopatę, szuflę, kilof, przecinak i przebijak ręczny, nożyce do cięcia prętów i drutu o średnicy minimum 10 mm, piłę ręczną do metalu wraz z zapasowymi brzeszczotami, pilarkę łańcuchową do drewna z prowadnicą minimum 370 mm o napędzie spalinowym z zapasową prowadnicą i łańcuchem, piłę tarczową do stali i betonu o napędzie spalinowym wraz z tarczami, agregat prądotwórczy o mocy minimum 2,2 kW z napędem spalinowym, o stopniu ochrony IP 54, przedłużacz elektryczny 230V o długości minimum 20 m na zwijadle z rozdzielaczem (1f/1f+1f+1f), maszt oświetleniowy minimum 2,5 m wysokości, minimum dwie najaśnice po 3000 lm, dwie latarki, hydrauliczny rozpieracz BS z akcesoriami (dwa zamki łańcuchowe, dwa łańcuchy z hakami, końcówką do cięcia blach), hydrauliczne nożyce BC o zdolności cięcia D, cylinder rozpierający typu minimum R120/250 z zestawem końcówek wymiennych (dwie krzyżowe, jedna klinowa, jedna stożkowa, jedna przedłużka o długości minimum 150 mm), agregat zasilający urządzenia hydrauliczne wraz z przewodami minimum 5 m, zestaw poduszek pneumatycznych nisko- lub wysokociśnieniowych, megafon ręczny, eksplozymetr, tlenomierz, przyrząd umożliwiający pomiar stężenia tlenku węgla, siarkowodoru i chloru oraz urządzenie wykrywające promieniowanie jonizacyjne [1].

Jak widać, nie jest to sprzęt wyszukany. Niezwykle przydatny jest znajdujący się w wykazie jeden detektor wielogazowy, wskazujący stężenie wszystkich wymaganych substancji niebezpiecznych (wskazane w załączniku nr 2 do Zasad) i procentową objętość tlenu w powietrzu - zamiast oddzielnych przyrządów.

Działania poszukiwawczo-ratownicze

Rozpoznanie powinno być niezwykle szczegółowe. Decyzje należy podejmować rozważnie, na podstawie jak największej liczby danych. Pochopne działanie może doprowadzić do pogorszenia zastanej sytuacji.

Już samo ustawienie pojazdów ratowniczych i ich odległość od zniszczonego budynku muszą być bezpieczne. Nie podaję konkretnej odległości - czy będzie to 50 m, 100 m, czy 1,5 wysokości budynku itd. Według mnie nie ma jednej właściwej wartości, zawsze jest ona zmienna i zależy od sytuacji na miejscu zdarzenia. To KDR, biorąc pod uwagę takie przesłanki jak np. wysokość budynku, wysokość swobodnie stojących elementów, stopień uszkodzenia konstrukcji, siłę i kierunek wiatru i decyduje o tym, gdzie rozpoczyna się strefa, w której trzeba się liczyć z zagrożeniem.

Zagrożenia ze strony konstrukcji budynku, można podzielić na: widoczne (powstawanie i przesunięcia rys, pęknięcia, odpadające elementy betonowe, sypanie się zaprawy i pyłu ze szczelin) oraz słyszalne (trzaski, dźwięki powstających pęknięć) [2].

Szczególną ostrożność należy zachować przy konstrukcjach i elementach stalowych. Tracą one nośność, nie dając wyraźnych sygnałów (poza trudno zauważalnymi w warunkach akcji przewężeniami). Podczas katastrofy uszkodzeniu lub zniszczeniu ulegają wszelkie instalacje z mediami. Stwarzają one realne zagrożenie zarówno dla poszkodowanych, jak i ratowników. Rozpoznanie szczegółowe w pierwszej fazie działań jest niezwykle trudne, jednak rozpoznanie to proces ciągły, dlatego na każdym etapie działań należy pamiętać o zagrożeniach z ich strony.

Instalacja elektryczna grozi porażeniem prądem. Na każdym etapie akcji, nawet gdy zasilanie do budynku zostało odłączone przez fachowe służby, stosujemy zasadę ograniczonego zaufania i traktujemy wystające przewody i urządzenia elektryczne tak, jakby były pod napięciem. Uszkodzenia tej instalacji mogą być przyczyną inicjacji pożaru i wybuchu.

Instalacja gazowa stwarza zagrożenie wybuchem. Nawet jeśli do katastrofy doszło właśnie w wyniku wybuchu, to trzeba się liczyć z możliwością wystąpienia eksplozji wtórnych i dążyć do jak najszybszego odłączenia tego medium. Należy stale kontrolować za pomocą eksplozymetrów, czy wokół budynku lub potem w poszczególnych pomieszczeniach lub strefach nie wytworzyła się atmosfera wybuchowa.

Instalacja wodociągowa i ciepłownicza - jej uszkodzenie grozi zalaniem pomieszczeń i przestrzeni zablokowanych, w których mogą przebywać ludzie. Dodatkowo woda obciąża nienaturalnie konstrukcję, prowadząc do stopniowej utraty stabilności budynku. Gorąca woda z instalacji ciepłowniczej może spowodować oparzenia.

Wstępne ustalenie liczby poszkodowanych

Ustalenie liczby poszkodowanych opiera się między innymi na rozpoznaniu wstępnym. Część osób będzie nawoływać, prosząc o pomoc. Niektórzy poszkodowani, nawet jeśli są nieprzytomni, będą od razu widoczni na gruzowisku lub konstrukcji. Należy zebrać informacje od osób, które wydostały się ze strefy zagrożenia o własnych siłach, sąsiadów, administratora budynku, a także z takich źródeł, jak książki meldunków hotelowych, dzienniki lekcyjne, listy obecności itp., jeśli są dostępne. Na tym etapie ustalamy przybliżoną liczbę osób, a nie ich konkretną lokalizację.

Zabezpieczenie miejsca zdarzenia i jego oświetlenie

Tu sytuacja jest prosta. Po ustaleniu strefy niebezpiecznej oznaczamy ją wszelkimi dostępnymi środkami i metodami. Najlepiej sprawdzi się tu taśma do znakowania terenu akcji. Nie wolno dopuszczać do wyznaczonej strefy osób postronnych, mieszkańców, którzy będą próbowali powrócić do swoich lokali. W tej strefie nawet liczba ratowników jest ograniczona - przebywa w niej tyle osób ile potrzebne jest do wykonania konkretnego zadania. Istotne jest właściwe oświetlenie miejsca zdarzenia. Światło powinno pokrywać jak największą powierzchnię, nie tworząc obszarów zacienionych, nie może oślepiać i utrudniać pracy. Wskazane jest, aby oświetlenie używane wewnątrz budynku miało zasilanie bateryjne/akumulatorowe. W razie potrzeby powinno mieć odpowiedni stopień ochrony Ex.

Jeśli zestawy oświetleniowe zasilane są agregatami prądotwórczymi, szczególną uwagę należy zwrócić na ich ustawienie. Niedopuszczalne jest ustawienie, które może powodować zagrożenie zatruciem spalinami.

Lokalizacja osób

Kiedy już dysponujemy wstępną wiedzą o prawdopodobnej liczbie osób, które będą wymagały pomocy ratowników, należy doprecyzować ich lokalizację. Część z nich może znajdować się na wysokości - co grozi upadkiem, w pomieszczeniach, do których dostęp jest zablokowany, w pomieszczeniach częściowo lub całkowicie zagruzowanych lub zalanych wodą, w szczelinach powstałych z uwarstwienia się stropów, ścian i płyt, na zewnątrz gruzowiska (zasypani lub nie).

Dotarcie do poszkodowanych

Do poszkodowanych można dotrzeć poprzez odgruzowanie i otwarcie wejść głównych oraz wejść do poszczególnych pomieszczeń. W dużej mierze dostęp do nich nie będzie jednak oczywisty, nie obędzie się bez zaangażowania wielu ratowników i sprzętu. Niemniej jednak po dotarciu do poszkodowanego decyzje zaczną się opierać w dużej mierze na sekwencji założeń taktycznych w ratownictwie medycznym [3]. W zależności od sytuacji i stopnia zagrożenia (bezpośrednie zagrożenie życia) niekiedy niezbędna będzie natychmiastowa ewakuacja poszkodowanych, a dopiero w strefie bezpiecznej i zostanie udzielona kwalifikowana pierwsza pomoc.

Często po dojściu do poszkodowanego sytuacja okazuje się dość stabilna i bezpieczna, ale sposób jego uwięzienia jest na tyle skomplikowany, że uniemożliwia ewakuację bez wykonania technicznych czynności uwalniających. W takim przypadku tworzy się możliwie szybko jak największy dostęp do poszkodowanego, by udzielić mu kwalifikowanej pierwszej pomocy w jak najszerszym zakresie. Odpowiednio zabezpieczony i ustabilizowany pod względem medycznym czeka na uwolnienie przez ratowników.

Najbardziej komfortowa dla ratowników jest sytuacja, gdy ze względu na brak szczególnych zagrożeń i nieuwięzienie poszkodowanego można mu udzielić kpp na miejscu w maksymalnym zakresie. Zaopatrzonego poszkodowanego przygotowuje się do bezpiecznej, planowej ewakuacji.

Zabezpieczenie konstrukcji

Zabezpieczenie konstrukcji w zakresie niezbędnym dla zapewnienia bezpieczeństwa ratowników prowadzących działania i ewakuacji poszkodowanych z wykorzystaniem posiadanego sprzętu zostało dokładnie opisane w sierpniowym numerze „Przeglądu Pożarniczego”.

Zabezpieczenie instalacji technicznych

Instalacje techniczne zabezpiecza się bezpośrednio po rozpoznaniu stwarzanego przez nie zagrożenia. W pierwszej fazie zajmują się tym sami ratownicy. Ich zadaniem jest wyłączenie głównego wyłącznika prądu, zakręcenie zaworów itd. Prawidłowość odłączenia poszczególnych instalacji powinna zostać jednak zweryfikowana przez odpowiednie służby. Zawsze stosuje się wspomnianą wcześniej zasadę ograniczonego zaufania.

Wykonanie dostępu

Wykonanie dostępu do zlokalizowanych poszkodowanych (niewymagające wykonywania złożonych prac rozbiórkowych, przekopów, itp.) z wykorzystaniem posiadanego sprzętu, to wszystkie działania umożliwiające przeprowadzenie ewakuacji. Będzie to odgruzowywanie (często ręczne), podnoszenie niewielkich elementów za pomocą sprzętu pneumatycznego, hydraulicznego, mechanicznego, ale także drobne wycięcia i przecięcia elementów drewnianych, betonowych i stalowych za pomocą pił oraz pilarek.

Ewakuacja zwierząt i mienia

Do tych zadań zaliczamy wszelkie działania prowadzące do zapewnienia bezpieczeństwa osobom i zwierzętom przebywającym w uszkodzonym budynku i sąsiadujących zagrożonych budynkach. To również niezbędna ewakuacja i zabezpieczenie mienia o znacznej wartości. Należy dążyć do jak najszybszej organizacji sztabu, który zadba o zastępcze miejsce pobytu osobom ewakuowanym i zadba o ich prawidłową ewidencję.

Współdziałanie z innymi podmiotami ratowniczymi

Jeśli SGPR ma dotrzeć na miejsce zdarzenia śmigłowcem, do obszaru współpracy zalicza się przygotowanie lądowiska dla statku powietrznego [1].
Wraz z przybyciem grupy poszukiwawczo-ratowniczej rozpoczyna się specjalistyczny poziom działań. Jednostki, które do tej pory prowadziły działania, zobowiązane są od tej chwili do wsparcia jednostek specjalistycznych. W zależności od potrzeb i sytuacji, będą to w głównej mierze prace pomocnicze: przy obsłudze specjalistycznego sprzętu do lokalizacji osób zasypanych (np. przy rozstawianiu sensorów geofonu we wskazanych miejscach), przy budowaniu stabilizacji właściwej, przy niezbędnych pracach rozbiórkowych (przebicia przez stropy i ściany, odgruzowywanie, wypompowywanie wody, usuwanie lub zabezpieczanie elementów szczególnie zagrażającym ratownikom i psom ratowniczym).
Do działań specjalistycznych mogą zostać zadysponowane zespoły ratownicze z psami ratowniczymi z OSP lub inne podmioty ratownicze współdziałające z KSRG, których zakres współdziałania określa właściwy terytorialnie plan ratowniczy [1]. Działania z psami mogą prowadzić jedynie te zespoły, które mają ważną specjalność (potwierdzoną odpowiednim dokumentem).

Inne podmioty

Bezpieczeństwo i skuteczność działań ratowniczych wymaga współdziałania ze wszystkimi podmiotami. Zakres ich działań i kompetencji wpływa bezpośrednio na działanie straży pożarnej. Obecność na miejscu katastrofy budowlanej innych służb odciąża ratowników i pozwala się skupić na działaniu typowo ratowniczym. Dodatkowo mogą oni liczyć na fachową wiedzę specjalistów z poszczególnych podmiotów oraz specjalistyczny sprzęt, którym dysponują.

Pogotowie ratunkowe: lekarz pogotowia będzie pełnił rolę koordynatora medycznego działań ratowniczych. Pozwala to na udzielenie pomocy na najwyższym poziomie w przypadku zdarzeń o charakterze masowym lub mnogim. Ułatwia także organizację działań i odciąża strażaków. Zespoły pogotowia udzielają fachowej pomocy medycznej po przekazaniu im poszkodowanych ewakuowanych ze strefy zagrożenia. Są one również odpowiedzialne za transport do szpitalnych oddziałów ratunkowych (w tym jego koordynację). Zabezpieczają od strony medycznej działania ratowników.

Policja: ma za zadanie zabezpieczyć teren wokół zdarzenia przed osobami postronnymi lub utrudniającymi działania. Wyznacza niezbędne objazdy, kieruje ruchem drogowym, zapewnia szybki przejazd na miejsce akcji dodatkowym zespołom ratowniczym. Funkcjonariusze policji mogą sprawnie przeprowadzać ewakuację osób z budynków zagrożonych oraz zabezpieczać ich mienie.
Pogotowie gazowe: zapewnia fachowe odcięcie dopływu gazu do budynku, zabezpiecza instalację gazową poza zniszczonym budynkiem, określa ewentualne zagrożenia na terenie działań ratowniczych oraz dokonuje kontroli stanu instalacji w budynkach sąsiednich.

Pogotowie energetyczne: określa i likwiduje zagrożenia związane z energią elektryczną, dokonuje oględzin instalacji w budynkach sąsiednich i zabezpiecza urządzenia elektryczne.

Pogotowie wodociągowo-kanalizacyjne i pogotowie ciepłownicze: odłącza media doprowadzone do budynku, pomaga w likwidacji zagrożenia, kontroluje instalacje w sąsiednich budynkach.
Jak widać, działania związane z wystąpieniem katastrofy budowlanej są niezwykle trudne, złożone i stawiają przed ratownikami wiele skomplikowanych zadań ratowniczych. Znajomość zakresu działań poszukiwawczo-ratowniczych na poziomie podstawowym wpływa od samego początku na ich bezpieczeństwo i sprawność. Ponadto pierwsze podejmowane decyzje determinują rozwój i kształt akcji poszukiwawczo-ratowniczej jako całości. Prawidłowo przeprowadzona akcja w zakresie podstawowym płynnie, niemal naturalnie przejdzie po przyjeździe SGPR w zakres specjalistyczny. Dla powodzenia całości istotna jest również pełna współpraca ze wszystkimi podmiotami.

Literatura:

• Zasady organizacji działań poszukiwawczo-ratowniczych w KSRG.
• Akcje ratownicze podczas katastrof budowlanych, tłum. Jan Kielin, Kraków 1999.
• Sekwencja założeń taktycznych w ratownictwie medycznym. Procedura nr 1.

kpt. Rafał Podlasiński jest dowódcą sekcji w JRG 15 w Warszawie, członkiem specjalistycznej grupy poszukiwawczo-ratowniczej