Jak czytać leśne mapy? (cz. 2)

Zaopatrzenie uczestników działań w lesie w odpowiednie mapy to podstawa. Wspomagają one organizowanie akcji walki z pożarem lasu.

Leśna prezentacja kartograficzna jest specyficzna i wymaga pewnej wprawy w odczytywaniu treści mapy. Na szczęście rządzą nią żelazne reguły. Wszystkie kolory, sygnatury, grubości linii oraz czcionki, którymi sporządza się opisy, są ściśle określone w „Instrukcji urządzania lasu”. Dzięki temu leśne mapy w każdym zakątku Polski są do siebie podobne. Umiejętność korzystania z nich jako dodatkowego narzędzia sprawi, że las nie będzie skrywał przed nami żadnych tajemnic. Z mapy leśnej przy odrobinie wiedzy i praktyki można wyczytać sporo informacji o terenie i czuć się bezpiecznie w zielonych ostępach - naprawdę trudno z nią zabłądzić.

Mapa drzewostanowa

Na mapie drzewostanowej las wygląda jak wielobarwna mozaika. Wydzielenia (na dowolnej matrycy, czyli gospodarczo-przeglądowej lub przeglądowej, niezależnie od skali) zaznaczone są barwą odpowiadającą gatunkowi panującemu w danym fragmencie lasu, o odcieniu tym ciemniejszym, im wyższy jest jego wiek. Kolory odpowiadające poszczególnym gatunkom są jednoznacznie określone w „Instrukcji urządzania lasu” i tradycyjnie stosowane od lat.

Wprawne oko w ułamku sekundy rozpozna strukturę gatunkową i wiekową lasów dowolnego nadleśnictwa. Są to czynniki mające duży wpływ na możliwość powstania i rozprzestrzeniania się pożaru.

W składzie gatunkowym polskich lasów przeważa kilkanaście gatunków drzew. Drzewostany iglaste są bardziej narażone na pożary od liściastych, ponieważ zawierają w korze i drewnie łatwopalną żywicę, a w igłach olejki eteryczne. W związku z tym, w przeciwieństwie do liści, zielone igły palą się łatwo [więcej o roli pożarowej poszczególnych gatunków drzew w artykule pt. „Pirologia leśna” w nr 7/2016 PP - przyp. autora]. Dlatego też szczególną uwagę należy zwrócić na wszystkie odcienie brązu - oznaczające na mapie palne drzewostany sosnowe.

Zielony kolor, standardowo przypisywany lasom na innych mapach, znajdziemy tylko w przypadku wydzieleń z olszą, jesionem i klonem.

W legendzie tzw. drzewostanówki wszystkie drzewostany podzielono na trzy grupy wiekowe:

1. I klasa wieku 1-20 lat,
2. od 21 lat do wieku rębności (chwili planowanego ścięcia),
3. rębne i starsze.

Dla każdej z nich przyjmuje się inny odcień koloru, właściwy dla danego gatunku panującego w wydzieleniu. Jest to spore uproszczenie, które ma praktyczne zastosowanie w ochronie przeciwpożarowej lasu. Wiek jest podstawową, jeżeli nie najważniejszą cechą określającą możliwości przekształcenia się pożaru pokrywy gleby w pożar całkowity drzewostanu. Leśniczowie znają wiek drzew z dokładnością co do roku, bez konieczności ich ścinania i liczenia słojów. Jednak ze strażackiego punktu widzenia ważniejsze jest zrozumienie poszczególnych faz rozwoju drzewostanu i ich wpływu na rozprzestrzenianie się pożaru.

Okres obejmujący pierwsze lata życia drzewostanu to uprawa (jeśli został posadzony ręką człowieka) lub nalot (jeśli obsiał się naturalnie, z samosiewu). Te młode drzewka nie dotykają się wzajemnie. Drzewostan jest uprawą od momentu posadzenia (lub naturalnego wykiełkowania) drzewek do osiągnięcia zwarcia przez ich korony. Pożary upraw leśnych niejednokrotnie zaliczane były błędnie do pożarów powierzchniowych i traktowane jak pożary ściółki czy roślinności runa pod okapem starszych drzewostanów. Tylko w chwili, gdy ogień nie uszkodził sadzonek, a płomienie objęły wyłącznie roślinność (np. trawy) na międzyrzędach, można mówić o pożarze pokrywy gleby w uprawie. Pożary upraw leśnych niejednokrotnie przekształcają się w groźne pożary obejmujące rozległe połacie lasu. Dotyczy to szczególnie dużych upraw sosnowych na siedliskach borowych. Drugim stadium życia drzew jest młodnik. Drzewka charakteryzują się niewielką wysokością (od 1,5 do 2 m) i specyficznym pokrojem (niczym świąteczna choinka). Gałęzie występują na całej wysokości drzewka i stykają się z sąsiadami. Powoduje to bardzo silną koncentrację materiałów palnych na niewielkiej przestrzeni. Podpalone drzewka płoną na całej swej wysokości - mamy wówczas do czynienia z pożarem całkowitym i totalnym zniszczeniem.

Wymienione wyżej dwie pierwsze fazy rozwoju to młode pokolenie, tzw. pierwsza klasa wieku (umowny okres, zwykle 20-letni). Są one najistotniejsze z punktu widzenia ochrony przeciwpożarowej. W legendzie mapy drzewostanowej umieszczone są w zbiorczej grupie oznaczonej jako „I kl. wieku 1-20 lat”. Przedstawia się je za pomocą najjaśniejszych odcieni - to ich strażacy powinni szczególnie wypatrywać na mapach (patrz: rys. 1).

A co ze starszymi generacjami? Na mapie drzewostanowej lasy II klasy wieku (21-40 lat) i starsze, aż do wieku rębności (różnego w zależności od gatunku), zaznaczone są zbiorczo za pomocą intensywniejszego odcienia tego samego koloru, odpowiadającemu właściwemu gatunkowi. Faza rozwoju następująca po młodniku nazywana jest tyczkowiną i trwa do około 35. roku życia lasotwórczej roślinności. W tym okresie duże zagęszczenie młodych drzew i silna konkurencja o dostęp do światła doprowadzają do powstania długiego, cienkiego pnia i krótkiej korony. Drzewa osiągają wymiary tyczki (2-6 cm grubości i ok. 5 m wysokości). Zdarza się, że w tyczkowinach rosnących na ubogich siedliskach i pielęgnowanych zgodnie z zasadami hodowli lasu ogień przechodzi po powierzchni ziemi, nie uszkadzając drzew. W kolejnych, następujących po sobie okresach (drągowina 35-50 lat, drzewostan dojrzewający 50-80 lat, drzewostan dojrzały 80-100 lat) naturalnym następstwem wzrostu jest oczyszczanie się drzew z dolnych, zamierających gałęzi. W miarę starzenia się drzewostanu na jego dnie gromadzi się coraz więcej paliwa pod postacią opadłego igliwia, drobnych gałęzi i martwej biomasy. W starszych drzewostanach, gdzie pnie drzew (tzw. strzały) są oczyszczone i pozbawione nisko rosnących gałęzi, dochodzi do wyraźnego odgraniczenia warstwy pokrywy dna lasu od sklepienia koron. Możliwość przejścia ognia z pokrywy gleby w korony starszych drzew jest ograniczona. Istotną cechą pożaru całkowitego drzewostanu w starszych klasach wieku jest to, że może on występować tylko wówczas, gdy jest poprzedzony pożarem pokrywy gleby lub pożarem upraw czy podszytów.

Mapa siedliskowa

Mapa typów siedliskowych lasu powstaje przez zakolorowanie matrycy pododdziałów barwami przypisanymi do właściwych siedlisk leśnych. Czym jest to siedlisko i w czym ta wiedza przyda się strażakom? Informacja o siedlisku jest treścią wielopoziomową, kompleksowo opisującą zespół względnie trwałych czynników klimatycznych, topograficznych, wodnych i glebowych stwarzających warunki dla życia danego fragmentu lasu.

Pojęcie siedliska w gospodarce leśnej ma ogromne znaczenie hodowlane, gdyż decyduje o składzie gatunkowym przyszłego drzewostanu. Mówiąc w bardzo dużym uproszczeniu, siedlisko podpowiada leśnikowi, ile czego można posadzić w danym fragmencie lasu.

Strażacy powinni zapamiętać jednak, że typ siedliskowy lasu (TSL) jest podstawowym kryterium różnicującym dystrybucję materiałów palnych w lesie, ponieważ siedlisko warunkuje możliwość rozwoju szaty roślinnej (paliwa w reakcji spalania), czyli swoistych kombinacji różnych gatunków charakterystycznych (o różnej roli pożarowej). Warunki siedliskowe oddziaływają więc bezpośrednio na proces spalania i jego intensywność. Siedliskoznawstwo nie jest wiedzą tajemną, ale sprawne rozpoznawanie siedlisk wymaga pewnej wprawy.

Na początek coś łatwego. Pewnie wszyscy znają „Pieśń o żołnierzu tułaczu” idącym „borem, lasem”. Ale czy wszyscy wiedzą, jak przebiegała jego marszruta? Pod butami idącego borem żołnierza tułacza znajdowała się ściółka z opadłych igieł, mchy, porosty, jagodziska i wrzosowiska [więcej o roli pożarowej poszczególnych gatunków runa leśnego w artykule pt. „Pirologia leśna” w nr 7/2016 PP - przyp. autora]. Piaszczyste ścieżki świadczą o nieurodzajnych glebach, które porastają monolityczne sośniny. Strudzony wędrowiec może w borze odetchnąć pełną piersią z uwagi na unoszące się w powietrzu olejki eteryczne, dezynfekujące drogi oddechowe. Są to jednak związki łatwopalne, sprzyjające zarówno powstaniu, jak i podtrzymywaniu pożarów, dlatego szczególnie ostrożnie należy obchodzić się tam z ogniem.

Zagrożenie pożarowe polskich lasów spowodowane jest w znacznej mierze przewagą siedlisk borowych i drzewostanów iglastych - znajduje to odzwierciedlenie w metodyce kategoryzacji zagrożenia pożarowego lasu dla nadleśnictw. Kniejowym przeciwieństwem boru są lasy (z definicji liściaste). Porastają one żyźniejsze gleby, co wpływa na wzmożony wzrost runa na dnie lasu. Z powodu rozwoju bujnej roślinności poruszanie się po lesie mogło przysporzyć tytułowemu żołnierzowi więcej problemów. Latem w lasach można znaleźć ukojenie, ponieważ jest w nich chłodniej i wilgotniej niż na siedliskach borowych. Z tych samych powodów siedliska te są mniej nękane przez pożary. W klasyfikacji siedliskowej pomiędzy borem i lasem występują jeszcze bory mieszane i lasy mieszane. W obu pojawiają się gatunki iglaste i liściaste, ale w różnych proporcjach. Szeregując je według rosnącej żyzności, uzyskujemy następujący ranking: bór, bór mieszany, las mieszany, las. Do każdego z wymienionych „rodzajów lasu” możemy dopisać parametr określający jego wilgotność. I tu zaczynają się schody, bo mamy do dyspozycji następujące określenia: suche, świeże, wilgotne, bagienne i zalewowe (tabela 1).