Jak czytać leśne mapy? (cz. 1)

Mapy są podstawowym, codziennym narzędziem pracy leśników. I wcale nie chodzi o to, żeby nie zgubili się w lesie – znają go jak własną kieszeń. Co można wyczytać z leśnych map?

Mapy tematyczne, eksponujące wybrane elementy środowiska, są kopalnią wiedzy o terenie, na którym prowadzone są wszystkie działania służby leśnej. Nie inaczej jest w przypadku zwalczania pożaru. Największe utrudnienia podczas walki z pożarem lasu wynikają z konieczności prowadzenia działań na niejednokrotnie bardzo dużej powierzchni, dodatkowo przy ograniczonej widoczności. Bardzo ważne jest początkowe precyzyjne rozpoznanie obszaru działania i zdolność orientacji w terenie. Mapy są wówczas niezbędnym źródłem informacji, bez których prowadzenie i organizacja akcji byłyby niemożliwe. Ale co ma zrobić strażak, gdy na miejscu akcji pojawi się leśniczy z mapą, na której las wcale nie jest zielony?

Kto pyta, nie błądzi

Podstawą do zrozumienia leśnej kartografii jest znajomość struktury organizacyjnej i podziału powierzchniowego lasu. Państwowe Gospodarstwo Leśne „Lasy Państwowe” zarządzane jest przez Dyrekcję Generalną LP, kolejny szczebel organizacyjny to zaś 17 regionalnych dyrekcji LP (czyli takich leśnych województw). Trzecim szczeblem w administracji leśnej są nadleśnictwa, na których czele stoją nadleśniczowie. Nadleśnictwa dzielą się z kolei na dwa, trzy obręby, tworzone przez kilka leśnictw. Na terenie leśnictwa gospodaruje leśniczy i pomagający mu podleśniczy. Miejsce pracy leśniczego, czyli jego leśnictwo, w celach administracyjno-technicznych jest dzielone na oddziały. Proszę zapamiętać tę nazwę. Niejednokrotnie słyszałem, jak strażacy opisują je jako „kwadraty”, „sektory”, „pola”, „działki” czy „kwartały”. Oczywiste, że każdy leśnik zrozumie to nazewnictwo, ale wspólny język, zwłaszcza w czasie akcji gaśniczej, jest niezwykle istotny.

Przeciętny oddział ma kształt prostokąta o powierzchni około 25 ha. Krótszy bok liczy z reguły około 400 m, a dłuższy 600-700 m. Numeracja oddziałów przebiega od północnego wschodu (numer 1) pasami ku południowemu zachodowi (ostatni w nadleśnictwie). W terenie oddziały są fizycznie wydzielone za pomocą wyciętych bezleśnych pasów, tzw. linii podziału powierzchniowego (dwojakiego rodzaju, o czym za chwilę). Przecinające się prostopadle linie dzielą kompleks leśny na regularną siatkę (ponumerowanych) prostokątów, czyli oddziałów. Podział ten jest doskonale widoczny na zdjęciach satelitarnych i lotniczych w ogólnodostępnych internetowych serwisach mapowych. Linie ostępowe (zwane również gospodarczymi) mają najczęściej charakter komunikacyjny i zazwyczaj są szerokimi drogami leśnymi, przejezdnymi dla samochodów gaśniczych. Linie te stanowią krótsze boki prostokątów tworzących oddziały. Prostopadle od nich przebiegają linie oddziałowe (tzw. oddziałówki), będące dłuższymi bokami prostokątów tworzących oddziały. Są to typowe dojazdy technologiczne, zwykle o szerokości 4 m. A zatem linie ostępowe przebiegają w kierunku wschód – zachód, zaś oddziałówki biegną z północy na południe. Normalną rzeczą są odchylenia od głównych kierunków. Dlatego patrząc na zorientowaną mapę, należy przyjąć generalną zasadę, że linie ostępowe biegną poziomo (z lewej do prawej), a prostopadłe do nich oddziałówki – pionowo (z góry na dół).

Każdy oddział dzieli się na mniejsze fragmenty, jednolite pod względem istotnych cech drzewostanu, takich jak wiek czy skład gatunkowy. Te najmniejsze części kniei to pododdziały, elementarne jednostki opisu lasu, zwane też wydzieleniami. Na mapie widoczne są w postaci nieregularnych wielokątów oznaczonych małymi literami alfabetu.

Spójny, alfanumeryczny system adresowy Lasów Państwowych pozwala m.in. na precyzyjne określenie miejsca (adresu) wykrytego pożaru, z dokładnością do wydzielenia. I dlatego leśniczy w odpowiedzi na pytanie: „Gdzie jesteśmy?” lub „Gdzie się pali?” może wskazać dokładny punkt na mapie – „w oddziale sto trzydziestym siódmym, wydzielenie g” (patrz rys. 1).

Orientuj się!

Wskazanie palcem na mapie miejsca, w którym się znajdujemy, nie oznacza jeszcze pełnej orientacji terenowej. Aby dokładnie określić swoje położenie (tzw. miejsce stania), należy porównać treść mapy z otaczającymi przedmiotami terenowymi, dającymi się bezbłędnie rozpoznać zarówno w rzeczywistości, jak i na odwzorowaniu kartograficznym. Dobrze jest zacząć od rozpoznania najbliższego obiektu liniowego. Linie podziału powierzchniowego (oddziałowe i ostępowe), drogi leśne, szlaki kolejowe, granice kompleksów leśnych (tzw. ściana lasu) czy cieki wodne są wyraźnie widoczne w terenie i na jego graficznej reprezentacji. Następnie należy zwrócić uwagę na położenie lokalnych szczegółów, pobliskich punktów orientacyjnych (takich jak ostre zakręty, skrzyżowania, rozwidlenia dróg, zakola rzek czy bezleśne enklawy) względem rozpoznanego wcześniej obiektu liniowego. W lesie główną rolę w zorientowaniu mapy powinny odegrać punkty antropogeniczne, a przede wszystkim infrastruktura leśna, np. przepusty drogowe, mosty, punkty czerpania wody czy dostrzegalnie pożarowe.

Niezastąpioną pomocą będą również charakterystyczne kamienne lub betonowe pobielane słupki z numerami oddziałów (patrz rys. 2). Pełnią one funkcję podobną do tablic adresowych w miejscowościach. Słupki oddziałowe, bo o nich mowa, służą utrwaleniu podziału powierzchniowego w terenie. Stawia się je w południowo-zachodnich narożnikach oddziałów, przy skrzyżowaniach linii ostępowej z oddziałową, tzn. na granicy styku czterech oddziałów. Numery na poszczególnych ściankach słupka wypisano tak, że skierowane są licem do oddziału, który opisują. Narożnik słupka zawarty pomiędzy dwoma najniższymi numerami oddziałów wskazuje północ (lub północny zachód, jeśli podział powierzchniowy odbiega od linii N-S). Po odczytaniu liczb znajdujących się na wszystkich czterech ścianach bielonego słupka należy odnaleźć na mapie miejsce styku oddziałów o danych numerach, wyznaczające naszą pozycję (patrz rys. 3).

Kartografia leśna

Do sporządzenia map tematycznych niezbędne jest wykonanie czystych podkładów, zwanych matrycami. Lasy są na nich widoczne jako białe plamy, poprzecinane czarnymi liniami tworzącymi kontury wydzieleń. Matryce to szablon, który determinuje skalę, formę i zakres podstawowej treści leśnych opracowań kartograficznych. Mapy najczęściej wykorzystywane w lasach w czasie pożaru i sztabach akcji występują w dwóch skalach, sporządzonych na podstawie matryc: gospodarczo-przeglądowej i przeglądowej.

Mapa gospodarczo-przeglądowa (matryca)

Materiały kartograficzne trafiają w nadleśnictwie do różnych grup użytkowników, w zależności od stanowiska pracy, które dana osoba zajmuje. Jeśli więc na miejscu pożaru pierwszy pojawi się miejscowy leśniczy, to najpewniej będzie miał ze sobą mapę gospodarczo-przeglądową w skali 1:10 000, co oznacza, że 1 cm na mapie odpowiada 100 m w terenie. Mapa ta przedstawia szczegółowo obszar wyłącznie jego leśnictwa. Na pierwszy rzut oka las na takiej mapie to istna terra incognita (łac. ziemia nieznana – biała plama; w dawnych czasach oznaczająca na mapach tereny nieodkryte). Nic bardziej mylnego, las jest doskonale poznany, pomierzony i opisany. Białe wypełnienie matrycy ma zapewnić czytelność podstawowej treści mapy, czyli podziału powierzchniowego danego leśnictwa (odwzorowania przebiegu linii oddziałowych i ostępowych, a co za tym idzie – granic oddziałów). Oddziałówki i ostępówki oznacza się na mapie w ten sam sposób: za pomocą czarnych przerywanych linii. Granice oddziałów rysowane są nad grafiką prezentującą inne obiekty liniowe. Dlatego też jeśli po granicy oddziału biegnie droga leśna (zaznaczona jako jasnozielona linia), to widoczna jest ona w przerwach symbolu linii oddziałowej (patrz rys. 4).

Pośrodku każdego oddziału znajduje się jego opis w postaci ułamkowej. Numer oddziału zapisany jest w liczniku (np. 211). To właśnie ta wartość widnieje namalowana na słupkach oddziałowych. W oddzielonym kreską ułamkowym mianowniku zapisana została powierzchnia całego oddziału wyrażona w hektarach, z dokładnością do ara (np. 24,19). Wnętrze oddziałów poprzecinane jest cienkimi, ciągłymi, czarnymi liniami. To granice wydzieleń leśnych (pododdziałów) o nieregularnych kształtach, wyznaczające jednolite pod względem przyrodniczym fragmenty lasu. Wydzielenia adresowane są małymi literami alfabetu (z wyjątkiem liter „e” i „u” – zaszłość historyczna z czasów, gdy mapy wykonywano ręcznie i chciano uniknąć pomyłki z „c” i „a”), obok których umieszcza się szczegółowy opis danego kawałka lasu, również w zapisie ułamkowym. W liczniku zawarte są informacje dotyczące: gatunku głównego (czyli drzew dominujących na powierzchni wydzielenia), jego procentowego udziału, wieku oraz wskaźnika zadrzewienia. Zapis „7So95-0,8” należy interpretować jako wydzielenie, w którym 95-letnie sosny stanowią 70% powierzchni wydzielenia (żeby dowiedzieć się, czym jest pozostałe 30% trzeba już sięgnąć do opisu taksacyjnego, ale to już osobny temat) o zadrzewieniu 0,8.

Są to bardzo ważne informacje, ponieważ z samego opisu „9So16-1,0” wiadomo, że mowa jest o wyjątkowo łatwopalnym młodniku, składającym się w 90% z 16-letnich sosen.

Pozostałe gatunki kodowane są następująco: Md – modrzew, Św – świerk, Jd – jodła, Db – dąb, Bk – buk, Brz – brzoza, Ol – olsza, Js – jesion, Gb – grab itd. Jeśli dany gatunek wypełnia 100% powierzchni, pomija się „10” przed jego symbolem. Wskaźnik zadrzewienia, zapisany jako czwarta z kolei informacja w liczniku, w drzewostanach do 20. roku życia określa stopień pokrycia powierzchni przez rośliny drzewiaste. W starszych drzewostanach jest to sprawa nieco bardziej skomplikowana i celowo (by nie wprowadzać zamętu) ją pominę.

Niezależnie od wieku drzewostanów trzeba wiedzieć, że im mniejsze zadrzewienie, tym lepsza wymiana gazowa podczas pożaru. Przy niewielkich wartościach (≤ 0,5) na dnie lasu odnotowuje się silne dotlenienie powierzchni. Jest to o tyle istotny czynnik, że m.in. na jego podstawie wyznacza się tereny szczególnie zagrożone szybkim rozprzestrzenianiem się pożaru (wyszczególnione na mapie przeglądowej ochrony przeciwpożarowej).

Wróćmy do wieku drzew. Nie można zapominać o sprawdzeniu aktualności mapy. Nadleśnictwa aktualizują swoje papierowe wersje map raz na 10 lat. Może nam się wydawać, że to rzadko. Pamiętajmy jednak, że „las płonie szybko, ale rośnie powoli” – co oznacza, że w ciągu dekady drzewostan po prostu się starzeje, a zachodzące w nim zmiany rzadko bywają gwałtowne. Na szczęście na wszystkich arkuszach map leśnych podana jest data, np. „stan na 1.01.2017 r.”. Zawsze jest to data pierwszego dnia obowiązywania planu urządzenia lasu (tego samego, którego część dotycząca ochrony przeciwpożarowej uzgadniana jest z właściwym miejscowo komendantem wojewódzkim Państwowej Straży Pożarnej). W przypadku mapy prezentującej dane na 1.01.2008 r. w tym roku (czyli 2017) powinniśmy dodać po 9 lat do wieku wpisanego na mapie. Oznacza to, że wspomniane wcześniej wydzielenie „9So16-1,0” nie jest już młodnikiem, tylko 25-letnią tyczkowiną sosnową, z drzewami o długich cienkich pniach i krótkich koronach.

Kreską ułamkową odcinamy się od licznika i zawartych w nim informacji. W mianowniku zamieszczona jest informacja o powierzchni danego wydzielenia. To ważna wartość, ponieważ mapy leśne nie mają skali polowej, pozwalającej na łatwy odczyt pola powierzchni z mapy. Zestawiając zapisany w mianownikach rozmiar przestrzenny wyrażony w hektarach z konturami wydzieleń na mapie, szybko można w sobie wyrobić umiejętność szacowania pola powierzchni na mapie i w terenie, co może okazać się bardzo przydatne przy próbie oszacowania wielkości pożaru. Dla niewielkich powierzchniowo wydzieleń, ze względu na czytelność mapy, umieszcza się wyłącznie opis skrócony. Mapa gospodarczo-przeglądowa zawiera ponadto informację o szczegółach sytuacji wewnętrznej oddziałów, jak choćby wspomnianych wcześniej drogach leśnych. Obiekty liniowe zróżnicowano na mapie za pomocą grubości i kolorów linii oraz towarzyszących im opisów. Niebieskie linie oznaczają cieki, co pozwala na intuicyjne czytanie mapy. Jeśli pozostałe symbole i użyte kolory nie są tak oczywiste, to z pomocą przychodzą opisy elementów liniowych, złożone ze skrótu nazwy obiektu oraz jego szerokości podanej w metrach, np. „l. energ. 6 m” to linia energetyczna zajmująca pas terenu szeroki na 6 m. Występujące na mapach skróty to: dr. – droga, r. – rów, pot. – potok, kan. – kanał, rz. – rzeka, kol. – kolej, l. telek. – linia telekomunikacyjna, rur. n./p. – rurociąg nadziemny/ podziemny, wiz. – wizura itd. Informacje o szerokościach obiektów liniowych znajdują się wyłącznie na mapach w tej skali. Szczegółowa symbolika linii, tzn. znaczenie ich grubości i koloru, przedstawiona jest w legendzie, do której zawsze warto zajrzeć.

Zaopatrzenie uczestników działań gaśniczych w odpowiednie mapy jest podstawą, która znacząco wspomaga przeciwdziałanie pożarowi lasu. Mapa gospodarczo-przeglądowa wraz z zapisanymi na niej szerokościami obiektów liniowych może być bardzo pomocna przy racjonalnym wyznaczaniu linii obrony. Skala tej mapy zapewnia dostęp do szczegółowych danych dla stosunkowo niewielkiego wycinku terenu. Będzie ona optymalnym narzędziem kartograficznym dla dowódcy odcinka bojowego.

Mapa przeglądowa (matryca)

Może się zdarzyć, że leśniczego ubiegną jego koledzy z siedziby nadleśnictwa i na miejscu zdarzenia pierwszy pojawi się np. pełnomocnik nadleśniczego lub obsługa samochodu patrolowo-gaśniczego. Osoby te będą wyposażone najpewniej w mapę przeglądową całego nadleśnictwa lub obrębu (określonej części nadleśnictwa). Mapa zwana potocznie „przeglądówką” wykonana jest w skali 1:25 000 lub 1:20 000. Ze względu na mniejszą skalę, dostosowaną do zaprezentowania na arkuszu większego fragmentu terenu (całego nadleśnictwa lub wielu leśnictw), informacja ulega generalizacji. Część informacji ucieka, ale w zamian zyskujemy wiedzę o znacznie większym obszarze. Cechą odróżniającą mapę przeglądową od gospodarczo-przeglądowej jest brak informacji o powierzchni wydzieleń i oddziałów. Oddziały opisane są wyłącznie za pomocą ich numerów, a pododdziały za pomocą liter (zawsze) i skróconego opisu, np. „7Md75” (tylko gdy taki opis nie zaciemnia treści mapy). Na „przeglądówce” brakuje również parametru szerokości obiektów liniowych (patrz rys. 5). Nie oznacza to jednak, że mapa ta jest gorsza. Służyć ona powinna do innych celów niż precyzyjna mapa gospodarczo-przeglądowa.

Mapa przeglądowa wykonana w skali, w której 1 cm na mapie odpowiada 200 (lub 250) m w terenie, służyć powinna przede wszystkim jako mapa robocza kierującego działaniem ratowniczym i jego sztabu do ogólnej oceny terenu, planowania i organizacji działań oraz do dowodzenia. Dostęp do informacji prezentowanych na mapach zapobiega też nadmiernemu obciążeniu kanałów radiowych w przypadku komunikowania się uczestników akcji za pomocą łączności radiowej. Pozwala ona bowiem na wydawanie rozkazów zdecydowanie bardziej precyzyjnych niż polecenia opisowe.

Mapy tematyczne

Omówione powyżej matryce mają konstrukcję typową dla kolorowanki – wyraźne kontury i brak wypełnienia. Zakolorowanie odpowiednich wydzieleń (kolorem przypisanym do danej cechy drzewostanu, takiej jak wiek czy gatunek drzew) pozwala tworzyć mapy tematyczne, charakteryzujące się bogatą treścią i specyficznymi cechami, niespotykanymi w innych działach kartografii tematycznej. Są w nich zaszyte informacje, które mogą okazać się cenne podczas planowania działań na gruntach leśnych. Część z nich może trafić do strażaków. O trzech mapach tematycznych, najbardziej przydatnych z punktu widzenia zwalczania pożarów w lasach, napiszę szerzej w kolejnej części artykułu.

Jan Kaczmarowski zajmuje się ochroną przeciwpożarową lasu, jest pracownikiem Wydziału Ochrony Lasu Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych
fot. Andrzej Błaszków, Jan Kaczmarowski (5)

Podpisy do zdjeć:

rys. 1 Jesteśmy w oddziale sto trzydziestym siódmym, wydzielenie „g” 

rys. 2 Za plecami obserwatora stojącego w miejscu, w którym wykonano zdjęcie, po lewej stronie znajduje się oddział nr 19, a po prawej nr 18. Ponieważ numeracja oddziałów przebiega ze wschodu na zachód, wiemy, że po prawej stronie zdjęcia jest wschód (mniejszy numer), a po lewej zachód (większy numer). Obserwator ma więc przed sobą kierunek północny, a za plecami południe. Oznacza to, że numery na niewidocznych bokach słupka są niższe – zgodnie z zasadą, że numeracja przebiega od północnego wschodu ku południowemu zachodowi

rys. 3 Słupek z poprzedniego zdjęcia znajduje się w południowo-zachodnim narożniku oddziału 11, w wydzieleniu „g” – przy skrzyżowaniu leśnych dróg, na styku oddziałów 11,12 i 18,19. Oznacza to, że na wcześniejszym zdjęciu na niewidocznych bokach słupka znajdują się numery 11 (po prawej) i 12 (po lewej)

rys. 4 Mapa gospodarczo-przeglądowa (1:10 000): oddział 211 o powierzchni 24,19 ha, sąsiadujący z oddziałami 210 i 212. Znajduje się w nim 7 wydzieleń: a, b, c, d, f, g, h. Jego zachodnia linia oddziałowa (4 m szerokości) i południowa linia ostępowa (6 m) są drogami leśnymi. Na północnym-zachodzie oddziały z sąsiedniego leśnictwa, zaznaczone na szaro, bez szczegółów sytuacyjnych

rys. 5 Mapa przeglądowa (1:25 000): wycinek mapy pokazuje ten sam fragment lasu, co zaprezentowany na mapie gospodarczo-przeglądowej. Numeracja oddziałów z północnego wchodu do południowego zachodu: 209-214

{gallery}galeria/04-17/jak{/gallery}

kwiecień 2017