Hazmat i CBRNE, cz. 2 - Radiacja - straż w działaniu
13 Lipca 2022Radiologia jest działem medycyny, a strażacy mają do czynienia ze zdarzeniami radiacyjnymi. Ustawa o zmianie ustawy Prawo atomowe oraz ustawy o ochronie przeciwpożarowej zaczęła obowiązywać 13 czerwca 2019 r., zaś główne zapisy dotyczące obszaru PSP - 1 stycznia 2020 r. Prace nad tą ustawą trwały od 2013 r., uczestniczyli w nich funkcjonariusze KG PSP (KCKRiOL - obecnie BPO i BP).
W ramach oceny skutków regulacji tej ustawy zaplanowano dla PSP środki w kwocie 83 614 300 zł w okresie od 2020 r. do 2029 r. Główna część tej kwoty przeznaczona jest na przeprowadzenie szkoleń dla funkcjonariuszy oraz utrzymania w gotowości posiadanego już wyposażania wykrywczo-pomiarowego z zakresu CBRNE. Niestety, sytuacja epidemiologiczna związana z COVID-19 oraz brak wskazanego w ustawie finansowania na szkolenia w poszczególnych latach praktycznie wstrzymały do chwili obecnej realizację szkoleń specjalistycznych w przypadku zdarzeń radiacyjnych.
W listopadzie 2021 r. pojawiły się długo oczekiwane znowelizowane „Zasady organizacji ratownictwa chemicznego i ekologicznego w KSRG”. Według niektórych było to istne trzęsienie ziemi w specjalistycznych grupach chemicznych, w których pojawiło się sześć poziomów gotowości. Jednym ze znowelizowanych bloków tematycznych był ten dotyczący działań podczas zdarzeń radiacyjnych i ogólnie pojętej ochrony radiologicznej.
Nie da się ukryć, że znowelizowana ustawa Prawo atomowe oraz rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 17 września 2021 r. w sprawie szczegółowej organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego w rozdziale 7 doprecyzowują zadania, które musi realizować PSP w razie wystąpienia zagrożenia radiacyjnego. Minęły wszystkie dopuszczone prawem okresy, w tym vacatio legis (okres między publikacją a wejściem w życie aktu prawnego - przyp. red.), w którym mogliśmy się przygotować do tego przedsięwzięcia.
Przypomnijmy, że zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem MSWiA w sprawie szczegółowej organizacji KSRG likwidacja zagrożenia w ramach posiadanych sił i środków, w tym w działaniach ratowniczych, w razie wystąpienia zdarzenia radiacyjnego polega na:
1) weryfikacji zgłoszenia o zagrożeniu na miejscu zdarzenia;
2) wykonaniu pomiarów dozymetrycznych w celu określenia wielkości zagrożenia;
3) wyznaczeniu strefy I (GORĄCEJ);
4) włączaniu lub wyłączaniu instalacji, urządzeń i mediów mających wpływ na bezpieczeństwo zagrożonych lub poszkodowanych osób oraz na bezpieczeństwo ratowników;
5) priorytetowym wykonaniu czynności umożliwiających:
a) dotarcie i wykonanie dostępu do zagrożonych lub poszkodowanych osób, wraz z przeprowadzeniem medycznych działań ratowniczych, lub ich ewakuację poza strefę zagrożenia,
b) przygotowanie dróg ewakuacji zagrożonych lub poszkodowanych osób oraz ratowników,
c) zapewnienie bezpieczeństwa zagrożonym lub poszkodowanym osobom oraz ratownikom,
d) ewakuację i ratowanie osób, a następnie zwierząt przed skutkami bezpośrednich zagrożeń stwarzanych przez substancje promieniotwórcze,
e) likwidację, ograniczenie lub zwiększenie strefy zagrożenia;
6) dostosowaniu sprzętu i technik ratowniczych do miejsca zdarzenia i rodzaju substancji promieniotwórczej, w celu zmniejszenia możliwości negatywnego oddziaływania substancji promieniotwórczej na ludzi i środowisko;
7) prowadzeniu czynności z zakresu dekontaminacji wstępnej.
Czynności ratownicze w zakresie specjalistycznym realizowane są w następujący sposób:
- Weryfikacja i ostateczne potwierdzenie wyznaczonej przez JRG PSP strefy I (GORĄCEJ) - terenu wokół miejsca, na którym wystąpiło zdarzenie radiacyjne: moc dawki powyżej 100 µSv/h i/lub występowanie skażeń promieniotwórczych (SGRChem poziomu gotowości B).
- Weryfikacja oszacowanej przez jednostkę systemu podstawowego dawki skutecznej. Na podstawie uzyskanych danych dowódca SGRChem przekazuje dowódcy poziomu podstawowego informacje o szacunkowej wartości dawki otrzymanej przez strażaków.
- Wykonanie pomiarów skażeń promieniotwórczych i określenie metody dekontaminacji ubrań odebranych osobom poszkodowanym/ewakuowanym oraz ubrań ratowników, sprzętu użytego podczas działań. Pomiar skażeń promieniotwórczych należy prowadzić zgodnie z metodyką przedstawioną w pkt III, zaś dekontaminację według metodyki opisanej w „Zasadach”. Należy pamiętać, że odpad promieniotwórczy zgodnie z obowiązującym prawem musi zostać przekazany do zakładu unieszkodliwiania odpadów promieniotwórczych - pomiary wykonuje tylko SGRChem poziomu gotowości B.
- Wykonanie jakościowej analizy spektrometrycznej zgodnie z zasadami przedstawionymi w pkt II - pomiary wykonuje każda grupa chemiczna posiadająca spektrometr.
- W celu zmniejszenia możliwości negatywnego oddziaływania substancji promieniotwórczej na ludzi i środowisko (np.: zmniejszenie pylenia, ograniczenie rozlewu) należy doraźnie stosować materiały i sprzęt dostępny w wyposażeniu JRG PSP, w tym worki na zwłoki, plandeki, płachty, wiaderka, kuwety, szczotki ulicznice lub miotły ulicówki, bosaki.
- Czasowe przemieszczanie materiałów promieniotwórczych - możliwe jest na polecenie KDR jedynie w stanach wyższej konieczności. Należy do tego używać pojemników znajdujących się w wyposażeniu SGRChem.
Komentarz i spostrzeżenia
Najbardziej problematyczną sprawą dotyczącą pomiarów radiometrycznych w PSP jest pomiar skażeń promieniotwórczych. Już na samym początku rodzi się pytanie kompetencyjne: czy pomiaru skażeń promieniotwórczych może dokonywać tylko minimum poziom B SGRChem? A co z poziomem A? Dylemat ten pojawił się podczas ostatnich inspekcji gotowości operacyjnej i wygląda na to, że bez jasnego doprecyzowania tego zagadnienia będzie się powtarzało ciągłe przerzucanie odpowiedzialności na innych.
Wszystkie poziomy SGRChem mają w wyposażeniu sprzęt do pomiaru skażeń promieniotwórczych. To niezaprzeczalny fakt. Niestety ostatnie wydarzenia (nie tylko inspekcje, ale i akcje) pokazały, że - mówiąc delikatnie - przed nami jeszcze daleka droga. Mając to na uwadze, należy jednoznacznie stwierdzić, że wszystkie poziomy SGRChem muszą być w stanie zero-jedynkowo określić, czy na danym terenie, w obiekcie, na człowieku występują skażenia promieniotwórcze (tak, czy nie). Ustalenie, jaki jest ich poziom (wartość) podany w Bq/cm2 lub cps, to zadanie dla SGRChem poziomu minimum B.
Dlaczego skażenia promieniotwórcze są takie ważne i koniecznie trzeba określić ich poziom, jeżeli już je stwierdzimy? Powodów jest kilka, pierwszy prozaiczny: promieniowanie nie jest wyczuwalne przez zmysły człowieka, nie ma smaku, zapachu, jest niewidoczne. Poza tym staje się niezwykle niebezpieczne, gdy materiał promieniotwórczy, nawet w śladowej ilości, dostanie się do wnętrza organizmu, czy to drogą pokarmową, czy oddechową. Warto tu wspomnieć ppłk. FSB Aleksandra Litwinienkę otrutego α-promieniotwórczym izotopem Po-210, który znalazł się w podanej mu herbacie.
Kolejna sprawa dotycząca pomiarów skażeń promieniotwórczych to zapis w ustawie Prawo atomowe, art. 83b pkt 1, który stanowi, że w przypadku zdarzenia radiacyjnego z terenu, na którym stwierdzono:
1) 1000 Bq/cm2 dla izotopów gamma i beta promieniotwórczych lub
2) 100 Bq/cm2 dla izotopów alfa promieniotwórczych lub
3) moc dawki promieniowania przekraczającą poziom 100 μSv/h
- kierujący akcją likwidacji zagrożenia i usuwania skutków zdarzenia radiacyjnego zapewnia niezwłoczne usunięcie osób poszkodowanych oraz innych osób niebiorących udziału w postępowaniu awaryjnym.
Podstawowe pytanie, które się nasuwa, brzmi: gdzie się tego wszystkiego nauczyć? Komendant główny PSP w lutym 2020 r. zatwierdził trzy programy szkoleń w zakresie reagowania w przypadku wystąpienia zdarzeń radiacyjnych dla strażaków i dowódców jednostek ratowniczo-gaśniczych (jeden dzień) oraz program szkolenia specjalistycznego w zakresie reagowania w przypadku wystąpienia zdarzeń radiacyjnych dla funkcjonariuszy, zastępców dowódców i dowódców SGRChem - dwa dni.
Należy wyraźnie podkreślić, że szczególny nacisk w tych programach szkoleń został położony na praktykę, zwłaszcza w zakresie prowadzenia pomiarów i rozpoznania dozymetrycznego, a także na interpretację otrzymanych wyników. Poprawna interpretacja wskazań radiometru jest wprost proporcjonalna do bezpieczeństwa ratownika w strefie zagrożenia.
Aby zapewnić najwyższy poziom szkoleń z tego zakresu, w zatwierdzonych przez komendanta głównego programach przedstawione zostały szczegółowe „warunki brzegowe” jednostek organizacyjnych, które będą mogły się ubiegać o realizację tego typu przedsięwzięć. Oprócz wykładowców mających wiedzę i doświadczenie w zakresie ochrony radiologicznej dana instytucja musi dysponować określonymi w wytycznych materiałami promieniotwórczymi, umożliwiającymi przeprowadzenie części praktycznej zajęć, nie wspominając już o terenach nadzorowanych i kontrolowanych, gdzie funkcjonariusze PSP mogliby realizować poszczególne scenariusze ćwiczeń.
Oczywiście wszystko można sprowadzić do rzutnika, sali wykładowej i przysłowiowego pustego pojemnika lub pudełka oklejonego „koniczynkami” lub użyć źródła promieniotwórczego znajdującego się w wyposażeniu wybranych SGRChem. Z praktycznego punktu widzenia stosowanie na dłuższą metę tych samych materiałów promieniotwórczych o niewielkiej aktywności, która determinuje niewielki zasięg emitowanego przez nie promieniowania, sprowadza jednak część praktyczną szkolenia do stosowania tej samej kombinacji klawiszy na przyrządach pomiarowych, a w krótkiej perspektywie czasowej z automatu będziemy wiedzieli, co w wyniku naszych działań uzyskamy.
Wszystkie poziomy SGRChem muszą być w stanie zero-jedynkowo określić, czy na danym terenie, obiekcie, człowieku występują skażenia promieniotwórcze.
Z praktycznego punktu widzenia stosowanie na dłuższą metę tych samych materiałów promieniotwórczych o niewielkiej aktywności, (…) sprowadza część praktyczną szkolenia do stosowania tej samej kombinacji klawiszy na przyrządach pomiarowych (…).
Satysfakcjonujące szkolenie
W dniach 25-26 maja tego roku na terenie Politechniki Łódzkiej odbyło się pilotażowe szkolenie z zakresu reagowania na zdarzenia radiacyjne dla specjalistycznych grup ratownictwa chemiczno-ekologicznego PSP. Zostało zorganizowane przy współpracy Komendy Głównej PSP, Komendy Wojewódzkiej i Miejskiej PSP w Łodzi oraz Międzyresortowego Instytutu Techniki Radiacyjnej Politechniki Łódzkiej. Należy podkreślić, że jego zakres, zarówno w części teoretycznej, jak i praktycznej, w pełni pokrywał się z zapisami zawartymi w zatwierdzonym przez komendanta głównego programie szkolenia specjalistycznego w zakresie reagowania w przypadku wystąpienia zdarzeń radiacyjnych dla funkcjonariuszy, zastępców i dowódców SGRChem.
Ćwiczący strażacy, którzy w pełni wykorzystali te dwa dni na poszerzenie swojej wiedzy i umiejętności praktycznych, wkładali w to dużo zaangażowania. Organizatorzy i jednocześnie prowadzący zajęcia na tym szkoleniu zapewnili uczestnikom wysoki poziom nauki. Byli to dr hab. Magdalena Długosz-Lisiecka, prof. uczelni, dr hab. inż. Piotr Ulański, dr hab. inż. Piotr Szajerski, dr inż. Krzysztof Hodyr i mgr Teresa Jakubowska.
Szczegółowe informacje na temat szkolenia znajdują się na stronach Komendy Głównej PSP oraz Politechniki Łódzkiej.
Michał Łupiński jest pracownikiem Wydziału V ds. zagrożeń CBRNE w Biurze Planowania Operacyjnego KG PSP
Hazmat i CBRNE, cz. 2
