Francuski pomysł na gaszenie

Od 1 do 30 lipca na południu Francji trzydziestu ośmiu polskich strażaków modułu GFFFV, przeznaczonego do gaszenia pożarów lasów z ziemi, zgłębiało teoretycznie, a przede wszystkim praktycznie tamtejszy system ochrony przeciwpożarowej lasów. Mieli okazję przekonać się, jak skuteczne jest połączenie sił uderzających na żywioł z ziemi i z powietrza, a także wcześniejsze przygotowanie się na atak ognia.

W 2023 r. kontynuowany był rozpoczęty rok wcześniej program prepozycjonowania. Polega on na wsparciu krajów zagrożonych wielkopowierzchniowymi pożarami lasów przez zespoły ratownicze z krajów o mniejszym zagrożeniu. Państwa zrzeszone w Unijnym Mechanizmie Ochrony Ludności dobrowolnie zgłaszają się jako gospodarze oraz uczestnicy. W tym roku o wsparcie wystąpiły Portugalia, Francja oraz Grecja, a  uczestnikami były Polska, Austria, Rumunia, Słowenia, Finlandia, Łotwa, Bułgaria, Niemcy, Malta oraz Słowacja.

Program ten to jedno z działań podejmowanych przez Komisję Europejską, by przyspieszyć oraz zwiększyć efektywność reagowania na pożary lasów, których liczba oraz powierzchnia zwiększają się z każdym rokiem. Polski zespół przebywał we Francji w okolicach Marsylii, gdzie wspierał działania lokalnych strażaków.

Wielkopowierzchniowe pożary lasów w basenie Morza Śródziemnego nie są nowym zjawiskiem, jednakże postępujące ocieplenie klimatu i zmiany z nim związane powodują przedłużenie sezonu palności oraz zwiększenie powierzchni i intensywności pożarów. Ma to szereg konsekwencji, takich jak ofiary śmiertelne i ranni czy masowe ewakuacje z terenów o różnej dostępności, np. wysp i gór (osobami ewakuowanymi są często turyści, m.in. z pól campingowych). Ponadto pożary takie skutkują emisją do atmosfery szkodliwych dla ludzi pyłów oraz gazów pożarowych i powodują olbrzymie szkody w ekosystemach, zabijając mnóstwo zwierząt zamieszkujących te tereny. Warto zauważyć również aspekt ekonomiczny – straty spowodowane przez pożar, konieczność finansowania ogromnych akcji ratowniczych, włączając wsparcie międzynarodowe, negatywny wpływ na turystykę w regionie, gdyż ogromne pożary są czynnikiem odstraszającym.

Opisując podejście do gaszenia pożarów lasów na południu Francji, należy zdać sobie sprawę, że występuje tam roślinność bardzo odmienna od polskich lasów. Dominującą formacją jest makia, składająca się z krzewów i niskich drzew (do 5 m wysokości). Duży udział mają gatunki kolczaste, cierniste oraz pnącza, co bardzo utrudnia poruszanie się. Rośliny te są przystosowane do wegetacji w bardzo nieprzyjaznych warunkach długotrwałej suszy, temperatur sięgających 50°C oraz ubogiej gleby.

Kolejnym czynnikiem wpływającym na sposób gaszenia pożarów lasów jest ukształtowanie terenu. Na południu Francji znajdują się trzy główne pasma górskie: Pireneje, Masyw Centralny oraz Alpy Zachodnie, a także czwarta co do wielkości na Morzu Śródziemnym górzysta wyspa – Korsyka. Strome zbocza, urwiska i duże wysokości względne bardzo ograniczają możliwości gaszenia pożaru z ziemi, znacząco wpływając na charakterystykę, gwałtowność i zmienność wiejących wiatrów. Ostatnim ważnym czynnikiem jest klimat: bardzo gorące lata z temperaturami przekraczającymi często 30°C, niska suma opadów i północny porywisty wiatr, mistral.

Francuzi wypracowali zatem system składający się z trzech filarów: prewencji, detekcji oraz kombinowanych działań gaśniczych z ziemi i powietrza.

Prewencja

We Francji lasy prywatne stanowią 73% wszystkich powierzchni leśnych, co zdecydowanie utrudnia egzekwowanie przepisów przeciwpożarowych. Co pięć lat miejsca szczególnie narażone na powstanie i rozprzestrzenienie się pożaru są prewencyjnie wypalane w okresie zimowo-wiosennym, gdy warunki atmosferyczne pozwalają na kontrolowane przeprowadzenie tego procesu.

Drogi pożarowe na obszarach zalesionych są podzielone na trzy kategorie. Do pierwszej zalicza się drogi najlepszej jakości, umożliwiające mijanie się samochodów pożarniczych oraz zawracanie. Wzdłuż tych tras wycięte są 5 m pasy oddzielające. Drogi kategorii drugiej pozwalają na przejazd pojazdu strażackiego, lecz mijanie się i zawracanie możliwe jest tylko w wyznaczonych punktach. Kategoria trzecia to drogi niespełniające parametrów kategorii pierwszej i drugiej, co sprawia, że każdorazowo należy rozpoznać, czy przejazd nimi jest możliwy.

Kolejny element zabezpieczenia przeciwpożarowego lasów stanowią zbiorniki z wodą. Mogą być podziemne, najczęściej w postaci żelbetowego pojemnika z przykryciem, lub naziemne – wolnostojące. Niektóre z nich umożliwiają bezpośrednie pobieranie wody przez śmigłowce do podwieszanych zbiorników. W sezonie zimowym zbiorniki są uzupełniane i kontrolowane pod kątem stanu technicznego i szczelności.

Lokalizacja tych elementów zaznaczona jest na zunifikowanych mapach, dostępnych w postaci skoroszytów formatu A3 (używane są również tablety), takich samych dla wszystkich służb zaangażowanych w proces ochrony lasów przed pożarami. Mapy wykorzystują kodowy system współrzędnych DFCI (Défense des Forêts Contre les Incendies), w którym każdy kwadrat siatki nałożonej na mapę ma unikalny identyfikator.

Urządzenia lokalizacyjne, które znajdują w każdym samochodzie pożarniczym, pokazują położenie pojazdu za pomocą współrzędnych oraz wspomnianego systemu kodowego. Umożliwia to łatwą identyfikację własnej pozycji na mapie. Każdy kwadrat dzieli się na pięć części – centralnie umieszczony kwadrat o boku 1 km oraz cztery pola w kształcie litery L dookoła. Numer małego pola dodaje się po kropce do identyfikatora kwadratu siatki mapy. Numerowanie zaczyna się od lewego górnego pola i kontynuowane jest zgodnie z ruchem wskazówek zegara, piąte pole to mały kwadrat wewnątrz. Przykładowe oznaczenie pozycji wygląda następująco: KD42L2.3 – kwadrat o numerze KD42L2, pole nr 3, czyli prawy dolny narożnik. Dodatkowo na mapach zaznaczono napowietrzne linie energetyczne większych rozmiarów, które mogą stwarzać zagrożenie dla statków powietrznych biorących udział w akcji gaśniczej.

Istotne jest zatem bieżące monitorowanie czynników rzutujących na możliwość powstawania pożarów, w tym np. warunków pogodowych (prędkości i kierunku wiatru, temperatury i wilgotności powietrza oraz zachmurzenia) i wzmożonego ruchu turystycznego. We Francji przykłada się też dużą wagę do kompletowania i właściwego przetwarzania informacji związanych z pożarami. Zestawiając pokaźną bazę danych historycznych z sytuacją panującą w danym regionie, specjalne komórki analizują ryzyko powstawania pożarów oraz ich późniejszego rozwoju. Na tej podstawie każdego dnia wskazuje się miejsca, w których rozmieszczane (prepozycjonowane) są zasoby. System ten pozwala na szybsze dotarcie do pożaru, niezwłoczne przystąpienie do działań, a w konsekwencji ograniczenie rozwoju pożarów.

Prepozycjonowane plutony (GIFF) składają się z czterech leśnych samochodów gaśniczych – trzech średnich (2-4 tys. l), jednego ciężkiego (6 tys. l) oraz terenowego samochodu operacyjnego, którym porusza się dowódca plutonu. Jako dodatkowe zaopatrzenie wodne rozmieszcza się pomiędzy poszczególnymi plutonami GIFF po dwa ciężkie samochody gaśnicze o pojemności 13 tys. l, które mogą w krótkim czasie wspomóc działające zastępy. Plutony rozmieszczone są w pobliżu obszarów o dużym zagrożeniu pożarowym prognozowanym na dany dzień. Jest to również element prewencji – mieszkańcy widzą dyżurujących strażaków, ich obecność odstrasza potencjalnych podpalaczy i zwiększa poczucie bezpieczeństwa lokalnej społeczności.

Prepozycjonowanie zasobów praktykowane jest od lat 80. Ponadto w każdym sezonie pożarowym siły południowe wspomagane są zastępami centralnej i północnej Francji. Na wspominanych obszarach o podwyższonym ryzyku stacjonują również samochody patrolowe służby leśnej (300 l wody), pełniące funkcję sił pierwszego reagowania. Do ich zadań należy patrolowanie obszaru chronionego, a dzięki bezpośredniemu kontaktowi z wieżami obserwacyjnymi także niezwłoczne wyszukiwanie pożarów oraz próba ich zwalczania w pierwszej fazie rozwoju.

Detekcja

Podstawę detekcji pożarów lasów na południu Francji stanowią wieże obserwacyjne. Są one połączone ze stanowiskiem kierowania departamentu. Na wieżach znajdują się również kamery do obserwacji terenu, jednak nie są one wyposażone w automatyczną detekcję. Obserwatorzy dysponują również wspomnianym wcześniej skoroszytem z mapami i posługują się tym samym kodowym systemem współrzędnych, co strażacy.

Kolejne ogniwo systemu detekcji to patrole samolotowe. Strefy patrolowe wyznaczane są z uwzględnieniem prognozowanych obszarów zagrożonych danego dnia pożarem. Ma to na celu jak najszybsze wykrycie nowych ognisk pożaru i możliwie najintensywniejsze podawanie wody przez statki powietrzne oraz plutony naziemne, aby zapobiec rozwojowi pożaru do rozmiarów uniemożliwiających bezpośrednie natarcie na front.

Flota statków powietrznych i jej zastosowania

Znaczący element walki z pożarami lasów stanowi rozbudowana flota powietrzna. Centrum dowodzenia oraz znacząca część zasobów znajduje się w bazie lotniczej Civil Security Air Base w Nimes. Ruch powietrzny podległych sił organizuje oraz reguluje wydzielona komórka kontrolująca. Flotę statków powietrznych stanowią zarówno śmigłowce, jak i samoloty. Szerokie spektrum zastosowań tych pierwszych sprawia, że wykorzystanie ich nie ogranicza się wyłącznie do podawania środków gaśniczych za pomocą podwieszanych zbiorników. Śmigłowce transportują strażaków w trudnodostępne miejsca, dostarczają sprzęt, a także umożliwiają dokładne rozpoznanie i bieżący nadzór miejsca prowadzonych działań. Podczas prowadzenia akcji z użyciem śmigłowca niezwykle ważne jest określnie priorytetów działań, ponieważ paliwa wystarcza mu na ograniczony czas.

Pierwszy kurs to przetransportowanie strażaków, których zadaniem jest wybór stanowiska gaśniczego, i późniejsze przygotowanie go z wykorzystaniem dostarczonego sprzętu. Następnie do miejsca docelowego dostarczany jest stalowy zbiornik o pojemności ok. 1 tys. l, do którego zapakowane są węże, motopompa i inna armatura pożarnicza. Następnie transportowane są pompy przewidziane do pracy w systemie przetłaczania w celu zasilenia zbiornika. Kolejny etap to zamocowanie podwieszanego zbiornika typu bambi bucket i napełnienie przy jego użyciu zbiornika stalowego w miejscu docelowym.

Ostatnim rozwiązaniem – niecodziennym, ale i niezwykle ergonomicznym – jest praktyka rozwijania linii wężowych z powietrza. W tej metodzie wykorzystuje się kosze wężowe – metalowe pojemniki przenoszące odcinki wężowe o średnicy 70 mm i łącznej długości 500 lub 600 m (w przypadku wykorzystania węży o średnicy 45 mm), których budowa umożliwia zamocowanie ich pod śmigłowcem. Samo rozwijania linii odbywa się bardzo sprawnie, natomiast w kolejnym etapie działań do zadań strażaków należy kontrola poprawności rozwinięcia oraz ewentualna korekta przebiegu linii na całej długości, nierzadko przy dużym przewyższeniu gęsto porośniętego terenu. Po rozłożeniu linii woda podawana jest z samochodów pożarniczych, by uzupełnić jej zapas w stalowym zbiorniku. Opisana powyżej metoda stosowana jest zwłaszcza w przypadku podejmowania działań w górzystym terenie, gdzie sprawianie linii w sposób tradycyjny angażuje znaczące siły i czas, pozwalając na swobodny rozwój pożaru.

W skład floty powietrznej francuskich strażaków wchodzą również samoloty gaśnicze. Jednym z najczęściej spotykanym modeli jest stałopłat Canadair CL-415. Ta latająca amfibia potrafi zabrać na pokład 6 tys. l wody, mając również możliwość podawania piany gaśniczej. Ma możliwość tankowania zbiornika bez konieczności lądowania. Uzupełnianie środka gaśniczego odbywa się w locie przez zbliżenie do tafli wody, a sam ten proces trwa zaledwie 12 s. Nie ma różnicy, czy tankowana woda jest słona, czy słodka.

Przy dostępności odpowiednich akwenów statek powietrzny kanadyjskiego producenta stanowi jedno z podstawowych narzędzi do walki z wielkopowierzchniowymi pożarami lasów. Na uwagę zasługuje fakt, że te samoloty stanowią również znaczącą część floty RescEU – europejskiej rezerwy zasobów przeznaczonych do reagowania na pojawiające się klęski żywiołowe i inne zagrożenia, w tym pożary lasów. Taktyka gaszenia pożarów lasów przy użyciu samolotu Canadair polega na grupowym natarciu trzech, czterech statków powietrznych, które jeden po drugim zrzucają wodę na front lub skrzydła pożaru. Dzięki temu uzyskuje się dużą intensywność podawania środka gaśniczego w krótkim czasie, co zdecydowanie zwiększa skuteczność działań.

Oprócz bezpośredniego oddziaływania na pożar przez zrzuty wody francuska strategia walki z pożarami zakłada również podawanie retardantów – substancji wykorzystywanej w celu spowolnienia, zatrzymania rozprzestrzeniania się ognia lub zmniejszenia jego intensywności. Metoda ta realizowana jest przez wykorzystanie samolotów Bombardier Dash-8, mogących przenieść do 10 tys. l retardantów. Dowódca wyznacza linie obronne, na które podawany jest środek. Po każdym z rzutów samolot musi wylądować na lotnisku, na którym można uzupełnić retardant.

Ostatnim typem samolotu, uzupełniającym działania gaśnicze, są niewielkie Cesny, które latają na wysokości ok. 3 km nad poziomem terenu i mają kamery umożliwiające transmisję obrazu. Pozwala to na koordynację pracy wielu statków powietrznych na małym obszarze oraz monitoring skuteczności działań.

Gaszenie pożarów z ziemi

Zarówno statki powietrzne, jak i siły lądowe stanowią potężną siłę w walce pożarami. Taktyka działań francuskich strażaków opiera się na stosowaniu ich obu na zasadzie wzajemnego uzupełniania się. Aby gaszenie pożarów odbywało się na możliwie najwyższym poziomie, z zachowaniem ergonomii i bezpieczeństwa pracy, spory nacisk kładziony jest na organizację działań na ziemi, zarówno z wykorzystaniem pojazdów pożarniczych, jak i bez ich użycia. Obowiązuje zasada „złotej godziny” – to orientacyjny czas, jakim siły naziemne dysponują, by zlokalizować pożar po przeprowadzeniu działań z powietrza. Jeśli nie zdążą, ogień może ponownie wymknąć się spod kontroli.

Dostosowaną do warunków terenowych i atmosferycznych flotę pojazdów charakteryzuje kilka istotnych cech. Przede wszystkim są to samochody terenowe o zwiększonym prześwicie, kątach natarcia i zejścia oraz zwiększonym zakresie kąta przesunięcia osi. Zazwyczaj wyposażone są w podstawową armaturę pożarniczą, służą główne do przewożenia i podawania środków gaśniczych. Ich kabiny mają liczne systemy ochronne, w postaci orurowania, instalacji zraszaczowej chroniącej przedział załogi oraz koła pojazdu, termicznych osłon szyb, a także zapasowego źródła powietrza dla ratowników. Autopompy umieszczane są na zewnątrz i mają głównie zawory mechaniczne, dodatkowe nasady tłoczne o średnicy 25 mm czy też dozowniki środka pianotwórczego w rzadko spotykanym zakresie zaczynającym się od 1%.

Tak wyposażone pojazdy mają większy potencjał poruszania się w trudno dostępnym górskim terenie, zapewniając jednocześnie odpowiednią ochronę ratowników. Warto zauważyć, że wszelkie naprawy oraz serwis pojazdów pożarniczych wykonywane są przez wyspecjalizowany zespół logistyków. Tylko w samym departamencie Bouches-du-Rhône serwis ten obsługuje blisko 1,5 tys. pojazdów.

Rozbudowany system ochrony lasów oraz walki z pożarami we Francji zakłada również wykorzystanie sprzętu ciężkiego oraz amfibii gąsienicowych. Mimo takiego zaplecza sprzętowego strażacy zmuszeni są również do prowadzenia działań bez użycia pojazdów – ukształtowanie terenu często przekracza możliwości nawet specjalnie przygotowanych pojazdów. Wyposaża się ich wówczas w sprzęt w postaci przenośnych pomp, systemów transportowych czy też „małej armatury”.

Dostarczenie wody na znaczne przewyższenia odbywa się w sposób progresywny, począwszy od podnóża sukcesywnie w górę. Niezbędny do tego sprzęt transportowany jest za pomocą plecakowych noszaków, wykorzystuje się też system przetłaczania pompami wysokociśnieniowymi, które przy stosunkowo małej wadze (ok. 20 kg) wytwarzają ciśnienie rzędu 25 barów. Istotnym aspektem tych działań jest świadomość kierunku oraz dynamiki rozwoju pożaru oraz ewentualnych jego przerzutów. Aby mieć możliwość reagowania na zmienną sytuację, co 3-4 odcinki wężowe w układ wpięte zostają rozdzielacze pozwalające na sprawne podłączenie linii wężowej oraz podanie prądu wody w razie konieczności obrony. Gdy zapas odcinków wężowych przenoszonych na danym plecaku się wyczerpie, plecak ten jest pozostawiany na ziemi z jednym z ramion przełożonych przez linię wężową, aby sprzęt nie zaginął w ciemności.

Podsumowanie

Francuski system ochrony przeciwpożarowej lasów to przedsięwzięcie interdyscyplinarne, łączące wiedzę zarówno leśników, jak i strażaków, siły lądowe oraz powietrzne. Każdego roku tamtejsze służby zmagają się z licznymi pożarami terenów niezurbanizowanych, tym samym doskonaląc swoje umiejętności oraz dostosowując potencjał operacyjny do coraz to liczniejszych i gwałtowniejszych zagrożeń.