Ewakuacja

Analizując przepisy, możemy być spokojni - organizacja ewakuacji ludzi i zabytków stoi na wysokim poziomie. Gorzej, gdy przyjrzymy się praktycznym problemom.

Zapewnienie bezpieczeństwa i możliwości ewakuacji osobom przebywającym w obiekcie zabytkowym jest jednym z podstawowych obowiązków właściciela, zarządcy lub użytkownika, wynikającym bezpośrednio z ustawy o ochronie przeciwpożarowej [1].

Bezpieczeństwo ludzi

Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów [2] wymaga, aby z każdego miejsca w obiekcie przeznaczonego do przebywania ludzi zapewnione były odpowiednie warunki ewakuacji. Mają one umożliwić szybkie i bezpieczne opuszczanie strefy zagrożonej lub objętej pożarem, być dostosowane do liczby i stanu sprawności osób przebywających w obiekcie oraz jego funkcji, konstrukcji i wymiarów, a także uwzględniać zastosowanie technicznych środków zabezpieczenia przeciwpożarowego określonych w rozporządzeniu.

Niestety musimy liczyć się z tym, że warunki ewakuacji osób z obiektów zabytkowych nie zawsze będą spełniały wymogi stawiane im przez współczesne przepisy. Sprostanie wymaganiom m.in. w zakresie szerokości i wysokości dróg ewakuacyjnych, szerokości drzwi ewakuacyjnych oraz długości przejścia i dojścia ewakuacyjnego, a także szerokości spoczników i biegów na klatkach schodowych może okazać się niemożliwe. Podobnie jak tym dotyczącym odporności pożarowej i ogniowej oraz nieprzekraczania dopuszczalnych wielkości stref pożarowych. Uzgodnienie rozwiązania zamiennego z konserwatorem zabytków bywa zaś przedsięwzięciem trudnym, jeżeli nie niemożliwym.

Problemem w obiektach zabytkowych okazuje się także zabezpieczenie przed zadymieniem dróg ewakuacyjnych, wymagane w rozporządzeniu ministra infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie [3] oraz zastosowanie oświetlenia awaryjnego zapasowego lub ewakuacyjnego.

Przypomnieć należy, że użytkowany budynek uznaje się za zagrażający życiu ludzi, gdy jego warunki techniczne nie zapewniają możliwości ewakuacji ludzi. W takiej sytuacji właściciel lub zarządca zobowiązany jest zastosować rozwiązania zapewniające spełnienie wymagań bezpieczeństwa pożarowego w sposób określony w przepisach techniczno-budowlanych.

Bardzo ważnym elementem bezpieczeństwa osób znajdujących się w obiekcie zabytkowym są okresowe (przeprowadzane nie rzadziej niż raz na 2 lata lub raz na rok - w zależności od rodzaju obiektu) ćwiczenia sprawdzające w praktyce warunki i organizację ewakuacji osób. Dla osób przebywających w obiekcie to okazja do zdobycia praktycznych umiejętności w zakresie szybkiego i bezpiecznego opuszczenia strefy zagrożenia, a dla strażaków - do zapoznania się z topografią obiektu zabytkowego. Warto organizować takie ćwiczenia o różnych porach dnia i nocy, uwzględniając większą liczbę turystów, odwiedzających, czas zmian ekspozycji i co za tym idzie nagromadzenia eksponatów, powodujących utrudnienia w ewakuacji.

Bezpieczeństwo zbiorów

Problem ewakuacji zabytków poruszony został w rozporządzeniu ministra kultury w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych [4]. Polega ona na planowaniu, przygotowaniu i realizacji przedsięwzięć zapobiegawczych, dokumentacyjnych, zabezpieczających, ratowniczych i konserwatorskich, mających na celu ich uratowanie przed zniszczeniem, uszkodzeniem lub zaginięciem.

Ponieważ większości zagrożeń czasu pokoju nie da się przewidzieć z odpowiednio dużym wyprzedzeniem, aby można było w sposób systematyczny przygotować, zabezpieczyć i przetransportować ruchome zabytki w bezpieczne miejsce lub odpowiednio zabezpieczyć nieruchomości, skupimy się na etapie reagowania, podczas którego:

• zabezpiecza się zabytki w miejscu ich przechowywania i organizuje stały dozór,
• przemieszcza się zabytki do innych, przygotowanych pomieszczeń jednostki organizacyjnej,
• ewakuuje się zabytki do wyznaczonych i uprzednio przygotowanych obiektów poza miejscowością ich stałego przechowywania, jeżeli nie ma możliwości ich właściwego zabezpieczenia na miejscu lub w tej samej miejscowości, oraz zapewnia się ich stały dozór,
• zabezpiecza się zabytki przed dalszą destrukcją po ustąpieniu bezpośredniego zagrożenia,
• dokumentuje się zdarzenia, straty i podjęte działania,
• informuje się właściwe organy administracji publicznej - w szczególności wojewódzkiego konserwatora zabytków oraz organ założycielski o stratach, podjętych działaniach i ewentualnych potrzebach pomocy.

Organizację i sposób ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych planuje się w jednostkach organizacyjnych posiadających zabytki oraz na poszczególnych stopniach administracji, ujmując stan zasobu podlegającego ochronie, zagrożenia, zamiar działania, sposób realizacji, niezbędne siły i środki oraz czas i koszty wykonania w planach ochrony zabytków na poszczególnych stopniach organizacyjnych. Działania w zakresie ochrony zabytków realizują - w ramach zadań obrony cywilnej - organy administracji publicznej odpowiednich stopni i kierownicy jednostek organizacyjnych posiadających zabytki, przy użyciu środków finansowych posiadanych przez te jednostki. Plany ochrony zabytków sporządza się odpowiednio do przewidywanych i realnych zagrożeń, w szczególności na wypadek: pożaru, powodzi, ulewy lub zalania z innych przyczyn, wichury, katastrofy budowlanej, awarii technicznej, awarii chemicznej, demonstracji i rozruchów ulicznych, rabunku lub aktu wandalizmu, ataku terrorystycznego, konfliktu zbrojnego.

Ponadto minister kultury i dziedzictwa narodowego w swoim rozporządzeniu [5] określił, że zabezpieczanie zbiorów muzeum przed pożarem, kradzieżą i innym niebezpieczeństwem grożącym ich zniszczeniem lub utratą polega na: niedopuszczeniu do sytuacji, w której zbiory mogą zostać utracone, uszkodzone lub zniszczone w wyniku pożaru, kradzieży lub innego niebezpieczeństwa, ochronie miejsca przechowywania i eksponowania zbiorów, a także ochronie zbiorów w czasie transportu.

Dodatkowo właściciel, zarządca lub użytkownik obiektu zabytkowego, opracowując instrukcję bezpieczeństwa pożarowego zgodnie z wymogami § 6 rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów [6], powinien ją rozszerzyć o następujące zagadnienia:

• potencjalne zagrożenia pożarowe,
• drogi i kierunki ewakuacji zbiorów,
• sposób sprawdzania organizacji i warunków ewakuacji zbiorów,
• miejsca przechowywania i eksponowania najcenniejszych zbiorów,
• sposób postępowania przy zabezpieczaniu najcenniejszych zbiorów,
• wykaz imion i nazwisk osób tworzących zespoły mające brać udział w ewakuacji zbiorów, a także zajmowanych przez te osoby stanowisk, z określeniem zakresu ich działania i odpowiedzialności.

Przygotowanie zbiorów do ewakuacji polega na określeniu potencjalnych zagrożeń mogących doprowadzić do uszkodzenia, zniszczenia lub utraty zbiorów. Mogą one wynikać np. z awarii, uszkodzenia lub zniszczenia infrastruktury technicznej, a także zjawisk pogodowych - w szczególności burz, huraganów, powodzi, upałów, silnych mrozów czy działań osób zwiedzających lub pracowników muzeum. Do działań przygotowawczych należy także zaliczyć: określenie stref zagrożeń, wyznaczenie dróg ewakuacji zbiorów, określenie ilości i rodzaju środków technicznych niezbędnych do przeprowadzenia ewakuacji zbiorów oraz zapewnienie tych środków. Ważne jest opracowanie procedur pakowania i przemieszczenia zbiorów oraz wskazanie miejsca, w którym będą przechowywane do czasu ustania zagrożenia (uwzględniając bezpieczeństwo tego miejsca). Zawczasu należy wyznaczyć osoby do ewakuacji zbiorów, ze wskazaniem zakresu ich działania i odpowiedzialności, określić procedurę powiadamiania dyrektora, pracowników muzeum oraz osoby do ewakuacji zbiorów o powstaniu zagrożenia. Nie można zapomnieć o określeniu form współpracy w zakresie ewakuacji zbiorów z zewnętrznymi służbami i instytucjami.

Warto też pamiętać o tym, że Kodeks pracy nakłada na pracodawcę obowiązek wyznaczenia i przeszkolenia osób do działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników [7] i rozważyć możliwość ich dodatkowego przeszkolenia z zakresu ewakuacji i zabezpieczenia zbiorów.

W praktyce

Analizując powyższe przepisy, można wnioskować, że osoby stosujące się do nich powinny być przygotowane do sytuacji kryzysowych we właściwy sposób. Jednak zazwyczaj życie pisze zaskakujące scenariusze, a wszystkich sytuacji kryzysowych przewidzieć się nie da. Trzeba więc wykazać się elastycznością i zdolnością adaptowania planów do zaistniałej sytuacji i mieć zdolność improwizacji w działaniu. Kryzysy zazwyczaj omijają organizacje dobrze do nich przygotowane, a jeśli już się zdarzą - przebiegają łagodnie.

Niespodziewane i wymagające improwizacji sytuacje kryzysowe przewidział minister kultury, zawierając w swoim rozporządzeniu [4] zapis: „W razie zaistnienia konfliktu zbrojnego lub sytuacji kryzysowej, gdy planowane prace związane z ochroną zabytków nie zostały w całości wykonane, kierownik jednostki organizacyjnej posiadającej zabytki zabezpiecza je w sposób doraźny przed zniszczeniem, uszkodzeniem lub zaginięciem”.

Doświadczenie wskazuje, że sytuacje kryzysowe zdarzają się najczęściej w weekendy, w dni wolne od pracy i w święta, w godzinach popołudniowych lub nocnych, gdy w obiektach nie ma już pracowników lub gdy jest ich minimalna liczba. Często zdarza się, że wydłużony zostaje czas wykrycia (zauważenia) zagrożenia i czas alarmowania (z winy człowieka lub systemu), a ilość sił jest odwrotnie proporcjonalna do liczby osób i zbiorów niezbędnych do ewakuowania.

I o ile ewakuacja ludzi w obiekcie spełniającym warunki może przebiec szybko i sprawnie, o tyle ewakuacja zbiorów (zabytków) może okazać się problemem bardziej skomplikowanym z powodu braku rąk do pracy. W sytuacji konieczności ewakuacji zbiorów może się też okazać, że choć w planie ochrony zabytków oraz w instrukcji bezpieczeństwa pożarowego mamy wymienione osoby wyznaczone do ewakuacji zbiorów ruchomych, to w praktyce trudno określić miejsce ich przebywania.

Kolejnym problemem bywa dotarcie do zagrożonych ruchomości np. z powodu dymu, wysokiej temperatury, braku dojścia (zawalenie konstrukcji, zablokowane drzwi, zalane korytarze) lub ryzyka utraty życia i zdrowia osób wyznaczonych do ewakuacji zbiorów (uszkodzona konstrukcja, przeciążone stropy w wyniku namakania, toksyczne produkty spalania).

Najczęściej okazuje się, że wykorzystanie uprzednio przygotowanych do ewakuacji zabytków skrzyń w chwili próby okazuje się niemożliwe np. z powodu trudności w dotarciu do miejsca ich magazynowania czy braku czasu na pakowanie do nich zabytków. Najczęściej z zagrożonych pomieszczeń ruchomości będą wynoszone pojedynczo przez wyznaczone osoby lub ratowników, a następnie - w bezpiecznym miejscu - katalogowane i ewentualnie pakowane do skrzyń. Zabytki powinny zostać odpowiednio zabezpieczone i ewentualnie poddane wstępnym działaniom konserwatorskim w przypadku narażenia na czynniki szkodliwe.

Należy także zwrócić uwagę na sposób przenoszenia zabytków - wykorzystać do tego bawełniane lub lateksowe rękawice, ochraniać zabytek przed niekorzystnym wpływem otoczenia, np. poprzez osłonięcie, zapakowanie, zamknięcie lub nieprzemieszczanie przez oświetlone lub zawilgocone oraz zakurzone obszary. Zabytki należy chwytać i przenosić w dwóch rękach, a obiekty szczególnie wrażliwe na dotknięcie i fizyczne zniszczenie ewakuować wraz z opakowaniami (skrzynkami, pudełkami), w których są zabezpieczone.

Bardzo niebezpieczne okazać się może wykorzystanie do ewakuacji zabytków przypadkowych opakowań, np. po substancjach chemicznych, warzywach lub owocach. Podobnie pakowanie ad hoc do jednego pudełka czy pojemnika zabytków o małej i dużej wadze, co może doprowadzić do ich zniszczenia.

Pojawiają się problemy w przypadku ewakuacji zabytków wymagających określonych warunków klimatycznych - nie zawsze mogą zostać zapewnione w tymczasowych magazynach.

Wiele problemów przy ewakuacji przysparzają zabytki duże i ciężkie - szczególnie w pionie, przy braku dźwigów dla ekip ratowniczych. Konieczne wydaje się wykorzystanie odpowiednich wózków do ewakuacji w poziomie oraz specjalistycznych urządzeń do ewakuacji w pionie (po klatkach schodowych). Niestety - w rzeczywistości może się okazać, że wymiary oraz nośność przewidzianych do ewakuacji korytarzy, klatek schodowych i drzwi jest zbyt mała w stosunku do gabarytów zabytków. Być może konieczne będą prace wyburzeniowe, do których także powinniśmy się wcześniej przygotować.

Analizując wymogi w zakresie ewakuacji osób, warto się zastanowić nad wyznaczeniem na poszczególnych kondygnacjach obiektów zabytkowych pojedynczych pomieszczeń lub zespołów pomieszczeń wydzielonych pożarowo, chronionych, monitorowanych, o odpowiednich warunkach klimatycznych, do których w razie zagrożenia można by ewakuować ruchome zabytki. Zmniejszenie odległości przemieszczania zabytków, również w pionie, pozwoliłoby na bardziej efektywną, krótszą i bezpieczniejszą dla zabytków ewakuację.

Bardzo ważne jest odpowiednie zabezpieczenie miejsca tymczasowego składowania zabytków i jego ochrona przed dostępem osób postronnych. Analiza ryzyka, uprzednie przygotowanie miejsca, poufność informacji na temat jego usytuowania i sposobu zabezpieczenia oraz stałe monitorowanie zbiorów w czasie ewakuacji to niezbędne elementy właściwego zabezpieczenia zabytków.

W sytuacji kryzysowej musimy liczyć się z brakiem prądu, problemami z łącznością przewodową i bezprzewodową. Dlatego należy przewidzieć zasilanie awaryjne oraz awaryjną łączność opartą na przykład na własnych radiotelefonach - grube mury, stalowe elementy konstrukcji oraz duże odległości mogą jednak wpłynąć na znaczne ograniczenie jakości i skuteczności łączności. Prozaicznym problemem wydaje się także brak paliwa do agregatu prądotwórczego w sytuacji, gdy jest on konieczny do zasilenia młota udarowego lub nienaładowane akumulatory w radiotelefonach i latarkach.

***

Bardzo istotnym elementem planowania i przygotowania ewakuacji osób i zbiorów jest okresowe organizowanie praktycznego sprawdzianu warunków i organizacji ewakuacji osób i zbiorów, szczególnie z udziałem służb ratowniczych i innych osób przewidzianych do tego zadania. Wspólne ćwiczenia pozwolą na wzajemne poznanie, zapoznanie się z procedurami i ich ewentualne sprawdzenie oraz uaktualnienie, a także zwiększenie świadomości zagrożeń wśród pracowników. Współpraca służb ratowniczych i właścicieli ze służbą ochrony zabytków oraz konserwatorami (np. pogotowiem konserwatorskim) może przyczynić się do jeszcze efektywniejszej ochrony i zmniejszyć straty związane ze zniszczeniami.

Plany reagowania kryzysowego powinny odnosić się do konkretnych obiektów, wyselekcjonowanych na podstawie analizy ryzyka sytuacji kryzysowych. Ważna jest poprawa świadomości kulturowej i społecznej, angażowanie się ludności w działania ratownicze lokalnych organizacji, jak ochotnicze straże pożarne, drużyny harcerskie. Jednak najistotniejszym elementem w planowaniu jest świadomość zagrożeń oraz odpowiednie przygotowanie właścicieli, zarządców i użytkowników oraz ich pracowników.

Podstawą skutecznej ochrony zagrożonego dziedzictwa kulturowego jest odpowiednie planowanie i przygotowanie, szczególnie w zakresie bezpieczeństwa pożarowego. Spełnienie wszystkich wymagań prawnych nie dopuści do powstania zagrożenia lub je ograniczy, a w efekcie pozwoli uniknąć ewakuacji.

Przypisy

1. Ustawa z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (t.j. DzU z 2017 r. poz. 736, z późn. zm.).
2. Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (DzU z 2010 r. nr 109, poz. 719).
3. Rozporządzenie ministra infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (tj. DzU z 2015 r. poz. 1422).
4. Rozporządzenie ministra kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2014 r. nr 212, poz. 2153).
5. Rozporządzenie ministra kultury i dziedzictwa narodowego z dnia 2 września 2014 r. w sprawie zabezpieczania zbiorów muzeum przed pożarem, kradzieżą i innym niebezpieczeństwem grożącym ich zniszczeniem lub utratą (DzU z 2014 r. poz. 1240).
6. Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (DzU z 2010 r. nr 109, poz. 719).
7. Art. 2091 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tj. DzU z 2016 r. poz. 1666, z późn. zm.).

st. bryg. Krzysztof T. Kociołek jest p.o. komendantem Szkoły Aspirantów PSP w Krakowie

grudzien 2017