Dbać o perły przeszłości

Zespół klasztorny Franciszkanów mieści się w obrębie Starego Miasta w Krakowie, przy placu Wszystkich Świętych. To teren Parku Kulturowego Stare Miasto, zaś sam obszar staromiejski został wpisany już w 1978 r. na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO. Kompleks zabudowań klasztornych franciszkanów wpisany jest do rejestru zabytków. W jaki sposób chronić przed pożarem tak cenny historycznie, religijnie i kulturowo obiekt, by zarazem nie naruszyć jego charakteru? Krakowscy franciszkanie wspólnie z funkcjonariuszami Komendy Miejskiej PSP w Krakowie z zaangażowaniem podejmują się tego zadania.

Krakowski klasztor wraz z bazyliką św. Franciszka z Asyżu jest uważany za najstarsze świadectwo nieprzerwanej obecności Zakonu Braci Mniejszych na ziemiach polskich, bowiem franciszkanie osiedlili się w Krakowie już w 1237 r. Wzniesiono wówczas kościół wraz z pierwotnym klasztorem – budynki te z upływem czasu były rozbudowywane i właściwie w każdym stuleciu poddawane architektonicznym przekształceniom. Pokaźny dziś kompleks klasztorny doświadczony został jednak wieloma tragediami, szczególnie pożarami, które niszczyły obiekt. Najbardziej katastrofalny w skutkach okazał się pożar Krakowa w 1850 r. – ogień strawił wówczas świątynię i część klasztoru, w którym mieścił się skarbiec i biblioteka.

Mądrość i odwaga charakteryzujące ówczesną wspólnotę klasztoru krakowskiego pozwoliły na powolną odbudowę z ruin tak świątyni, jak i klasztoru. Trwała ona wiele lat. Ostatecznie to jednak nie wznoszenie murów nadało kompleksowi niepowtarzalny charakter – sukces odzyskania utraconej świetności leżał w odważnym pomyśle dekoracji wnętrz, zwłaszcza kościoła. Dzięki zaangażowaniu wielu krakowskich artystów, takich jak Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer czy Tadeusz Popiel, kompleks zabudowań klasztornych stał się artystycznym pomnikiem sztuki młodopolskiej. Obecnie przyklasztorny kościół franciszkanów w Krakowie jest, zaraz po Zamku Królewskim na Wawelu i kościele Mariackim, najczęściej i najchętniej odwiedzanym przez turystów miejscem.

Z bazyliką św. Franciszka połączone są trzy kaplice: bł. Salomei, Męki Pańskiej i Matki Bożej Bolesnej. Ta ostatnia została utworzona z północnego ramienia XV-wiecznych krużganków. Bezpośrednio do bazyliki przylega dwukondygnacyjny budynek klasztorny. Na parterze znajdują się XVI-wieczne krużganki, z których można się przedostać do pomieszczeń i innych kaplic klasztornych, zaś na piętrze klasztor zamieszkały przez zakonników. Warto wspomnieć, że pod posadzką bazyliki i krużganków mieszczą się niedostępne dla zwiedzających krypty, które w latach 2017-2018 zostały gruntownie zbadane. Celem prac było zlokalizowanie, inwentaryzacja i eksploracja krypt grobowych oraz szczegółowe przebadanie mogił i ich zawartości.

W klasztornych piwnicach mieści się dziś kotłownia i zaplecze, na co dzień niedostępne. Dodatkowe budynki przylegające do klasztoru, w obrębie którego znajduje się obecnie wyższe seminarium duchowne zakonu i biblioteka prowincjalna, były wielokrotnie przebudowane, a niedawno zostały poddane gruntownej modernizacji.

Zabezpieczenie przeciwpożarowe

Świadomość tego, że jako zakonnicy jesteśmy dziedzicami wielowiekowej historii i tradycji, obliguje nas zabezpieczenia i utrwalenia cennej dla nas spuścizny przeszłości. To także nasz obowiązek względem polskiego społeczeństwa oraz przyszłych pokoleń. Troska o szeroko rozumiane bezpieczeństwo zespołu obiektów zabytkowych rodziła się jednak stopniowo i dojrzewała do tego, aby wdrożyć właściwe mechanizmy i środki służące ich ochronie. Jednak już wiele lat temu podjęliśmy współpracę z Państwową Strażą Pożarną i korzystamy z jej profesjonalnej pomocy.

Przełomem w pracach zabezpieczających przeciwpożarowo franciszkański zespół klasztorny był początek XXI w., kiedy na strychu bazyliki i klasztoru, czyli w miejscach niedostępnych i mało uczęszczanych, został zamontowany system sygnalizacji pożarowej, zsynchronizowany z 24 godz. monitoringiem wizyjnym. Połączenie systemu z jednostką monitorowania PSP w Krakowie uświadomiło nam znaczenie odpowiedzialnej postawy i właściwego reagowania w sytuacjach ochrony i zachowania bezpieczeństwa, szczególnie w miejscach mało dostępnych i mało uczęszczanych.

Kolejnym etapem wprowadzania ochrony bezpieczeństwa pożarowego było przygotowanie i przebudowa budynków wyższego seminarium duchownego, jak również budowa przylegającej doń biblioteki. Prowadzenie prac projektowych zobligowało nas do mądrego rozplanowania i optymalnego wykorzystania budynków, a jednocześnie ochrony ich zabytkowej wartości. Prace i modernizacja dokonywały się pod czujnym okiem małopolskiego wojewódzkiego konserwatora zabytków w Krakowie.

W mojej opinii w obowiązującym prawie budowlanym polski ustawodawca stawia takim obiektom, jak kompleks klasztoru franciszkanów bardzo wysokie wymagania, zwłaszcza te odnoszące się do przepisów przeciwpożarowych w budynkach o walorach zabytkowych. Szczególną uwagę należy zwrócić na ustawowe wymogi przeciwpożarowe dla obiektów użyteczności publicznej. Dobrze, że wiele zaistniałych trudności można rozwiązać dzięki dobrej współpracy właściciela obiektu z przedstawicielami jednostek PSP i właściwymi urzędami.

Z uwagi na warunki logistyczne i możliwości finansowe prace w zespole klasztornym przy placu Wszystkich Świętych w Krakowie trwały przez klika lat. Po ich zakończeniu okazało się jednak, że cały obiekt wymaga uzupełniającej dokumentacji technicznej związanej z dokładnym określeniem struktury budowlanej najstarszych istniejących zabudowań. Wykonanie dokładnych badań i analiz trwało dość długo, jednak pozwoliło na precyzyjne zidentyfikowanie materiałów stanowiących budulec wzniesionych obiektów całego kompleksu klasztornego. Umożliwiło jednocześnie przybliżenie stanu faktycznego – dzięki temu łatwiej można było określić pożarową odporność budynków. Wydłużony czas trwania prac budowlanych i eksploratorskich zobligował nas także do uzupełnienia zabezpieczeń przeciwpożarowych, które – finalnie – zostały pozytywnie zaopiniowane w ekspertyzie pożarowej budynków.

Ponadto zakończenie prac budowlanych i remontowych budynków wyższego seminarium duchownego udokumentowało wagę współpracy inwestora z właściwymi urzędami miejskimi oraz jednostkami organizacyjnymi PSP i architektami.

Wracając jeszcze do najstarszej części zespołu klasztornego franciszkanów, czyli do bazyliki i klasztoru, warto nadmienić, że dzięki ciągłym pracom renowacyjnym i konserwatorskim prowadzonym w obiekcie udało się zamontować wewnętrzne instalacje hydrantowe obejmujące główne ciągi komunikacyjne uczęszczane przez modlących się i turystów. Podczas tych samych prac prowadzone były także badania jakości instalacji elektrycznych wewnątrz obiektu. W wielu miejscach udało się naprawić instalacje elektryczne i poprawić ich parametry bezpieczeństwa.

W istniejących zabytkowych oprawach oświetleniowych zainstalowano lampy ewakuacyjne, nie powodując uszczerbku dla zabytku. Chodziło o przyjęcie takiego rozwiązania, które z jednej strony spełnia wymogi wynikające z obowiązujących przepisów prawnych, z drugiej nie niszczy i nie zaburza istniejącego wyposażenia zabytku. W innych przestrzeniach zabudowań klasztornych sukcesywnie montujemy oświetlenie ewakuacyjne, o ile jest to możliwe.

Ponadto w 2023 r. w ramach przygotowań do międzynarodowego forum „Bezpieczne zbiory – bezpieczne dziedzictwo. Muzea, biblioteki, archiwa w obliczu zagrożeń” st. bryg. w st. sp. dr inż. Robert Wolański, dr. inż. Jan Giełżecki i o. Łukasz Brachaczek przeprowadzili termowizyjne badania instalacji elektrycznych. Potwierdziły one dobry stan instalacji elektrycznych w kompleksie franciszkańskich obiektów.

Modernizacja instalacji elektrycznych dla całego obiektu została wdrożona zgodnie z zaleceniami osób do tego upoważnionych. Zamontowane przeciwpożarowe wyłączniki prądu przechodzą testy pozytywnie. Montowanie gaśnic, oznaczanie dróg i wyjść ewakuacyjnych odbywa się z maksymalnym poszanowaniem właściwych przepisów prawnych. Wnętrza bazyliki i krużganków, które przez cały dzień są ogólnodostępne, pozostają pod stałym dozorem kamer wizyjnych, co zdecydowanie zwiększa bezpieczeństwo w obiekcie. Warto podkreślić, że wejście na poddasze klasztoru, zazwyczaj zamknięte dla osób z zewnątrz i ogólnie z utrudnionym bezpośrednim dostępem, jest objęte systemem 24 godz. monitorowania. Elektroniczny system zamontowany na drzwiach wejściowych niejeden raz informował o próbie wejścia na poddasze przez osoby nieuprawnione.

Jeśli zaś chodzi o zmodernizowane obiekty należące do seminarium, zastosowane zostały w nich drzwi o odporności ogniowej EI30 i EI60, a na klatkach schodowych pojawiły się klapy dymowe. System powiadamiania pożarowego w budynku seminarium ma także niezależną centralę systemu sygnalizacji pożarowej, która informuje o pożarze, do którego doszło w dowolnej części budynku, ponieważ czujki dymowe znajdują się w każdym pomieszczeniu i na każdym z korytarzy. Wszystkie ciągi komunikacyjne i klatki schodowe wyposażone są w oświetlenie awaryjne.

Obecnie (listopad 2023 r.) pod czujnym okiem inżynierów budowy dróg trwają prace przy budowie dróg pożarowych, prowadzone są również badania nośności wykonywanej podbudowy. Zaprojektowane dla klasztoru drogi pożarowe, usytuowane od strony ogrodu klasztornego i ul. Poselskiej, to kolejne udogodnienie dla jednostek ochrony przeciwpożarowej, bowiem o wiele łatwiej niż w przeszłości można skomunikować budynki klasztoru z miejska drogą dojazdową. Decyzją Komendy Wojewódzkiej PSP w Krakowie w sprawie ekspertyzy technicznej w murze klasztornym od ul. Poselskiej można było wykonać bramę pożarową. Daje ona duże korzyści, zwłaszcza że jej montaż wpisuje się w kolejny już etap dostosowania bezpiecznego dostępu pojazdów do budynków klasztornych.

Przygotować się na starcie z żywiołem

Nie budzi żadnych wątpliwości stwierdzenie, że współpraca z jednostkami PSP jest kluczową sprawą dla zachowania bezpieczeństwa pożarowego w obiekcie sakralnym, który nie tylko odwiedzają tłumy turystów, ale też jest na stałe zamieszkany przez zakonników. Na przestrzeni wielu lat bezpośrednio współpracujemy z Jednostką Ratowniczo-Gaśniczą nr 1 w Krakowie przy ul. Westerplatte – do jej rejonu działań operacyjnych należy klasztor franciszkanów.

Współdziałanie w celu zagwarantowania bezpieczeństwa pożarowego w kompleksie stało się możliwe po uprzednim zapoznaniu zastępów strażackich z JRG 1 w Krakowie ze specyfiką, budową i organizacją ewakuacyjną budynków bazyliki, klasztoru i seminarium. Zakonnicy natomiast mieli okazję wziąć udział w ćwiczeniach ewakuacyjnych zorganizowanych przez JRG 1 w Krakowie. To niewątpliwie ważna lekcja odpowiedzialnego reagowania na istnienie potencjalnych zagrożeń pożarowych.

W 2019 r. uczestniczyliśmy w konferencji „Ochrona dóbr kultury na wypadek szczególnych zagrożeń – nowoczesne technologie w ochronie dziedzictwa” oraz w ćwiczeniach ratowniczych „Nowoczesne technologie w zabezpieczeniu i działaniach ratowniczych w obrębie kompleksu o istotnym znaczeniu kulturowym”. Ponadto 19 września 2019 r. na terenie obiektu klasztornego zostały zrealizowane ćwiczenia ratownicze z epizodami zwalczania symulowanego pożaru bazyliki oraz zabezpieczenia konstrukcji naruszonej ściany domu zakonnego. Przeprowadzona została także niezapowiedziana ewakuacja osób z bazyliki i przyległych kaplic.

W trakcie działań ratowniczych z udziałem zastępów JRG 1 i JRG 2 KM PSP w Krakowie oraz JRG Szkoły Aspirantów PSP zastosowano najnowocześniejsze rozwiązania organizacyjne i techniczne. Wykorzystane zostały najnowsze modele samochodów ratowniczo-gaśniczych (m.in. z systemami piany ciśnieniowej), samochodu specjalnego z drabiną mechaniczną i systemem gaśniczym wysokiego ciśnienia, w użyciu znalazło się również mobilne stanowisko kierowania. Strażacy przeprowadzili też ewakuację dóbr dziedzictwa z bazyliki do specjalistycznego za pomocą prototypowego kontenera i ich zabezpieczenie. Kontener wykonany został w ramach projektu badawczego OZAB („Opracowanie innowacyjnego systemu zarządzania bezpieczeństwem obiektów zabytkowych w zurbanizowanych centrach miast”). W dalszej części ćwiczeń zaprezentowany został system stabilizacji naruszonej ściany, monitorowanej przez specjalistów z SA PSP z użyciem najnowszego sprzętu pomiarowego.

Aby także przedstawiciele klasztoru mieli w swoim gronie specjalistę w zakresie ochrony przeciwpożarowej, w 2019 r. ukończyłem w Szkole Aspirantów PSP w Krakowie kurs inspektora ochrony ppoż. Dzięki temu mogę profesjonalnie dbać o bezpieczeństwo w tym zakresie nie tylko Dla całego obiektu została przygotowana instrukcja bezpieczeństwa pożarowego, z którą zapoznali się mieszkańcy klasztoru i seminarium. Na furcie klasztornej i seminaryjnej zamontowano skrzynki, w których znalazła się instrukcja bezpieczeństwa pożarowego, koc gaśniczy i klucz do W trosce o aktualizację wiedzy zakonników i ich umiejętności podejmowania właściwych działań w sytuacji zagrożenia pożarowego w obiekcie klasztornym co 2 lata prowadzone jest szkolenie z obowiązujących przepisów przeciwpożarowych – zwłaszcza dla tych mieszkańców klasztoru, którzy do wspólnoty dołączyli w ostatnim czasie. Przekaz tych informacji, szczególnie dotyczący ewakuacji osób, pomaga uświadomić sobie, jak istotna jest wspólna dbałość o bezpieczeństwo. Ponadto dzięki współpracy ze Szkołą Aspirantów PSP w Krakowie chętni zakonnicy mieli możliwość uczestnictwa w podstawowych ćwiczeniach z zakresu pierwszej pomocy i zapoznania się z podstawowym sprzętem ochrony przeciwpożarowej. Planowane jest powtórzenie tego wydarzenia.

Troska o obiekt to także obowiązkowe półroczne i 5-letnie kontrole i przegląd stanu technicznego budynku i występujących w nim instalacji. Przejawia się również w weryfikacji sprawności podręcznego sprzętu gaśniczego, przeprowadzanej co najmniej raz do roku. System sygnalizacji pożarowej i 24 godz. monitoring wizyjny obiektu jest objęty serwisem – odpowiedzialna za niego firma w możliwie najkrótszym czasie usuwa każdą zarejestrowaną usterkę.

Perspektywa wielu lat zajmowania się tematyką zabezpieczenia pożarowego w zabytkowych obiektach sakralnych skłania do budzącej niepokój refleksji: powszechnym problemem jest ignorancja administratorów w budynków materii należytej staranności o ich właściwe zabezpieczenie. Powtarzają się niestety komentarze w rodzaju: „nie wszystko na raz”. Może nie wszystko na raz, ale przecież też od czegoś trzeba zacząć. Najważniejsze wydaje się przełamanie stereotypowego „jakoś to będzie” lub „Pan Bóg nas chroni”. Ignorowanie podstawowych zasad bezpieczeństwa i brak prewencji jest niestety często oznaką poważnych zaniedbań użytkowników tychże obiektów.

Warto zatem głośno mówić o tym, że poszukiwanie dobrych rozwiązań to zawsze obowiązek właściciela i stanowiących prawo. Ważne jest, by nie poddawać się obawom, gdy rozpoczynają się działania mające na celu właściwą ochronę zabytków. Przerzucanie odpowiedzialności nigdy nie doprowadzi do pożądanych rezultatów, ponieważ usypia czujność i pozwala zwalniać się z prawnej odpowiedzialności za administrację obiektami o wartości historycznej. Bezpowrotna utrata zabytków sakralnych powinna uświadamiać nam wszystkim, że solidna troska o przeszłość jest najlepszą inwestycją w przyszłość.

o. Łukasz Brachaczek OFMConv jest franciszkaninem, magistrem teologii, inspektorem ochrony przeciwpożarowej,
od 2005 r. odpowiedzialnym za prowadzenie prac renowacyjnych i konserwatorskich w zespole klasztornym Franciszkanów w Krakowie