Czym gasić las?

Sprzęt służący do ograniczania rozwoju pożarów lasu i innych terenów oraz ich gaszenia to cały wachlarz narzędzi i urządzeń.

Do połowy XX w. do likwidacji pożarów terenu używano wyłącznie sprzętu i narzędzi ręcznych: tłumic, łopat, motyk, siekier, pił ręcznych, grabi, pługów oraz gałęzi. Pożary gasiły ochotnicze straże pożarne, pracownicy leśni oraz powoływane przez gminy tzw. leśne drużyny ratownicze. Przy pożarach o charakterze klęskowym pomocy udzielało również wojsko. Organizacja transportu na miejsce zdarzenia należała do gminy lub nadleśnictwa. Obowiązek posiadania narzędzi do likwidacji pożaru spoczywał na członkach tych drużyn i żołnierzach. Dla pozostałych osób powstały bazy podręcznego sprzętu, urządzane w siedzibach jednostek organizacyjnych Lasów Państwowych, użytkowników lasu oraz siedzibach leśnictw nadzorujących lasy innych własności.

Skuteczne gaszenie pożarów terenu wodą umożliwił dopiero postęp techniczny w transporcie. Woda sprawdza się zwłaszcza przy pożarach długotrwałych i uporczywych, ze względu na grubą warstwę materiałów palnych na pokrywie gleby, a także przy pożarach podpowierzchniowych.

Specyfiką pożarów leśnych są trudne warunki terenowe, niemal zawsze uniemożliwiające dotarcie pojazdami gaśniczymi do całej linii ognia, która bardzo często przemieszcza się w różnych kierunkach, z różną prędkością i intensywnością. Ograniczone możliwości pozyskania wody w lasach nadal wymuszają więc stosowanie wszystkich dostępnych narzędzi i maszyn przydatnych do opóźniania rozwoju pożaru, jego gaszenia i dogaszania.

Sprzęt podręczny

Sprzęt podręczny przeznaczony jest do likwidacji zdarzeń w zarodku, mało intensywnych pożarów leśnej pokrywy gleby, zarośli, upraw rolniczych i innych powierzchni naturalnych. Jest doskonały do dogaszania i dozorowania pożarzysk. Ze względu na przeznaczenie można go podzielić na następujące grupy:

• gaszenie poprzez wykorzystanie wody: hydronetki, wiadra, konewki i gaśnice wodno-pianowe,
• czasowe przerywanie płomieniowego procesu palenia: tłumice i gałęzie,
• zatrzymywanie strefy spalania glebą mineralną: łopaty i szufle,
• wykonywanie przerw poprzez usunięcie materiałów palnych: motyki, grabie, siekiery i piły.

Postęp techniczny nie wyeliminował i z pewnością nie wyeliminuje tych podstawowych narzędzi. Są skuteczne w działaniu i łatwe w obsłudze dla średnio sprawnego fizycznie człowieka. Nie wymagają specjalnego zaplecza technicznego ani szkolenia z obsługi. Wystarcza minimalny instruktaż. W latach 2004-2006 w Lasach Państwowych zrealizowano pilotażowy program stosowania hydronetek i tłumic leśnych. Po ich przetestowaniu i określeniu wymagań technicznych nastąpił długo oczekiwany przełom we wprowadzeniu tego typu sprzętu na uzupełnienie baz nadleśnictw. Umiejętne posługiwanie się hydronetkami i tłumicami pozwala skutecznie ograniczać rozwój pożaru aż do czasu przybycia straży pożarnej lub gaśniczych statków powietrznych. Ratownik wyposażony w hydronetkę z zapasem 16 l wody i możliwością podania zwartego prądu wody na odległość do 7 m jest niezastąpiony w dotarciu do każdego zakątka, do którego nie zdołają dojechać nawet terenowe samochody patrolowo-gaśnicze. W taktyce hydronetki i tłumice są niezastąpione do likwidacji zapaleń z przerzutów ognia „za plecami” działań gaśniczych.

Początkowo w jednostkach organizacyjnych Lasów Państwowych wprowadzenie hydronetek i tłumic leśnych przyjmowano niechętnie, podobnie jak wcześniejszą wymianę średnich samochodów gaśniczych na lekkie patrolowo-gaśnicze. Po testach sprzęt ten został w pełni zaakceptowany. Stanowi obecnie podstawowe wyposażenie samochodów patrolowo-gaśniczych oraz baz rezerwy sprzętu podręcznego. Powinien być stałym wyposażeniem obiektów usytuowanych w lesie oraz urządzanych okresowo biwaków, obozów i kempingów. Warto też, by stanowił obowiązkowe wyposażenie samochodów gaśniczych straży pożarnych mających na swoim terenie lasy, tereny niezagospodarowane czy odłogujące grunty rolne. Pozostaje do wyjaśnienia sprawa urządzania i utrzymywania baz sprzętu podręcznego dla lasów prywatnych.

Wszystkie pozostałe rodzaje sprzętu podręcznego zdeponowane w bazach stanowią rezerwę kierującego działaniem ratowniczym, który może w nie wyposażyć inne osoby skierowane do gaszenia i dogaszania pożarów, również wojsko i wolontariuszy. Warto przypomnieć, że w Instrukcji ochrony przeciwpożarowej lasu z 2012 r. znalazły się z inicjatywy dyrektora generalnego PGL LP zapisy umożliwiające wyposażenie remiz jednostek OSP w podręczny sprzęt gaśniczy:

„4.7.7. Poszczególne rodzaje i ilości sprzętu, maszyn oraz urządzeń mogą być rozmieszczone w więcej niż jednym miejscu w zasięgu terytorialnym nadleśnictwa. Rozmieszczenie sprzętu podlega uzgodnieniu z komendantem powiatowym (miejskim) PSP, w pierwszej kolejności z właściwym terenowo, według siedziby biura nadleśnictwa.

4.7.8. Bazy sprzętu, za zgodą właściwego terenowo wójta lub burmistrza mogą być urządzane w remizach ochotniczych straży pożarnych”.

Optymalne, moim zdaniem, uzupełnienie wyposażenia baz sprzętu, o których mowa w obowiązujących przepisach przedstawiam w tabeli.

*  - wyposażeniem bazy w danej kategorii jest jeden z wyszczególnionych rodzajów sprzętu
× - nie przewiduje się

Sprzęt gospodarczy

To sprzęt przydatny do gaszenia i dogaszania pożarów lasu, używany na co dzień do prac w leśnictwie, rolnictwie, budownictwie i gospodarce komunalnej. Szczególnie ważną rolę odgrywa sprzęt, którym można udostępnić dojazd do obwodu pożaru oraz wykonać pasy gleby zmineralizowanej jako przerwy ogniowe, czyli wszelkiego rodzaju pojazdy specjalistyczne oraz maszyny samobieżne z odpowiednim osprzętem. Podstawowym pojazdem utrzymywanym w stałej gotowości do użycia w PGL LP i parkach narodowych jest ciągnik z pługiem, glebogryzarką lub broną talerzową. Innymi maszynami i urządzeniami zaawansowanymi technologicznie, o dużej wydajności, dysponują na ogół podmioty gospodarcze. Zasady użycia tego sprzętu powinny być przedmiotem stosownych porozumień. Do kategorii sprzętu gospodarczego zaliczyć można także równiarki drogowe (samojezdne lub doczepiane do ciągników rolniczych), spychacze z możliwością regulowania kąta natarcia łyżki roboczej, beczkowozy, maszyny wielooperacyjne do usuwania drzewostanu oraz do szatkowania (rozdrabniania) podrostów i gałęzi, a na terenach użytkowanych przez wojsko - opancerzone wozy zabezpieczenia technicznego (WZT). Jeśli wyposażylibyśmy WZT w łyżkę kątową, uzyskalibyśmy moim zdaniem najlepszy zestaw do równoczesnego wykonywania pasa gleby mineralnej i drogi dojazdowej dla pojazdów gaśniczych. W aspekcie BHP ma to niezmiernie ważne znaczenie w polach roboczych poligonów wojskowych. Wprowadzone w ostatnich latach maszyny wielooperacyjne do pozyskania drewna (harwestery i procesory) to także doskonały i wysoko wydajny sprzęt do wykonania przerwy ogniowej w zwartych drzewostanach, umożliwiający szybkie usunięcie drzew. W codziennej praktyce, każdą wąską drogę leśną można bardzo szybko i bezpiecznie poszerzyć do ruchu dwukierunkowego.

Likwidacja struktury pionowej lasu poprzez wycinkę drzewostanu powoduje wolniejsze rozprzestrzenianie się ognia i ograniczenie zasięgu promieniowania cieplnego, dzięki czemu las staje się dostępny dla ratowników mogących użyć podręcznego sprzętu.

Doskonalszym sprzętem są szatkarki (rozdrabniacze), które równocześnie mineralizują wierzchnią warstwę gleby. Można nimi wykonać pasy przeciwpożarowe w trudnym terenie, takim jak halizna, płazowina, trwały nieużytek rolniczy, zdegradowana łąka czy młodnik. Możliwość równoczesnego wykonania drogi dojazdowej i bruzdy gleby zmineralizowanej oraz usunięcia materiałów palnych, czyli realizowania trzech zadań równocześnie, pozwala ocenić tę grupę sprzętu najwyżej.

W wielu krajach używa się do gaszeniu pożarów lub izolowania terenów, na których rozprzestrzeniają się pożary, tzw. miotaczy gleby. W Polsce do tej grupy można zaliczyć frezy do wykonywania i konserwacji rowów. Frez, zamontowany na jednostce napędowej, może w bardzo krótkim czasie wykonać odpowiednią linię obrony na nieużytkach i podobnych powierzchniach. Może też z powodzeniem gasić pożary pokrywy gleby.

Leśne samochody gaśnicze

Najskuteczniejsze ze względu na warunki terenowe są samochody gaśnicze z napędem na wszystkie osie (4x4 lub 6x6). Pojazdy te powinny mieć także odpowiednio skonstruowane zderzaki, osłony błotników, zabezpieczenie boków i zawieszenie podwozia pozwalające na poruszanie się w zaroślach i młodnikach. Wyposażenie ich w zapomniane niestety zwijadło węży W-75 poprawiłoby czas dotarcia do linii ognia i zmniejszyło nakład pracy ratowników. Do tego celu znakomicie nadają się samochody zabudowane na podwoziach spełniających normy militarne, zdolnych do pokonywania głębokich kolein, luźnych piasków i wzniesień. Taki pojazd powinien stanowić wyposażenie straży pożarnej zlokalizowanej na terenach o dużej lesistości. Obecnie, poza jednostkowymi przypadkami, nie produkuje się w Polsce takiego sprzętu.

Znajdujące się w wyposażeniu straży pożarnej samochody nowej generacji, nie zawsze sprawdzają się w lesie i polu. Jednostkom straży pożarnej powierzono w ostatnich dekadach bardzo wiele zadań ratowniczych, co w praktyce narzuciło rodzaj wyposażenia. Odbiło się to niestety na mniejszej przydatności pojazdów ratowniczo-gaśniczych w lesie. Obecnie prowadzona poprawa stanu technicznego podstawowych dróg leśnych zapewnia tym pojazdom dotarcie tylko w rejon pożaru. Pojazdy zabudowane na podwoziu Star 266, stanowiące wyposażenie niektórych OSP przeznaczone do działań na terenach leśnych i w górach, kończą swoją służbę ze względu na wiek. Nadszedł więc czas na analizę potrzeb w tym zakresie oraz opracowanie specyfikacji technicznej dla takich pojazdów.

Powszechne dziś w rolnictwie i leśnictwie samochody osobowo-terenowe z napędem 4×4 mogą być wyposażane w małe zestawy gaśnicze lub lekkie przyczepy samochodowe. W górach i terenach podgórskich sprawdzi się przyczepka gaśnicza przystosowana do uciągu przez quady, zwane też czterokołowcami. Do wersji przedstawionej na zdjęciu (11) należy dodać hydronetkę plecakową oraz dwie składane tłumice.

Popularnym sprzętem wykorzystywanym do dogaszania pożarzysk są różnej pojemności przyczepy ciągnikowe. Ich przeciętna pojemność wynosi ok. 4-5 m³. Taka wielkość umożliwia sprawne manewrowanie w lesie. Agregat pompowy może być napędzany przez ciągnik lub mieć niezależny silnik spalinowy. Tak zwane beczkowozy powinny być wyposażeniem baz sprzętu do dogaszania pożarów lasu.

Sprzęt specjalny

Do tej grupy zaliczają się urządzenia do wypalania pasów, materiały pirotechniczne do wykonywania pasów gleby zmineralizowanej lub rozproszenia środków gaśniczych. W latach 70. XX w. w niektórych rejonach kraju do wyposażenia baz sprzętu przeciwpożarowego wprowadzono pochodnie parafinowe służące do wypalania pasów. O ile metoda wypalania przed czołem rozwiniętego pożaru budzi w kraju szereg wątpliwości, o tyle to prostowanie (skracanie) linii czynnego pożarzyska w nocy jest moim zdaniem bezdyskusyjna. W Europie do tego celu powszechne używa się tzw. wypalarki - kapanie z niej płonącej cieczy powodujące powstawanie zarzewi ognia w trakcji swobodnego marszu ratownika. Technologia ta została przedstawiona na łamach PP nr 5/2015. Natomiast wykorzystanie materiałów pirotechnicznych do gaszenia bądź ograniczenia rozwoju pożarów lasu i pól roboczych poligonów pozostaje wyłącznie w gestii wojska.

Karol Wiler

Opis zdjęć:
fot. 1 Tablica informująca o miejscu zbiórki
fot. 2. Hydronetka plecakowa do gaszenia pożarów pokrywy gleby
fot. 3. Tłumica do gaszenia pożarów pokrywy gleby
fot. 4 Frez (miotacz gleby) zamontowany na ciągniku rolniczym
fot. 5 Samochód na podwoziu Star 266 kończący swoją służbę w ochronie przeciwpożarowej lasu
fot. 6. Harvester przy pracy
fot. 7. Szatkarka przy pracy
fot. 8 Samochód gaśniczy do działań na terenach niezurbanizowanych
fot. 9. Górska przyczepka gaśnicza
fot. 10. Przyczepa - beczkowóz
fot. 11. Leśna przyczepa do gaszenia i dogaszania pożarów
fot. 12 Wypalarka do inicjowania wypaleń pasów terenu