Nowoczesny samochód, mimo że stanowi produkt nowoczesnej technologii, nie jest wolny od zagrożenia powstania i rozprzestrzenienia się pożaru. W stosunkowo niewielkiej kubaturze pojazdu zgromadzonych jest wiele powiązanych ze sobą części i urządzeń mechanicznych oraz materiałów, paliw i płynów palnych. 

Materiały palne stanowią około 20-25% wagi samochodów osobowych, a obciążenie ogniowe wynosi 200÷450 kg drewna na samochód. W palącym się pojeździe wydziela się więc duża ilość energii cieplnej, a płomienie szybko przenoszą się zarówno wzdłuż płonącego materiału, jak i na inne materiały palne. Powstały strumień ciepła rozchodzi się we wszystkich kierunkach. Pożar powoduje gwałtowną zmianę środowiska w pojeździe lub jego części, oddziałując termicznie (przez promieniowanie, konwekcję i przewodzenie) oraz chemicznie (korozyjnie) na produkty spalania. To sprawia, że rozprzestrzeniając się, zazwyczaj niszczy i zniekształca powstałe pierwotne ślady pożarowe, a to znacznie utrudnia ujawnienie miejsca ogniska pożaru, a co za tym idzie - ustalenie przyczyny jego powstania.

Praktyka pokazuje, że przyczyn powstawania pożarów w pojazdach może być wiele. Powodują je na przykład: wady lub nieprawidłowa eksploatacja układu paliwowego, instalacji i urządzeń elektrycznych, akumulatora, układu wydechowego lub jezdnego. Pożary powstają także w wyniku nieostrożności lub zaprószenia ognia przez człowieka czy też podczas wypadku drogowego. Zdarzają się także celowe podpalenia, np. w celu wyłudzenia odszkodowania, zemsty lub zatarcia śladów przestępstwa. Sytuacje, gdy pożary w pojazdach powstają w wyniku samozapalenia czy też od wyładowania atmosferycznego lub elektrostatycznego, należą do rzadkości

W artykule tym omówione zostaną niektóre problemy związane z ustaleniem przyczyny pożaru w przypadku celowego podpalenia samochodów osobowych.

Podpalenie

W kryminalistyce termin „podpalenie” definiuje się jako świadome wzniecenie ognia w celach przestępczych. Podpalenia może dokonać jedynie człowiek z winy umyślnej w zamiarze bezpośrednim, to jest wówczas, kiedy sprawca chce podpalić i podpala.

Najczęściej motywami podpaleń są: zemsta, próba wyłudzenia odszkodowania oraz chęć zniszczenia dowodów lub zatarcia śladów innego przestępstwa. Konieczność prowadzenia dochodzeń popożarowych jest więc oczywista. Ich celem jest wskazanie faktycznej przyczyny pożaru oraz ustalenie ewentualnego sprawcy.

Podpalenia samochodów zazwyczaj powodowane są w sposób bezpośredni - podpalacz własnoręcznie w danej chwili inicjuje pożar, tzn. w chwili pojawienia się pożaru znajduje się na miejscu zdarzenia. Należy dodać, że podpalacze samochodów często stosują przyspieszacze pożarów. Najczęściej sięgają po najbardziej dostępne środki, takie jak benzyna, olej napędowy, nafta, rozpuszczalniki, rozcieńczalniki czy podpałkę do grilla. Wykrycie na miejscu pożaru śladów tych środków jest dla prowadzącego dochodzenie informacją, że mamy do czynienia z popaleniem.

Sposoby podpaleń

W praktyce biegłego najczęściej spotykam się z trzema rodzajami sposobów działania sprawców podpaleń pojazdów: podpaleniami dokonywanymi wewnątrz przedziału osobowego, podpaleniami na zewnętrznej powierzchni karoserii oraz podpaleniami opon na kołach pojazdu.

Podpalenie wnętrza pojazdu

Aby podpalić przedział osobowy, sprawca najczęściej wybija szybę, zazwyczaj tylną bądź boczną. Najczęściej są to szyby hartowane, więc ich wybicie powoduje rozbicie ich na drobne kawałki, które wpadają także do wnętrza przedziału osobowego. Po wybiciu szyby sprawcy zazwyczaj albo wlewają do wnętrza kabiny płyn łatwopalny, albo wrzucają nasiąkniętą takim płynem i zapaloną tkaninę. Ostatnio częste są przypadki użycia przez podpalaczy butelki z tworzywa sztucznego z płynem łatwopalnym i z zaczopowanym zwitkiem tkaniny lub papieru stanowiącym lont, który zostaje podpalony i umieszczony wewnątrz pojazdu. Nierzadko pozostałość niespalonej butelki z charakterystyczną wonią cieczy palnej można ujawnić w pogorzelisku. Zdarza się, że sprawcy podpaleń podpalają papiery - przygotowane przez nich lub znajdujące się już wewnątrz pojazdu, na siedzisku fotela lub kanapy.

Ogień w przedziale osobowym z wybitą szybą ma dobre warunki do dynamicznego rozwoju i rozprzestrzeniania się, z uwagi na swobodny dostęp tlenu do strefy spalania oraz odprowadzanie produktów spalania. Osiąga wysoką temperaturę, rzędu 1000°C [1], powodując, że materiały palne wewnątrz samochodu szybko się wypalają.

W przypadku podpalenia wnętrza pojazdu, który nie miał zamkniętych na zamek drzwi (czyli nie było potrzeby wybicia szyby) i w którym po wznieceniu ognia wewnątrz przedziału osobowego drzwi i okna nadal są zamknięte, pożar przebiega w warunkach niedostatecznej wymiany gazowej i rozwija się powoli - nie ma warunków do dynamicznego rozprzestrzeniania się z uwagi na niedobór tlenu. Wnętrze pojazdu wypełnia się gorącymi produktami spalania. Zdarza się jednak, że nagrzane uszczelki miękną i rozszczelniają okna, umożliwiając dopływ świeżego powietrza, które przyspiesza spalanie. Nadciśnienie gazów pożarowych powstałe wewnątrz przedziału osobowego powoduje najczęściej wypchnięcie szyb hartowanych na zewnątrz pojazdu.

Oddziaływanie wysokiej temperatury jest zaś przyczyną nadtopienia i wybicia (opadnięcia) do wnętrza - na podszybie i kokpit pojazdu - szyby przedniej (jest to najczęściej szyba klejona, warstwowa). Dopływ świeżego powietrza do strefy spalania powoduje zdynamizowanie pożaru.

Podpalenie karoserii pojazdu

Sprawcy podpaleń często wzniecają ogień, polewając karoserię łatwopalnym płynem lub kładąc na nią nasączoną takim płynem tkaninę. Ogień podłożony w ten sposób sprawia, że zapala się powłoka lakiernicza pojazdu. Pożar nie zawsze powoduje wówczas zniszczenia termiczne wnętrza pojazdu, często ogień niszczy zewnętrzną powłokę karoserii oraz elementy pojazdu wykonane z tworzyw sztucznych. W przypadku polania dachu płynem łatwopalnym charakterystyczne będą ślady odbarwienia w formie pionowych zacieków po palącej się i spływającej po poszyciu karoserii cieczy. Największe uszkodzenia termiczne materiałów palnych znajdujących się wewnątrz przedziału osobowego będą zlokalizowane bliżej dachu (np. na tylnych zagłówkach, podsufitce, górnych uszczelkach drzwi). Co ważne, taki pożar może zostać łatwo zauważony już w pierwszej fazie rozwoju, ogień pojawia się natychmiast na zewnętrznej bryle pojazdu.

Sprawcy dokonują także podpaleń zewnętrznej karoserii, umieszczając przyspieszacz pożaru na podszybiu pojazdu, wykonanym z tworzywa sztucznego. Wtedy pożar ma dobre warunki do rozwoju i rozprzestrzenienia się do wnętrza komory silnika. Najczęściej powoduje uszkodzenie przedniej szyby, tworząc warunki do rozprzestrzenia się ognia w przedziale osobowym.

Podpalenie opony

Podpalacze najczęściej polewają oponę płynem łatwopalnym albo podkładają tkaninę nasiąkniętą takim płynem, a następnie ją zapalają. Paląca się ciecz wytwarza wysoką temperaturę, która powoduje zapalenie się zewnętrznej, gumowej części koła. W takim przypadku silne ślady korozyjne najczęściej są widoczne na stalowych blachach błotnika pojazdu.

Ostatnio spotyka się przypadki używania do podpalenia opon kostek podpałki do grilla, kominków i pieców. Sprawca układa taką tabliczkę pod oponą lub na górnej jej części na kole, a następnie podpala. Po czasie powstaje na tyle wysoka temperatura palącego się paliwa stałego, że następuje zapalenie się opony. Jak wykazały moje badania, użycie tego typu podpałki daje sprawcy dość dużo czasu na opuszczenie miejsca przestępstwa przed rozprzestrzenieniem się pożaru, gdyż proces zapalenia opony może trwać od kilkunastu do kilkudziesięciu minut.

Ślady pożarowe

Ślady pożarowe to widoczne lub mierzalne fizyczne efekty popożarowe, zawierające np. zwęglenia, stopienia, zmiany barw, utlenienia, załamania konstrukcyjne.

Poszczególne zjawiska towarzyszące pożarom, takie jak płomień, gorące i toksyczne gazy, pozostawiają ślady będące najczęściej trwałymi uszkodzeniami. Są to przeważnie substancjonalne ślady cieplne: stopienia, wytopienia, natopienia, wypalenia, zwęglenia, przebarwienia i inne zmiany zaistniałe pod wpływem działania ciepła oraz produktów spalania.

Przy ustalaniu okoliczności pożaru głównym obiektem oględzin jest miejsce pożaru w całości, obejmujące ślady, przedmioty, materiały oraz urządzenia, na których mogą znajdować się ślady świadczące o okolicznościach powstania i rozprzestrzeniania się pożaru. Wyróżnić można trzy grupy śladów uszkodzeń termicznych i mechanicznych, ze względu na miejsce ich powstania. Są to ślady:

• w miejscu ogniska pożaru (punkcie zainicjowania pożaru),
• w otoczeniu miejsca ogniska pożaru (konstrukcje poziome, pionowe, wyposażenie),
• nad ogniskiem pożaru (działanie strefy spalania i kolumny konwekcyjnej).

W ustalaniu przyczyny pożaru bardzo ważne jest wykrycie jego ogniska, czyli miejsca, w którym zaczął się proces spalania. Ślady w ognisku pożaru mogą powstać w warunkach niedostatecznej wymiany gazowej. Wówczas miejsca powstania pożaru charakteryzują się  głębokimi, skoncentrowanymi wypaleniami, gdyż w początkowej fazie pożaru występować może miejscowe przegrzanie lub tlenie na niewielkiej płaszczyźnie. W warunkach dobrej wymiany gazowej wypalenia i destrukcje powstają w ognisku pożaru kilkakrotnie szybciej. Przy podpaleniu z zastosowaniem przyspieszaczy pożaru, wydzielających podczas spalania dużej ilości ciepła, charakter wypaleń w miejscu ogniska pożaru będzie inny niż w miejscach, do których dotarł płomień w następstwie rozprzestrzeniania się pożaru [2].

Podczas badania pogorzeliska niezwykle ważnym zadaniem jest odnalezienie śladów pożarowych, przeprowadzenie ich analizy oraz ich właściwe zabezpieczenie do dalszych badań.

Oględziny pojazdu

Oględziny to czynność procesowa polegająca na szczegółowej obserwacji, wykrywaniu i zabezpieczaniu śladów kryminalistycznych miejsca, osoby, rzeczy lub zwłok, przeprowadzana za pomocą zmysłów i z wykorzystaniem środków technicznych, w celu wyjaśnienia charakteru i okoliczności powstałego zdarzenia oraz ustalenia jego sprawcy. Podstawowym celem oględzin jest obiektywna rekonstrukcja przebiegu zdarzenia i zabezpieczenie rzeczowego materiału dowodowego dla potrzeb postępowania karnego [3].

Oględziny pojazdu przeprowadza się w następujących etapach [4]:

• oględziny ogólne zewnętrzne (ogólnoorientacyjne),
• oględziny szczegółowe zewnętrzne (tył pojazdu, prawa strona, lewa strona, przód pojazdu),
• oględziny ogólne wewnętrzne,
• oględziny szczegółowe wewnętrzne (tył pojazdu, prawa strona, lewa strona, komora silnika).

W niektórych przypadkach może wystąpić potrzeba szczegółowych oględzin zewnętrznych podwozia samochodu. Dokonuje się ich w warsztacie samochodowym umieszczając pojazd na podnośniku.

W przypadku podejrzenia o podpalenie pojazdu podczas oględzin należy przeanalizować:

• czy do większych zniszczeń termicznych doszło wewnątrz, czy na zewnątrz pojazdu [5],
• czy koła pojazdu mają zniszczenia termiczne i jaki jest stopień tych zniszczeń (opony, felgi),
• czy na podłożu, pod wybitymi szybami hartowanymi, znajdują się skruszone odłamki szkła pochodzące z tych okien i czy mają one ślady okopceń,
• czy wewnątrz przedziału osobowego znajdują się odłamki szkła szyby hartowanej bez śladów okopceń,
• gdzie znajdują się szczególnie intensywne brązowawe lub rdzawe przebarwienia blach pojazdu - zarówno wewnątrz, jak i na karoserii (miejsca na stalowych blachach poddane najsilniejszym oddziaływaniom termicznym pożaru ulegają przyspieszonym procesom korozyjnym) [5],
• czy na karoserii pojazdu widoczne są ślady odbarwienia w formie zacieków po spływającej i palącej się cieczy,
• gdzie wewnątrz pojazdu (w przedziale osobowym) znajdują się największe ubytki masy materiału palnego [5],
• który z foteli pojazdu ma największe zniszczenia termiczne, w tym zniszczenia elementów metalowych (np. brak drutów w siedzisku) [5],
• czy wewnątrz pojazdu ujawniono stopione lub nadtopione naczynie z tworzywa sztucznego z wyczuwalnym zapachem płynu łatwopalnego (np. ropopochodnego),
• czy na zachowanych wykładzinach czy dywanikach pojazdu lub na ujawnionym fragmencie szmaty wyczuwalny jest zapach płynu łatwopalnego,
• inne, zależne od rodzaju i konstrukcji pojazdu, miejsca i okoliczności pożaru oraz warunków atmosferycznych.

Podczas oględzin niezbędne jest także zbadanie najbliższego i dalszego otoczenia pojazdu, w celu ujawnienia ewentualnych śladów lub przedmiotów, które mogły mieć związek z podpaleniem (np. nadpalone tkaniny, zwitki spalonego lub nadpalonego papieru, użyte zapałki, pojemniki z resztkami płynu łatwopalnego).

Wnioski

Dochodzenia popożarowe prowadzone w przypadku pożarów pojazdów samochodowych są trudne, stanowią duże wyzwanie dla eksperta mającego ustalić jednoznaczną przyczynę powstania pożaru. Wynika to z faktu, że samochody mają wiele różnych mechanicznych i elektrycznych systemów umiejscowionych na niewielkiej przestrzeni, systemów zasilania paliwowego oraz różnorodne łatwopalne płyny eksploatacyjne. Duże ilości tworzyw sztucznych oraz innych substancji i materiałów palnych wewnątrz pojazdu dają spore obciążenie ogniowe, podczas pożaru mogące prowadzić do rozległych zniszczeń. Ponadto ślady rozwoju pożaru łatwo ulegają zniszczeniu na skutek emisji ciepła i wysokiej temperatury.

W przekonaniu sprawców podpaleń płyn użyty do wzniecenia ognia spala się w pierwszej kolejności i w ten sposób znikają ślady przestępstwa. Tak jednak nie jest. Kiedy łatwopalny płyn zostanie rozlany w pojeździe na porowaty materiał, taki jak np. tapicerka, dywanik welurowy, siedzisko fotela czy kanapy, szybko wnika w głąb. Proces spalania zachodzi jedynie na powierzchni, gdzie dostępny jest tlen z powietrza. Jeżeli taki pożar zostanie dostatecznie szybko ugaszony lub w miejscu podpalenia wystąpi deficyt tlenu, spalanie płynu użytego do podpalenia może być niecałkowite. W takich przypadkach analiza chemiczna pozostałości popożarowych umożliwia określenie rodzaju użytego płynu. Znalezienie śladów takiego samego płynu w próbkach z miejsca pożaru i próbkach pochodzących od podejrzanego (np. płyny palne lub nasączona odzież) może świadczyć o jego związku ze zdarzeniem, przy czym moc dowodowa takiego wyniku analizy jest tym większa, im bardziej specyficzny jest wykryty przyspieszacz pożaru. [6]

Dochodzenia w sprawach o pożary pojazdów wymagają nie tylko wiedzy z zakresu rozwoju pożarów, lecz także dobrej znajomości zagadnień mechaniki samochodowej, materiałoznawstwa oraz taktyki i techniki kryminalistycznej. Ponadto od eksperta wymagana jest duża staranność i cierpliwość podczas czynności badawczych na pogorzelisku.

Tomasz Sawicki
jest biegłym sądowym, członkiem Polskiego Towarzystwa Ekspertów Dochodzeń Popożarowych

Literatura

[1] Rybiński J. Omaza A. Szajewska A., Badanie rozwoju pożaru samochodu osobowego z wykorzystaniem termowizji, „Pomiary Automatyka Kontrola”, vol. 59, nr 9/2013.
[2] Kwiatkowski A., Rydzek T., Szulc C., Wolanin J., Zdanowski M., Matematyczno-komputerowy model kryminalistycznego badania przyczyn i okoliczności pożarów, Departament Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego MSW, Warszawa 1989.
[3] Koźmiński L., Miś W., Szplit L., Podstawowe czynności techniczno-kryminalistyczne podczas oględzin miejsca zdarzenia, Szkoła Policji w Pile, Piła 2014.
[4] Wiśniewski T., Badanie przyczyn pożarów pojazdów, materiał nieopublikowany.
[5] Kwiatkowski Z., Pożar samochodu osobowego spowodowany podpaleniem, [w: ] Sawicki T. (red): „Pożary pojazdów mechanicznych. Analiza przypadków”, zeszyt nr 3, Polskie Towarzystwo Ekspertów Dochodzeń Popożarowych, Poznań 2014.
[6] Borusewicz R., Zięba-Palus J., Chemiczna analiza materiałów pochodzącego miejsca pożaru pod kątem wykrycia i identyfikacji śladów potencjalnych środków podpalających, [w:] Guzewski P. (red.), Zbiór referatów z I Międzynarodowej Konferencji „Badanie przyczyn powstawania pożarów”, Poznań 2003.

Charakterystyczne ślady podpaleń samochodów osobowych

Charakterystyczne ślady podpaleń samochodów osobowych (5)

Charakterystyczne ślady podpaleń samochodów osobowych (4)

Charakterystyczne ślady podpaleń samochodów osobowych (3)

Charakterystyczne ślady podpaleń samochodów osobowych (2)

Charakterystyczne ślady podpaleń samochodów osobowych (1)