Aby zminimalizować ryzyko

Badania naukowe wyraźnie pokazują, że wykonując swoje obowiązki - biorąc udział w działaniach ratowniczo-gaśniczych, strażacy są zdecydowanie bardziej niż przedstawiciele innych zawodów narażeni na chorobę nowotworową. Profilaktyka w tym zakresie łączy się z redukowaniem zagrożenia płynącego ze strony toksycznych produktów pożarowych. Dlatego też zespół komendanta głównego PSP zajmujący się zapobieganiu nowotworom wśród strażaków postulował m.in. wprowadzenie w jednostkach ratowniczo-gaśniczych PSP oddzielenia stref, w których mogą wystąpić niebezpieczne substancje, od przestrzeni od nich wolnych.

 Aby zrozumieć problematykę zachorowalności na nowotwory, trzeba najpierw sięgnąć do szerokiego kontekstu społecznego kwestii zdrowotnych. Według Marca Lalonde’a, byłego kanadyjskiego ministra zdrowia, tzw. determinantami zdrowia ludzkiego są: styl życia (53%), środowisko fizyczne (21%), czynniki genetyczne (16%) oraz opieka zdrowotna (10%) [2, 3]. Ta teoria znana jest pod nazwą pola zdrowia Lalonde’a. Zatem prawdopodobieństwo zachorowania na nowotwór możemy zwiększać bądź zmniejszać, zależnie od naszych wyborów życiowych - na wiele aspektów mamy wpływ. W przypadku strażaków z pewnością będą to styl życia i opieka zdrowotna. To my decydujemy, jak dbamy o siebie, czy regularnie sprawdzamy swój stan zdrowia. Nie możemy niestety wpłynąć na czynniki genetyczne i na część czynników środowiskowych. Pierwsze z wymienionych są od nas zupełnie niezależne, a drugie wynikają z naszego wyboru drogi zawodowej. Niemniej jednak w tej drugiej kwestii istnieją obszary, na które mamy wpływ.

Jak działamy

Świadomość problematyki zachorowań na nowotwory wśród strażaków rodziła się w naszym kraju na przestrzeni ostatniej dekady, niejako równolegle do rozwoju tematyki gaszenia pożarów wewnętrznych (GPW). W tym czasie pojawiło się wiele cennych opracowań, baz danych i źródeł informacji. Jedną z najprężniej działających w tym obszarze organizacji jest fundacja cfbt.pl, która m.in. przez swoje media społecznościowe skutecznie edukuje strażaków PSP i OSP. Wśród jej licznych działań można wymienić kampanie społeczne, rozpowszechnianie wiedzy, tłumaczenie dostępnych obcojęzycznych materiałów oraz konferencje poświęcone tej tematyce.

Playlista materiałów dotyczących profilaktyki nowotworowej w straży pożarnej na kanale YouTube Fundacji cfbt.pl

Mija właśnie drugi rok prac zespołu komendanta głównego PSP zajmującego się szeroko rozumianą profilaktyką nowotworową strażaków. To bezprecedensowe przedsięwzięcie, patrząc zarówno na realia polskie, jak i biorąc pod uwagę inne kraje. Jak w wielu innych obszarach, elementem wyróżniającym nasze działania w sferze profilaktyki nowotworowej jest scentralizowana struktura strażackiej formacji w Polsce, przekładająca się na skuteczność wdrażania zmian i ich powszechność. Dzięki temu oraz przychylności kierownictwa PSP udało się wdrożyć szereg ważnych rozwiązań. Nie bez znaczenia było również osobiste zaangażowanie komendanta głównego PSP oraz jego zastępców.

W piśmie BK-III-0754/63/22 z 13 września 2022 r. komendant główny PSP przekazał do kierowników jednostek organizacyjnych PSP wypracowane przez zespół zalecenia dotyczące wyznaczania strefy brudnej i czystej w jednostkach ratowniczo-gaśniczych PSP. W dokumencie tym pojawiły się również polecenia dotyczące ubrań specjalnych (US). O ile w przypadku pierwszego zagadnienia komendant główny PSP przekazał jedynie sugestie, ponieważ każda jednostka charakteryzuje się innymi uwarunkowaniami lokalowymi, o tyle w drugiej kwestii treść dokumentu miała charakter dyrektywny. Tymczasem często błędnie interpretowana była zasadnicza części pisma, w której komendant główny PSP wyraźnie polecił stosowanie się do zasad korzystania z ubrań specjalnych. Przede wszystkim nakazał ograniczenie ich użytkowania jedynie do działań ratowniczych oraz ćwiczeń, a zakazał wykorzystywania ich podczas uroczystości. Ponadto polecił wypracowanie innych metod sprawdzania stanu ubrań specjalnych podczas zmian służby w JRG, by nie było konieczne nakładanie ich przez strażaków [4, 5]. Trzeba zauważyć, że zmiany te podyktowane są zdrowym rozsądkiem, badaniami naukowymi oraz odpowiedzialnością pracodawcy za bezpieczeństwo pracowników, ale dotknęły jednej z najtrudniejszej do zmiany sfery - kultury pracy i nawyków, które wykształciliśmy jako grupa zawodowa.

Sam podział na strefy został wprowadzony znowelizowanym przepisem branżowym BHP [6]. Zespół komendanta głównego PSP opracował zalecenia, dzięki którym poszczególne jednostki organizacyjne PSP mogły wprowadzić strefy u siebie. Uznaliśmy, że nie sposób podyktować gotowych rozwiązań, ponieważ będą one zależne od lokalnych uwarunkowań, więc postanowiliśmy wyjaśnić cele, jakie wdrożenie stref miało pomóc osiągnąć, i krótko scharakteryzować to zagadnienie w sposób funkcjonalny.

Zasadnicze cele wprowadzanych rozwiązań to:

• minimalizacja ekspozycji strażaków na szkodliwe produkty pożarowe,
• wydzielenie strefy brudnej oraz strefy czystej, by ograniczyć rozprzestrzenienie się szkodliwych substancji popożarowych po powrocie strażaków z akcji ratowniczo-gaśniczych,
• zapewnienie strażakom podejmującym działania wyposażenia w czyste środki ochrony indywidualnej (ŚOI) oraz sprzęt.

Mówiąc o minimalizacji ekspozycji na szkodliwe produkty pożarowe, nawiązujemy do omawianych wcześniej determinant zdrowia. Skoro ryzyko zachorowania na nowotwór wyznacza prawdopodobieństwo będące wypadkową poszczególnych pól zdrowia, to w sferze środowiskowej najwłaściwszym działaniem jest minimalizacja ekspozycji na czynniki szkodliwe. W tej sferze pracodawca powinien być najbardziej aktywny, chociaż cenne jest, jeśli stara się też wpływać na inne sfery, chociażby przez krzewienie kultury fizycznej w służbie czy też promowanie zdrowych nawyków związanych ze snem, np. podczas spotkań psychologów ze strażakami.

Podstawowe założenia zaleceń

W związku z występowaniem podczas działań ratowniczo-gaśniczych substancji szkodliwych dla zdrowia najwłaściwszym rozwiązaniem jest podział na strefy czyste i brudne (oraz przejściowe) w jednostkach ratowniczo-gaśniczych PSP. Zespół postanowił skupić uwagę na kwestiach funkcjonalnych, dlatego zasadnicze definicje stref są następujące:

• strefa brudna - obszar, w którym mogą wystąpić szkodliwe substancje oraz ryzyko skażenia wtórnego dla ratownika,
• strefa przejściowa - obszar, w którym ryzyko narażenia ratownika na szkodliwe substancje jest w znacznym stopniu zminimalizowane,
• strefa czysta - obszar, w którym nie powinno występować narażenie na szkodliwe substancje.

Wydane wytyczne zawierają więcej szczegółów, podają przykłady pomieszczeń, które mogą się znaleźć w każdej ze stref, a także zawierają treści stanowiące zalążek procedur czy algorytmów postępowania w strefach. Dokument nie przedstawia zatem konkretnych sposobów wprowadzenia stref, ale pozwala użytkownikom przede wszystkim zrozumieć ideę przedsięwzięcia i dostosować stawiane wymagania do specyfiki lokalnej.

Kolejne wprowadzane przez Komendę Główną PSP i zaplanowane do wdrożenia w najbliższym czasie kroki są uzupełnieniem powyższych rozwiązań i mają na celu usprawnienie funkcjonowania stref - dzięki temu możliwa będzie minimalizacja ekspozycji oraz wykluczenie narażenia na szkodliwe substancje w jednostkach organizacyjnych PSP. Zespół analizował liczne przepisy i dokumenty, spotykał się z naukowcami z kraju i zagranicy (z takich instytucji, jak np. UCLan, APoż, CNBOP-PIB, CIOP, WUM) oraz przedstawicielami przemysłu w takich dziedzinach, jak pralnictwo, detergenty pralnicze, czyszczenie ciekłym dwutlenkiem węgla, produkcja ubrań, tkanin i włókien. Opierając się na dialogu technicznym, wymianie informacji, własnych doświadczeniach oraz prowadząc stały przegląd literatury naukowej dostępnej na całym świecie, dokonaliśmy starannego wyboru najlepszych praktyk, które pozwolą zminimalizować narażenie ratownika na toksyczne produkty pożarowe.

Zgodnie z pismem nr BK-III-0754/2-3/21 z 30 marca 2021 r. komendanta głównego PSP kierownicy jednostek organizacyjnych PSP zobowiązani są do dokonywania zmian organizacyjnych, modernizacyjnych i planowania budżetowego w celu spełnienia wymagań wprowadzonych od 1 stycznia 2023 r. na mocy § 11.2 rozporządzenia [4]: „W obiektach przeznaczonych dla jednostek ratowniczo-gaśniczych Państwowej Straży Pożarnej wyznacza się strefę czystą i brudną, stanowiącą układ pomieszczeń zapewniający wstępne umycie, dezynfekcję, pranie odzieży i wyposażenia, a następnie ponowne umundurowanie i wyposażenie strażaka”.

Zalecenia: wyznaczanie stref czystych, brudnych i przejściowych w JRG

• Strefa czysta (czasem nazywana zieloną) to obszar, w którym strażacy mogą prowadzić czynności służbowe, konsumować żywność lub wykonywać prace biurowe.
• Strefa przejściowa (czasem nazywana żółtą) rozciąga się pomiędzy strefą czystą a strefą brudną, tam strażacy i pracownicy mogą wykonywać pranie i czyszczenie ŚOI, a także umyć się.
• Strefa brudna (czasem nazywana czerwoną) to przestrzeń, gdzie dokonuje się właściwego czyszczenia sprzętu oraz jego magazynowania. Obejmuje ona przede wszystkim obszary lub pomieszczenia, w których zakłada się występowanie substancji szkodliwych biorących się z zanieczyszczonych środków ochrony indywidualnej lub składowanego sprzętu.
• W obszarze czystym nie należy poruszać się w obuwiu specjalnym (skórzanym i gumowym), ponieważ na jego powierzchni znajdują się liczne substancje kancerogenne przenoszone wtórnie z miejsca prowadzenia działań ratowniczo-gaśniczych nawet po ich wstępnym czyszczeniu. Wyjątkiem jest obuwie, które nie było używane podczas działań gaśniczych.
• Nie zaleca się pozostawiania pojazdów pożarniczych podczas pracy na biegu jałowym wewnątrz garaży, tak przy zamkniętych, jak i otwartych bramach garażowych. Należy korzystać z zamontowanych systemów odciągu spalin lub w przypadku braku takiej instalacji uruchomić pojazd wyłącznie po opuszczeniu garażu przez ratowników. Spaliny oleju napędowego wpływają na liczne zaburzenia centralnego układu nerwowego, już w 2012 r. Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem sklasyfikowała je w grupie 1 (rakotwórcze dla ludzi) [7].
• Czas spędzany w strefie brudnej należy ograniczać do minimum, szczególnie podczas prowadzenia zajęć związanych z doskonaleniem zawodowym w trakcie pełnienia służby.
• Wszyscy pracownicy jednostki organizacyjnej powinni zostać przeszkoleni w zakresie rodzaju i zasięgu wyznaczanych stref. Należy przedstawić im powody wprowadzenia zmian na terenie jednostki. Podstawę ma stanowić zarządzenie kierownika jednostki organizacyjnej, a przyjęcie go do wiadomości powinno zostać poświadczone na piśmie przez osoby szkolone.
• W przypadku wizyt dzieci w jednostkach ochrony przeciwpożarowej należy ograniczyć ich ekspozycję na toksyczne produkty pożarowe. Zabrania się zakładania środków ochrony indywidualnej, które były wykorzystywane w działaniach ratowniczo-gaśniczych. W przypadku pokazu sprzętu pożarniczego konieczne jest zadbanie o odpowiedni stopień jego czystości. Po przeprowadzeniu zajęć należy umożliwić gościom dostęp do bieżącej wody oraz detergentu. Najlepszym rozwiązaniem jest korzystanie z sal edukacyjnych „Ognik”, w których dzieci w bezpiecznych i higienicznych warunkach mogą poznać pracę strażaków.
• Należy prowadzić okresową kontrolę czystości oraz sprawności środków ochrony indywidualnej.

Zalecenia: podczas działań ratowniczo-gaśniczych

• Podczas dojazdu do miejsca zdarzenia należy w miarę możliwości zadbać o odpowiedni stopień nawodnienia ratowników. Zalecana minimalna objętość przyjętego płynu to 500 ml. Wielu strażaków jeszcze przed rozpoczęciem działań wykazuje oznaki odwodnienia, co może wpływać na ich zdolność wykonywania zadań oraz podatność na wnikanie toksyn do organizmów.
• Po dotarciu na miejsce zdarzenia należy odpowiednio ustawić pojazd względem terenu prowadzenia działań - od strony nawietrznej, zamknąć szyby oraz wyłączyć wentylację w kabinie pojazdu.
• Pod rękawice specjalne konieczne jest nakładanie jednorazowych rękawiczek, które uniemożliwią przedostawanie się toksycznych substancji na skórę dłoni.
• Nie należy zakładać ubrania koszarowego pod ubranie specjalne, zaleca się korzystanie z trudnopalnej, antystatycznej bielizny termoaktywnej zwiększającej ergonomię oraz komfort pracy ratownika.
• Wybierając rodzaj kominiarki dla strażaków, warto rozważyć zakup warstwowej kominiarki z barierą zapobiegającą przenikaniu cząsteczek stałych znajdujących się w gazach pożarowych, która ma świadectwo dopuszczenia CNBOP-PIB.
• Aparat powietrzny butlowy (APB) powinien być stosowany przez cały czas prowadzenia działań, podczas których ratownik jest narażony na kontakt z gazami pożarowymi, szczególnie w trakcie działań gaśniczych, dogaszania oraz sprawdzania pogorzeliska. Trzeba pamiętać, że półmaski filtrujące chronią jedynie przed cząstkami stałymi [8].
• Należy unikać jedzenia, picia oraz palenia wyrobów tytoniowych nieumytymi rękoma, w szczególności podczas używania środków ochrony indywidualnej po ekspozycji.
• W miarę możliwości dostępnych na miejscu zdarzenia kierujący działaniem ratowniczym powinien wyznaczyć strefy, w których obowiązuje odpowiedni stopień zabezpieczenia ratowników.
• Po zakończeniu działań należy zastosować metodę zdejmowania zanieczyszczonych środków ochrony indywidualnej i rozpocząć czyszczenie wstępne na miejscu zdarzenia. Wszyscy ratownicy przed wejściem do kabiny pojazdu pożarniczego powinni jak najszybciej przebrać się w czysty komplet ubrania specjalnego lub ubranie zastępcze. Etapy tego procesu można zobaczyć na załączonych fotografiach ( 1 i 2).
• Podczas zbierania oraz czyszczenia sprzętu na miejscu zdarzenia w dalszym ciągu należy pamiętać o odpowiednim zabezpieczeniu dróg oddechowych (np. półmaską filtrującą o minimalnej klasie ochrony FFP2) oraz jednorazowych rękawiczkach.
• Środki ochrony indywidualnej oraz użyty podczas zdarzenia sprzęt, który może być skażony, należy przetransportować w skrytce pojazdu pożarniczego w szczelnie zamkniętym worku lub pojemniku. Nie zaleca się przewożenia skontaminowanego sprzętu w kabinie pojazdu pożarniczego.

• Należy przeprowadzić proces czyszczenia właściwego całego sprzętu użytego w działaniach i przedmiotów, które mogą być skażone. Dotyczy to również kabiny pojazdu.
• Do prania środków ochrony indywidualnej wykorzystanych podczas akcji służy pralka przeznaczona wyłącznie do tego celu. Zgodnie z najnowszą wiedzą w zakresie czyszczenia oraz reimpregnacji ubrania specjalnego nie zaleca się stosowania impregnatów w kąpieli wodnej, ponieważ powoduje to przedostanie się tych środków do warstwy wewnętrznej oraz membrany. Sam proces reimpregnacji należy ograniczyć do minimum - aktywne w nim związki z grupy PFAS oraz PFOA, odpowiadające za zapewnienie wodoodporności oraz optymalnego stopnia zabezpieczenia przed czynnikami chemicznymi, zgodnie z normą PN-EN 469:2021-01, mają niestety także właściwości toksyczne i kancerogenne. Reimpregnację przeprowadzamy wtedy, gdy prowadzone na bieżąco testy na przesiąkanie wody (np. test kropli) wykażą, że jest to konieczne. Zabrania się prania środków ochrony indywidualnej w prywatnych domowych pralkach - może to doprowadzić do kontaminacji wtórnej ubrań prywatnych.
• Niezwłocznie po wykonaniu czynności konserwacyjnych oraz opuszczeniu strefy brudnej, nie później niż godzinę od powrotu do jednostki, należy zadbać o czyszczenie właściwe własnego ciała. Powinna to być chłodna kąpiel z zastosowaniem detergentu, który pomoże usunąć zanieczyszczenia zebrane na skórze. Ciepła kąpiel powoduje wzrost temperatury ciała, co zwiększa absorpcję substancji zgromadzonych na ciele i ekspozycję na toksyczne produkty pożarowe. Do higieny osobistej po powrocie do jednostki należy przywiązywać największą wagę.
• Po wykonaniu wymienionych czynności konieczne jest zadbanie o odpowiedni stopień nawodnienia organizmu, ponieważ wzrost podaży płynu zwiększa filtrację w naszym organizmie, co wpływa pozytywnie na detoksykację.

Dalsze plany

Zespół komendanta głównego PSP przyjął również inne kierunki działania. Jego członkowie poświęcili wiele czasu na opracowanie materiałów edukacyjnych dla strażaków wszystkich szczebli, począwszy od kierownictwa. Kwestie higieny podczas wizyt gości z zewnątrz w obiektach PSP w ramach prewencji społecznej również stanowią element prac. Zespół omówił również kwestie badań profilaktycznych, warunków pracy instruktorów GPW czy też zalecenia dotyczące specyfikacji ubrań specjalnych i innych środków ochrony indywidualnej oraz wytyczne do ich konserwacji. Wielomiesięczna wytężona praca pozwoliła sformułować główny wniosek: najważniejsza dla profilaktyki nowotworowej jest powszechna świadomość i respektowanie wdrażanych przez pracodawcę rozwiązań.

Przeprowadzona wśród ponad 10 tys. brytyjskich strażaków ankieta powiązała elementy kultury pracy z ryzykiem zachorowania na raka [9]. Należą do nich: staż służby większy niż 15 lat, obecność sadzy w nosie po pożarze, pozostawanie w zanieczyszczonym ubraniu po pożarze, jedzenie w ubraniu specjalnym, składowanie razem czystych i brudnych środków ochrony indywidualnej, zapach dymu w pomieszczeniach strażnic. Strażacy zapadają na nowotwory średnio w wieku 45-49 lat (w populacji ogólnej dochodzi do tego najczęściej w grupie wiekowej 65-69 lat). Podobny kwestionariusz został opracowany przez zespół i za jego pomocą w najbliższym czasie zostaną przebadani polscy strażacy.

Dla wielu funkcjonariuszy PSP i druhów OSP służba stanowi niezwykle ważną część tożsamości, jednak zdrowie powinno wysunąć się na pierwszy plan jako podstawa wszelkich innych aktywności.

Literatura

• Stec i in., Minimalizacja narażenia strażaków na toksyczne produkty pożarowe. Okresowy raport najlepszych praktyk 2020, tłum. Fundacja cfbt.pl i KSP NSZZ „Solidarność”, 2021.
• Lalonde, A new perspective on the health of Canadians. A working document, Government of Canada, Ottawa 1974.
• https://www.drogaratownika.pl/nie-dla-raka-strazy/.
• Rozporządzenie prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 listopada 1992 r. w sprawie opisu, materiału, wymiarów, wzorów rysunkowych oraz sposobu i okoliczności noszenia odznak orderów i odznaczeń.
• Zarządzenie nr 1 komendanta głównego Państwowej Straży Pożarnej z dnia 21 lutego 2022 r. zmieniające zarządzenie w sprawie ramowego regulaminu służby w jednostkach organizacyjnych Państwowej Straży Pożarnej oraz regulaminu musztry i ceremoniału pożarniczego.
• Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 31 sierpnia 2021 r. w sprawie szczegółowych warunków bezpieczeństwa i higieny służby strażaków Państwowej Straży Pożarnej.
• https://www.iarc.who.int/pressrelease/iarc-diesel-engine-exhaust-carcinogenic/.
• PN-EN 149+A1:2010 - wersja polska. Sprzęt ochrony układu oddechowego - Półmaski filtrujące do ochrony przed cząstkami - Wymagania, badanie, znakowanie.
• A.M. Wolffe, L. Turrell, A. Robinson i in., Culture and awareness of occupational health risks amongst UK firefighters, „Scientific Reports” 2023, nr 13.

bryg. Szymon Kokot jest zastępcą komendanta powiatowego PSP w Nidzicy,
a asp. Mateusz Maliga funkcjonariuszem JRG 3 KM PSP we Wrocławiu,
obaj są członkami zespołu komendanta głównego PSP do spraw profilaktyki zachorowań na nowotwory